Reseydiñ eski jarası. Foto: hram-troicy.prihod.ru

Ötken beysenbi, 1 säuir küni Alyaskanıñ Amerikağa satıp berilgenine 150 jıl tolı. Bwl tarihi oqiğa 1867 jılı bolğan edi. Bügin reseylik wltşıldar men oñşıldar bwl kündi patşalıq Reseydiñ tarihi qateligi retinde eske alıp keledi. Atalğan taqırıp turalı älemdik tanımal «The New York Times» basılımında «Alyaskanı Amerikağa satıp bergeninen 150 jıl toldı, reseylikter ökine me?» attı kölemdi  maqala jariyalanğan bolatın:

The New York Times/EVAN GERSHKOVICH/31.03.2017

Putin Resey prezidenttik biligine kelgeli beri bar jiger-qayratın Reseydiñ ertedegi ataq-abroyı men küş-quatın qalpına keltiruge jwmsadı. Äsirese eldiñ äskeri quatı men jelilik şabuıldau tehnikasın arttıruı Amerikamen aradağı «Qırği-qabaq soğısı» jıldarınan bergi eñ joğarı şekke jetti deuge boladı.

Aldağı beysenbi küni Alyaskanı AQŞ-qa satıp bergenine 150 jıl toladı. Bwl kün eşbir amerikalıqqa äser etpeui mümkin, alayda, bwl kün reseylik äsire oñşıl, wltşıl ökilderdiñ nazarınan tıs qalmaydı. Tipti olar üşin qayğılı kün bolıp sanaluı da bek mümkin. Olardıñ oyınşa, bwl – sol kezdegi patşalıq Reseydiñ jasağan eñ ülken qateligi. Al osı qatelik barlıq küşti memleketterdiñ Soltüstik üyektiñ tabiği baylığı men biligine talasuday bügingi jağdayğa da jalğasıp keledi dep qaraydı.

Jaqında Qırımnıñ prem'er ministri Sergey Aksenov Qırımdağı internet telearnasına bergen swhbatında: « Egerde Alyaska bügingi künge deyin Reseydiñ qolında twrğan bolsa, onda älemniñ sayasi bağıtı bügingiden mülde basqa arnada bolar ma edi, qayter edi?» – degen bolatın. Sonımen bir uaqıtta, «Military-Industrial Courier» attı basılımda «Biz ayırılıp qalğan Alyaska» attı wzın sonar maqala jariyalandı. Ekige bölip basılğan atalmış maqalada Alyaskanıñ äli de Reseydiñ qolında twrğanda ne jağdaydıñ bolatını turalı eş bükpesiz boljal jasalğan.

Resey sırtqı ister ministri Sergey Lavrov ta jaqında reseylik bir basılımına swhbat berip, bwl taqırıp turalı swraqtarğa jasau qaytarğan. Ol: «Ärine, bwl ataulı kün är kimdi, är türli oyğa qaldıratını anıq. Biraq, bwl biz üşin bir jaqsı oray. Bwl ataulı kün biz reseylikterdi Soltüstik Amerika qwrlığına qayta nazar audarıp, zertteuge şabıttandıradı», – dedi.

Kezinde, reseylik arnalardıñ birindegi tanımal telebağdarlamada RF prezidenti Putinge osı turalı swraq qoyılğanda,  ol : «Ärine, bwl iske biz bar zeyinimizdi jwmsauımız kerek», – degen bolatın. Biraq, beysenbi küni Reseydiñ Arhangel'skinde ötken Halıqaralıq Arktika forumına qatısqanda Amerikanıñ Alyaskadağı qimıldarı älemdik twraqtılıq erejelerin büldiretindigin, Reseydiñ Alyaskadağı är qimılı tek Alyaskağa ğana äser etetindigin ayttı.  Sonımen birge AQŞ-tıñ Alyaskadağı ornatqan ballistikalıq zımırandarı şwğıl türde şeşim tabuğa tiis qauipsizdik mäselesine jatatındığın da atap ötken.

Ärine, Reseyge 2013 jılı Qırımdı özine qosıp alğanı sekildi, Alyaskanı tartıp aludı nasihattamaydı. Alayda, amerikalıqtar men reseylikterdiñ bwl ayırbas turalı közqarastarı birdey emes. Tipti Alyaskanıñ jergilikti twrğındarınıñ da bwl iske degen tanımdarı da bwlarğa mülde kereğar. Sondıqtan da bügingi Alyaska wqsamağan mädeniet pen dinderdiñ tüyilisken jeri retinde tipti de erekşelenip twr.

Tarihqa köz jiberer bolsaq, 1784 jıldan bastap patşalıq Resey Alyaskağa irge tebe bastağan. Bastapta teñiz jağalauların negiz etip, jergilikti halıqtarmen ayırbas-sauda bazarların qwrıp, hristian şirkeulerin sala bastağan. 1860 jıldarı Qırım soğısında Wlıbritaniyadan jeñilgen Resey tağıda kelispeuşilikten alañdap, Alyaskanı egelik etuine jol berip, bitim jasasadı. N'yu-Yorktegi «Staten Island» kolledjiniñ tarihşısı S'yuzan Smit-Piter: «Ol kezde qızıp twrğan bizon terisi saudası bizondardıñ aulanıp tausıluımen toqtap qalğan kez edi. Al endi altın bayqala qalsa amerikalıqtar kelip 1896 jıldağı Klondayk altın kenindegidey bwlap talap äketuinen alañdadı. Sonday-aq reseylikter bwl tiimdi äri,  asa mañızdı dep taptı. Bir jağına Wlıbritaniyanıñ şamına tiip, ekinşi jağınan amerikalıqtarmen qarım-qatınastı jaqsartudı oyladı».

Massaçusets ştatınıñ «Qasietti Krest» (College of the Holy Cross) kolledjiniñ tarihşısı Gven Miller (Gwenn A. Miller) bwl  turalı: « Amerikalıqtar sol kezde, eger Alyaskanı satıp alatın bolsa Qıtayğa bir taban jaqındauğa boladı dep qaradı. Bwl olardıñ Qıtaymen bolğan sauda sattığın jaqsartumen birge, batıs teñiz jağalauındağı Wlıbritaniyanıñ ıqpalı men közdegen maqsatına tosqauıl qoya alatın edi. Bwl tüptep kelgende, Amerikanıñ qanatın keñge jayuına tiimdi bolatın edi», – dedi.

Reseydiñ sol kezdegi AQŞ-ta twratın bas elşisi Eduard pen AQŞ Memlekettik hatşısı Uil'yam Henri Seuard Alyaskanı ötkerip beru kelisimine qol qoydı jäne aqı tölendi. Alyaskanı AQŞ 7,2 mln dollarğa satıp aldı. Bwl qazirgi AQŞ dollarınıñ qwnımen eseptegende 125 mln dollarğa tura keledi. Sol däuirdegi köptegen adamdar bwl saudanı eki elge de tigizer paydası zor dep qarağanımen, key sınşılar bwl Seuardtıñ ülken aqımaqtığı nemese Alyaskanı «Seuardtıñ alıp toñazıtqışı» dep mısqıldadı. Äli künge deyin bwl sauda turalı közqaras birdey emes. Al mwnday közqaras Reseyde de jalğasıp keledi.

Aldağı beysenbi küni Uaşingtonda birneşe mañızdı şaraları kün tärtipte twr. Aytalıq, AQŞ Aqparat klubınıñ tüski qonaqasısı; Memleket isteriniñ qabıldau jinalısı; sonımen birge, bar ğwmırın Alyaskada ötkizgen äygili kompozitor Jon Lyuter Adamstıñ şığarmaşılıq keşi de bar. Alyaskanıñ özinde de türli forumdar men jinalıstar bar. Bwl merekelik şaralar 18 qazanğa deyin jalğasın tabadı. Eñ mañızdısı bwl kün «Aliyaska küni»,  1959 jılı Alyaska AQŞ-tıñ 49-şi ştatı bolıp tirkelgenin eske alu küni. (Bwl şaralardıñ dabıralı boluı reseylikterdiñ ökiniş jarasın tipti de tırnay tüsetini anıq / The Qazaq Times).

Alyaska bayırğı twrğındarın zertteuşi, Dartmouth kolledjiniñ professorı Sergey Akannıñ aytuınşa reseylikter sol kezde jergilikti twrğındardan paydalanıp bizon aulağanı bolmasa, olardıñ ömirin özgertudi maqsat etpegen. Al, Amerika biligine ötkenen keyin olardı küştep batıstandırdı degen közqarasın ayttı.

“The Qazaq Times”