الياسكانىڭ اقش-قا ساتىلعانىنا 150 جىل. رەسەي وكىنىپ وتىر

وتكەن بەيسەنبى، 1 ءساۋىر كۇنى الياسكانىڭ امەريكاعا ساتىپ بەرىلگەنىنە 150 جىل تولى. بۇل تاريحي وقيعا 1867 جىلى بولعان ەدى. بۇگىن رەسەيلىك ۇلتشىلدار مەن وڭشىلدار بۇل كۇندى پاتشالىق رەسەيدىڭ تاريحي قاتەلىگى رەتىندە ەسكە الىپ كەلەدى. اتالعان تاقىرىپ تۋرالى الەمدىك تانىمال «The New York Times» باسىلىمىندا «الياسكانى امەريكاعا ساتىپ بەرگەنىنەن 150 جىل تولدى، رەسەيلىكتەر وكىنە مە؟» اتتى كولەمدى  ماقالا جاريالانعان بولاتىن:

The New York Times/EVAN GERSHKOVICH/31.03.2017

پۋتين رەسەي پرەزيدەنتتىك بيلىگىنە كەلگەلى بەرى بار جىگەر-قايراتىن رەسەيدىڭ ەرتەدەگى اتاق-ابرويى مەن كۇش-قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسادى. اسىرەسە ەلدىڭ اسكەري قۋاتى مەن جەلىلىك شابۋىلداۋ تەحنيكاسىن ارتتىرۋى امەريكامەن اراداعى «قىرعي-قاباق سوعىسى» جىلدارىنان بەرگى ەڭ جوعارى شەككە جەتتى دەۋگە بولادى.

الداعى بەيسەنبى كۇنى الياسكانى اقش-قا ساتىپ بەرگەنىنە 150 جىل تولادى. بۇل كۇن ەشبىر امەريكالىققا اسەر ەتپەۋى مۇمكىن، الايدا، بۇل كۇن رەسەيلىك اسىرە وڭشىل، ۇلتشىل وكىلدەردىڭ نازارىنان تىس قالمايدى. ءتىپتى ولار ءۇشىن قايعىلى كۇن بولىپ سانالۋى دا بەك مۇمكىن. ولاردىڭ ويىنشا، بۇل – سول كەزدەگى پاتشالىق رەسەيدىڭ جاساعان ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى. ال وسى قاتەلىك بارلىق كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ سولتۇستىك ۇيەكتىڭ تابيعي بايلىعى مەن بيلىگىنە تالاسۋداي بۇگىنگى جاعدايعا دا جالعاسىپ كەلەدى دەپ قارايدى.

جاقىندا قىرىمنىڭ پرەمەر ءمينيسترى سەرگەي اكسەنوۆ قىرىمداعى ينتەرنەت تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: « ەگەردە الياسكا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن رەسەيدىڭ قولىندا تۇرعان بولسا، وندا الەمنىڭ ساياسي باعىتى بۇگىنگىدەن مۇلدە باسقا ارنادا بولار ما ەدى، قايتەر ەدى؟» – دەگەن بولاتىن. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، «Military-Industrial Courier» اتتى باسىلىمدا «ءبىز ايىرىلىپ قالعان الياسكا» اتتى ۇزىن سونار ماقالا جاريالاندى. ەكىگە ءبولىپ باسىلعان اتالمىش ماقالادا الياسكانىڭ ءالى دە رەسەيدىڭ قولىندا تۇرعاندا نە جاعدايدىڭ بولاتىنى تۋرالى ەش بۇكپەسىز بولجال جاسالعان.

رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ تا جاقىندا رەسەيلىك ءبىر باسىلىمىنا سۇحبات بەرىپ، بۇل تاقىرىپ تۋرالى سۇراقتارعا جاساۋ قايتارعان. ول: «ارينە، بۇل اتاۋلى كۇن ءار كىمدى، ءار ءتۇرلى ويعا قالدىراتىنى انىق. بىراق، بۇل ءبىز ءۇشىن ءبىر جاقسى وراي. بۇل اتاۋلى كۇن ءبىز رەسەيلىكتەردى سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنا قايتا نازار اۋدارىپ، زەرتتەۋگە شابىتتاندىرادى»، – دەدى.

كەزىندە، رەسەيلىك ارنالاردىڭ بىرىندەگى تانىمال تەلەباعدارلامادا رف پرەزيدەنتى پۋتينگە وسى تۋرالى سۇراق قويىلعاندا،  ول : «ارينە، بۇل ىسكە ءبىز بار زەيىنىمىزدى جۇمساۋىمىز كەرەك»، – دەگەن بولاتىن. بىراق، بەيسەنبى كۇنى رەسەيدىڭ ارحانگەلسكىندە وتكەن حالىقارالىق اركتيكا فورۋمىنا قاتىسقاندا امەريكانىڭ الياسكاداعى قيمىلدارى الەمدىك تۇراقتىلىق ەرەجەلەرىن بۇلدىرەتىندىگىن، رەسەيدىڭ الياسكاداعى ءار قيمىلى تەك الياسكاعا عانا اسەر ەتەتىندىگىن ايتتى.  سونىمەن بىرگە اقش-تىڭ الياسكاداعى ورناتقان بالليستيكالىق زىمىراندارى شۇعىل تۇردە شەشىم تابۋعا ءتيىس قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە جاتاتىندىعىن دا اتاپ وتكەن.

ارينە، رەسەيگە 2013 جىلى قىرىمدى وزىنە قوسىپ العانى سەكىلدى، الياسكانى تارتىپ الۋدى ناسيحاتتامايدى. الايدا، امەريكالىقتار مەن رەسەيلىكتەردىڭ بۇل ايىرباس تۋرالى كوزقاراستارى بىردەي ەمەس. ءتىپتى الياسكانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ دا بۇل ىسكە دەگەن تانىمدارى دا بۇلارعا مۇلدە كەرەعار. سوندىقتان دا بۇگىنگى الياسكا ۇقساماعان مادەنيەت پەن دىندەردىڭ تۇيىلىسكەن جەرى رەتىندە ءتىپتى دە ەرەكشەلەنىپ تۇر.

تاريحقا كوز جىبەرەر بولساق، 1784 جىلدان باستاپ پاتشالىق رەسەي الياسكاعا ىرگە تەبە باستاعان. باستاپتا تەڭىز جاعالاۋلارىن نەگىز ەتىپ، جەرگىلىكتى حالىقتارمەن ايىرباس-ساۋدا بازارلارىن قۇرىپ، حريستيان شىركەۋلەرىن سالا باستاعان. 1860 جىلدارى قىرىم سوعىسىندا ۇلىبريتانيادان جەڭىلگەن رەسەي تاعىدا كەلىسپەۋشىلىكتەن الاڭداپ، الياسكانى ەگەلىك ەتۋىنە جول بەرىپ، ءبىتىم جاساسادى. نيۋ-يوركتەگى «Staten Island» كوللەدجىنىڭ تاريحشىسى سيۋزان سميت-پيتەر: «ول كەزدە قىزىپ تۇرعان بيزون تەرىسى ساۋداسى بيزونداردىڭ اۋلانىپ تاۋسىلۋىمەن توقتاپ قالعان كەز ەدى. ال ەندى التىن بايقالا قالسا امەريكالىقتار كەلىپ 1896 جىلداعى كلوندايك التىن كەنىندەگىدەي بۇلاپ تالاپ اكەتۋىنەن الاڭدادى. سونداي-اق رەسەيلىكتەر بۇل ءتيىمدى ءارى،  اسا ماڭىزدى دەپ تاپتى. ءبىر جاعىنا ۇلىبريتانيانىڭ شامىنا ءتيىپ، ەكىنشى جاعىنان امەريكالىقتارمەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋدى ويلادى».

ماسساچۋسەتس شتاتىنىڭ «قاسيەتتى كرەست» (College of the Holy Cross) كوللەدجىنىڭ تاريحشىسى گۆەن ميللەر (Gwenn A. Miller) بۇل  تۋرالى: « امەريكالىقتار سول كەزدە، ەگەر الياسكانى ساتىپ الاتىن بولسا قىتايعا ءبىر تابان جاقىنداۋعا بولادى دەپ قارادى. بۇل ولاردىڭ قىتايمەن بولعان ساۋدا ساتتىعىن جاقسارتۋمەن بىرگە، باتىس تەڭىز جاعالاۋىنداعى ۇلىبريتانيانىڭ ىقپالى مەن كوزدەگەن ماقساتىنا توسقاۋىل قويا الاتىن ەدى. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە، امەريكانىڭ قاناتىن كەڭگە جايۋىنا ءتيىمدى بولاتىن ەدى»، – دەدى.

رەسەيدىڭ سول كەزدەگى اقش-تا تۇراتىن باس ەلشىسى ەدۋارد پەن اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ۋيليام حەنري سەۋارد الياسكانى وتكەرىپ بەرۋ كەلىسىمىنە قول قويدى جانە اقى تولەندى. الياسكانى اقش 7,2 ملن دوللارعا ساتىپ الدى. بۇل قازىرگى اقش دوللارىنىڭ قۇنىمەن ەسەپتەگەندە 125 ملن دوللارعا تۋرا كەلەدى. سول داۋىردەگى كوپتەگەن ادامدار بۇل ساۋدانى ەكى ەلگە دە تيگىزەر پايداسى زور دەپ قاراعانىمەن، كەي سىنشىلار بۇل سەۋاردتىڭ ۇلكەن اقىماقتىعى نەمەسە الياسكانى «سەۋاردتىڭ الىپ توڭازىتقىشى» دەپ مىسقىلدادى. ءالى كۇنگە دەيىن بۇل ساۋدا تۋرالى كوزقاراس بىردەي ەمەس. ال مۇنداي كوزقاراس رەسەيدە دە جالعاسىپ كەلەدى.

الداعى بەيسەنبى كۇنى ۋاشينگتوندا بىرنەشە ماڭىزدى شارالارى كۇن تارتىپتە تۇر. ايتالىق، اقش اقپارات كلۋبىنىڭ تۇسكى قوناقاسىسى; مەملەكەت ىستەرىنىڭ قابىلداۋ جينالىسى; سونىمەن بىرگە، بار عۇمىرىن الياسكادا وتكىزگەن ايگىلى كومپوزيتور جون ليۋتەر ادامستىڭ شىعارماشىلىق كەشى دە بار. الياسكانىڭ وزىندە دە ءتۇرلى فورۋمدار مەن جينالىستار بار. بۇل مەرەكەلىك شارالار 18 قازانعا دەيىن جالعاسىن تابادى. ەڭ ماڭىزدىسى بۇل كۇن «الياسكا كۇنى»،  1959 جىلى الياسكا اقش-تىڭ 49-ءشى شتاتى بولىپ تىركەلگەنىن ەسكە الۋ كۇنى. (بۇل شارالاردىڭ دابىرالى بولۋى رەسەيلىكتەردىڭ وكىنىش جاراسىن ءتىپتى دە تىرناي تۇسەتىنى انىق / The Qazaq Times).

الياسكا بايىرعى تۇرعىندارىن زەرتتەۋشى، Dartmouth كوللەدجىنىڭ پروفەسسورى سەرگەي اكاننىڭ ايتۋىنشا رەسەيلىكتەر سول كەزدە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان پايدالانىپ بيزون اۋلاعانى بولماسا، ولاردىڭ ءومىرىن وزگەرتۋدى ماقسات ەتپەگەن. ال، امەريكا بيلىگىنە وتكەنەن كەيىن ولاردى كۇشتەپ باتىستاندىردى دەگەن كوزقاراسىن ايتتى.

“The Qazaq Times”