Körneki suret. Foto: aşıq derekköz

(jalğası, bası ötken şığarılımda)

Orap körkem perdelermen jasırdıñ,

 Swmdığıñdı dünieden asırdıñ.

(S.Seyfullin.)

Adamzat balasınıñ örkeniet jalına jarmasıp, jazu tañbasın oylap tabuı, onıñ ärqilı kündelikti twrmıs pen qoğamdıq oy-sananı saqtap, bayıtıp, onı wrpaqtan wrpaqqa jetkizudiñ eñ senimdi töte qwralına ie boluı – sanalı tirşilik iesiniñ ruhani damu jolındağı wlı tabısı, teñdesi joq jetistigi bolıp tabılmaq.

Ärip tañbalarınıñ alğaş ret kündelikti qoğamdıq twrmısqa enui, toqtausız aynalısqa tüsui, ömir zañımen jañarıp, almasıp otıratın wrpaqtar dünietanımınıñ, yağni halıqtıñ tarihi jadınıñ dästürli jalğastığın tudıradı. Ol kele-kele adamzat sanasınıñ ötken tarihı men bügingi sanalıq jetistigin tarihi türde wştastırıp, halıqtıñ tarihi zerdesiniñ ruhani jağınan qorlanuına jol aşıp, sonday-aq örkenietti qwbılıs ataulınıñ bastı da şeşuşi tiregine aynalmaq. Ärine, ärip tañbaların oylap tabu arqılı düniege kelgen jazu, sızu procesi ömir qajettiliginen, kündelikti qoğamdıq bolmıstıñ tabiği talabınan tuındağan ruhani qwbılısqa aynaldı.

Örkenietti bükil älem tarihınıñ qay salasına nazar audarsaq ta, jazu sızudıñ payda bolu tarihı är aluan. Ol ärqilı tarihi tağdırdı bastan keşe otırıp, san türli jüyede damığan. Jazu, sızu türleriniñ keybiriniñ ömiri qamşı sabınday qısqa, al endi bireuleriniñ ğwmırı mäñgilikke wlasıp, ünemi damu üstinde sayasi-äleumettik küres jolımen tolısıp otıruın bayqaymız. Jazu-sızudıñ osınday san qatparlı tarihın tanıp bilu qoğamdıq oy-sanamızdıñ, ruhani damu joldarımızdıñ san ğasırlıq tarihın dwrıs tüsinuge septigin tigizbek. Bwl özi köp salalı, san tarau mol taqırıptarğa jiktelip, keñ kölemde äñgime jelisi etudi qajetsinetin asa kürdeli tübirli mäsele.

Bizdiñ arnayı türde söz etip, nazar audarğalı otırğan özekti taqırıbımız – türik halıqtarı men onıñ bir tamırdan, yağni ata tilden örken jayıp, türik tildi tuısqan halıqtarğa salalanıp bölinetin oğız, qarlwq, qıpşaq toptarınıñ ğasırlar boyı qoldanıp, jetildirip kelgen ata mwrası retinde jazu tañbalarınıñ payda bolu, üdere damu, özgeru joldarı. Qalıptasqan wlttıq jazu tañbaların otarşıldardıñ jergilikti halıqtıñ öz ırqınan tıs zorlıqpen özgertu, böten, tegi jat jazuğa almastıru sebepteriniñ astarlı sırı bar. Olardıñ alıstı közdegen sayasi-ideologiyalıq maqsat qoyatın sanalı äreketterine oy közimen sınay qarap, qısqaşa türde şolıp ötumen şektelemiz. Ötkennen tarihi sabaq almaq – sanalı wrpaq ataulınıñ parızına aynaları da şındıq. Büginde bükil älem halqına tanımalı qazirgi türik tildi halıqtardıñ tüp ataları bolıp sanalatın ğwn, saq, üysin, qañlılardıñ b.z.b. ğasırlardan bastap, Ü-ÜŞ ğasırlar arasında memlekettik twrğıdan qoldanısqa tüsken jazu tañbaları bir sözben atağanda oyma jazu (tasqa qaşalıp jazıluı sebepti) dep ataldı. Onıñ şığu törkini ru tañbalarında jatqanı ğılımi ädebietterde aytılıp ta jür. Älemde monoteistik dünietanımğa twñğış ret kelgen türikter «A» sızıqtı jazudıñ oqıluına oray twñğış örkenietke qolı jetkender de solar ekeni turalı tarihi jañatanım wsınılıp otır[1].

Esik qorğanınan tabılğan altın kiimdi jauıngerdiñ kümis tostağanına şekilgen jazu tañbası bizdiñ däuirimizge deyingi zamannıñ besinşi ğasırına qaray meñzese, soñğı kezde arheologiyalıq qazba jwmısı arqılı Moñğoliya jerinen tabılğan gwndardıñ jazu tañbasımen tañbalanğan moyınğa tağatın alqadağı «señgir» söziniñ oqıluımen gwndar jazuınıñ tikeley mwrageri türik halıqtarı ekeni naqtılı derek közimen däleldenip otır. Bwlardıñ bäri de arheologiyalıq zertteudiñ nätijesinde tabılğan zattay derekter bolsa, gwndardıñ özine tän qalıptasqan jazu tañbaları bolğandığı qıtay tilinde jazılğan eñbekterde de aytıluda. Mısalı, b.z.d. 192 jılı qıtayşa jazılğan «Tarihi estelikter kitabında»: «Mädi Täñir qwtı däuirine kelgende, gwndar küşeyip, jazu qoldanudı jolğa qoyğan, sol arqılı soñğılarğa ülken mwra qaldırğan»[2] dep naqtılı äri bwltaruğa kelmeytin tarihi derekter közin wsınıp otır.

Ğwndar oyma jazudıñ ärip tañbaların oylap tabumen ğana şektelmey ol jazudı kündelikti twrmısta paydalanumen birge onı memlekettik deñgeyge köterip, qoğamdıq qarım-qatınastıñ bar salasında qoldanudı arnayı türde jüzege asırğanı mağlwm bolıp otır. Türik qağanattarı twsında qoldanılğan oyma jazu eskertkişteri de osı gwndar paydalanıp, jazu qalpına tüsirgen jazudıñ jalğası, yağni keler wrpaqqa ruhani mwra retinde qaldırğan ata dästüri ekendigi bwl künde talassız pikirge aynalğanı mälim.

B.j.s. bes jüz jıl bwrın oyma jazu Sibir ölkesinen Vengr jerine deyingi dala tösinde keñ öris jayğan. Düniege taralğan köne jazulardıñ birde-biri oyma jazumen geografiyalıq auqımı jağınan teñese almaydı. Ärine, oyma jazu da basqa taralğan jazular tärizdi bir künde payda bolıp, bir künde qoldanısqa tüsip kete almağan. Onıñ da twrmısqa enui wzaq uaqıttı qamtığan bolsa kerek. Öytkeni özindik evolyuciyalıq damu, qalıptasu kezeñinen ötken özindik qaytalanbas damu, qalıptasu jolı bar eren mädeni qwbılıs.

Oyma jazu memlekettik qarım-qatınastıñ deñgeyine köterilip, osı jazudı twtınıp otırğan türik halıqtarınıñ atadan balağa, baladan nemerege, yağni wrpaqtan wrpaqqa dästürli jalğastıq tapqan ruhani qazınasına aynalğan. Osı sebepti de otarşıl ataulınıñ bäri de sayasi-ideologiyalıq maqsat qoya kelgende, aldımen, jergilikti halıqtıñ tili men dinine, diline, yağni ruhani qazına közderine swğın qadap, äsirese, dästürlik jalğastıqtı wştastırıp otırğan bastı qwralı – jazu tañbasın joyuğa erekşe män bergen. Öytkeni halıqtıñ tarihi jadın öşirip, mäñgilik ruhani qwldıq twtqınında wstau üşin, aldımen, ötkeni men bügingini jalğastıruşı qan tamırların qiyuğa küş saluı jaydan-jay qwbılıs bolmasa kerek-ti.

Europalıqtar, soñıra Resey imperiyası da halqımızdı tağı, tipti, jartılay jabayı, tarihi, mädeni ruhani mwradan maqrwm qalğandar qatarına jatqızıp, özderi wstanğan evrocentristik dünietanım twrğısınan bağalap, sol arqılı tabalap kelgen edi. Tabalaudıñ belgisi otarlanğan halıqtardı evreylerdiñ «göyimder», arabtarda «ajamdar», europalıqtar men qıtaylıqtar «jabayılar» dep kemsitip atauları osı astamşıldıqtıñ ayğağı. Özderiniñ sayasi müddesi twrğısınan ideologiyalıq qaqpanğa tüsirip, halıqtıñ ğasırlar boyı qalıptasqan tarihi jadın şayu arqılı olardı ruhani qwldıq şeñberinde wstap, şeñgelinen şığarmaudıñ bar amalın qoldanıp bağuda. Bwğan mısal retinde, Üİİİ ğasır işindegi islam dinin taratuşı arab halifatınıñ otarşıldıq bağıttağı şabuılı men wstanğan ideologiyalıq qatañ sayasatı arqılı mädeni, ruhani, ideologiyalıq zorlıq-zombılığın Ortalıq Aziya men Qazaqstanğa, Şığıs Türkistanğa jasağan basqınşılığın eske alsaq ta, mäseleniñ tüp törkinin anığıraq äri tereñirek tani tüsemiz.

Arab halifatı 634 jıl men 710 jıldıñ arasında, yağni 70-80 jıldıñ işinde Siriyanı, Irandı, Auğandı, Ierusalimdi, Orta Aziyanı, Vizantiya, Armeniya, Egipet pen Europanıñ batısın twtas jaulap alıp, olarğa birden islam dini men arab tilinniñ üstemdigin ornatuğa kiristi. 705-715 jıldar aralığında Twran ölkesin, 707 jılı Samarqandtı, 713-715 jılı Bwharanı, Şaş pen Ferğananı, Qaşqardı tügelimen arab äskeriniñ bas qolbasşısı Kutayba ibn Muslimniñ (660-715) basşılığımen talan-tarajğa tüsirip, qarsılasqan halıqtı qırıp joyıp üstemdigin ornattı. Twran ölkesine (arabtar Twran atauın Türkistan atauına almastırdı) jasağan qandı jorığında olar birden-aq jergilikti halıqtardıñ ruhani bolmısın tübirimen özgertuge, yağni ol halıqtardıñ tarihi jadın mülde joyıp jiberip, onıñ ornına islam ideologiyasın endirudi közdedi. Sondıqtan da jergilikti halıqtıñ tilin, dinin, dilin, jalpı dünietanımın, wlttıq salt-dästürin tarih sahnasınan tüsiru üşin oyma jazu tañbaların isten şığarıp, onı arab jazuı tabasımen almastıru sayasatın kompleksti twrğıdan jürgizu sayasatın wstandı.

Kutayba Wlı dala twrğındarınıñ wlı jetistigi, yağni ata mwrası bolğan qoldanıstağı oyma jazuın ömirden joyıp jiberudi ğana maqsat twtpay, onıñ köp qırlı ruhani közderin de twtas joq qılıp jiberuge tikeley kiristi. Osı sebepti de Kutayba ruhani mädeniettiñ besigine aynalğan qala ataulını qiratıp, halıqtıq ädet-ğwrıp, salt-sananı mwsılmandıq saltpen almastıru, arab tiliniñ qoğamdıq qızmetin üstem etip, jergilikti tildi közge ilmeu, eldi meken, jer atauların, tipti, halıq atı men jeke kisi esimderin de arabşalap qoydıru, oyma jazudı qoldanudan şığaru, qoljazba, kitap ataulını käpirlikpen ayıptap örtetkizdi, sauattı kisilerdiñ közin joydı. Naurız merekesiniñ ornına qwrban ayttı ornıqtıru, jabayılardı jabayılardıñ qolımen twnşıqtıru, sıyğa, bilik lauazımına jığuğa küş salıp, ğılım men körkem ädebietti arab tilimen jazdırumen birge tek islamiyattıq ideologiyanı endiruge küş saldı. Osı sebepti türik halıqtarı tarihta alğaş ret mariginaldı sanağa auıtqıdı. Mwnıñ naqtılı ayğağı J.Balasağwnnıñ «Qwtadğu biliginde» ayqın körinisin taptı.

Twran ölkesindegi bir ğana Amudariya özeni boyına ornalasqan üş jüzdey qala men qıstaqtardıñ tügel qiratılıp, oyrandalğan ornı ğana qalğanın wlı ğalım Birunidiñ öksi otırıp eske aluı Kutayba ornatqan zamanaqırdıñ bir körinisi ğana bolatın. Gülge oralğan bükil Twran ölkesindegi mädeni orındardı twtas qiratıp, qarsılasqan halqın twtas qırğan Kutaybanıñ qatıgez sayasatın tarihşı-ğalım Narşahidiñ: «…kim soğısqa jaramdı bärin de tügel öltirdi, tiri qalğandarın twtqınğa aldı. Baykent jermen-jeksen etildi… Kutayba meşitter ornatıp, käpirlik jäne otqa tabınuşılıq ruhındağı şığarmalardı da joydı», ‒ dep, öziniñ «Bwhara tarihı»[3] dep atalatın ğılımi kitabında köp swmdıqtardıñ qandı qabattarın aşıp jazadı. Kutayba, äsirese, halıqtıñ tarihi jadın saqtauşı, oy-sananıñ akkumulyatorına aynalğan ziyalılar men oyma jazumen jazılğan kitaptar jäne qwlpıtasqa şekilgen jazuğa şeyin tübirimen joyıp jiberuden tartınbadı. Dinge qarsılardı qatañ jazalau Türkistan qalasınan tabılğan qoljazba şejire «Nasabnamalar» da ayğaqtauda.

Bir ğana Orhon-Enisey oyma jazu eskertkişteriniñ tabıluı jäne Qazaqstan men Qırğızstan jerinen köptep tabıluı, olardıñ oqılıp zerttelui türik halqınıñ bärine ortaq ortağasırlıq sayasi-äleumettik oy-sanamız ben tarihımızdıñ qanşama aqtañdaq betteriniñ qayta oqılıp, aşıluı bükil älem aldında köne ata mwramızdıñ, mädeni, ruhani, tarihi oyımızdıñ ayğaqtı tarihi aynasına aynalıp otır.

Arğı babalarımız oyma jazudı oylap tabuı arqasında türik tildi halıqtardıñ bäri de tili, poeziyası jetilip, dünietanımı tereñdep, qoğamdıq oy-sanası biik deñgeyge köterilgen halıqtar sanatına jatatını anıqtaldı. Türik halıqtarı osı kezeñniñ özinde-aq ruhani damuın jetildirip, politeizmnen monoteizm deñgeyine köterilu qalpın anıq tanıttı. Ärine, bwl biik deñgeyge qıtay men parsı imperiyasımen san ğasırlar boyı tartısa jürip jetkenin alğaşqı alapat tarihi iirim ağısı da ayğaqtaydı

Qıtaymen eki aradağı qarım-qatınas tarihında ğwndardıñ, äsirese, Türik qağanatı twsında ideologiyalıq oqşaulanu sayasatın yağni izolyaciya jasau sayasatın wstanuı – ayrıqşa män bere qaraytın erekşelik. Mwnı, tipti, qıtay imperiyasınan keyingi elimizdegi basqınşı memleketterdiñ (mısalı, arab, parsı, orıs) ideologiyalıq sayasattarımen salıstıra qarağanda, tayğa tañba basqanday ayqın añğarıladı. Mwnıñ da özindik sayasi-äleumettik astarı bolsa kerek. Öytkeni ğwndar men türik qağanatı egemendi el, öz tizgini özindegi memleket bolğandıqtan, qıtay imperiyasınıñ ideologiyalıq sayasi ayla-şarğısına, qwrğan qandıqol qaqpanına tüspey keldi. Olardıñ qulığına qwrıq boylamaytın aylaker sayasatın ünemi sırtqa teuip, salt-sana, ädet-ğwrpımızdı, ruhani qaytalanbas bolmısımızdı taza saqtap, ideologiyalıq qatınasta oqşaulanu sayasatın wstanuında köp qabattı sırlar jatır.

Tarihtan osı qandı tarihi oqiğalardan mol habardar bolğan zerek oylı aqın Z.Rüstemovtiñ:

Arabtar kelgenimen tek kelmedi,

Bas boldı at artına böktergeni.

Sıntastıñ jazuların qırıp tastap,

Tarihqa qiyanat qıp öktemdedi…

Keşegi oyma jazu orınına

Jılanday ireñdegen ärip mindi [4], ‒

dep, türik halıqtarı jazuına tarihi qiyanattıñ bası arabtardan kelgenin, olardıñ, tipten, qabırstandağı, sıntastardağı oyma jazumen jazılğan tañbalardı izdep tauıp, birin qaldırmay tarih betinen öşirip, eki jarım mıñ jıldan astam uaqıt boyı halıqqa qızmet etip kele jatqan oyma jazuın joyıp jiberip, onıñ ornına arab jazuın endirgenin öleñ tilimen aşıp beruinde eleuli mändi sır jatır. Oyı kereñ, kökirek közi soqır, ötkenin wmıtqan şermende wrpaqqa şırıldağan şındıqtıñ ünin jetkizedi. Onda da arab tilin, onıñ söyleu qalpın saqtau maqsatımen arab ärip tañbasınıñ 28 qarpin sol qalpında özgerissiz endirip jiberuinde ekiniñ biri sezine bermeytin sayasi astarı öte näzik qwpiya sır jatır. Sonday-aq jergilikti tildiñ söyleu erekşeligin, wlttıq bolmısın bildiretin dıbıstırdıñ tañbasın bermeu üşin istelgen swmdıq näzik aylanıñ izin kirillica jazu tañbası jaylı pikirimizde de eske alıp aytıp ötpekpiz. Öytkeni arab pen orıs jazu tañbasın bizge zorlıqpen endiruşi otarşıl küşterdiñ ayla-täsili mıñ jıldan astam uaqıt ötse de, birin-biri ayna qatasız qaytalap jetildirip otıruı tañ qaldıradı.

Ğwn, üysin, qañlı, türik, köne horezm jazuın sanalı türde tarih sahnasınan sırğıtqan arab basqınşıları endi islam dini men arab jazuınıñ taraluına keñinen jol aştı. Jergilikti dini dünietanımdı, til men ädet-ğwrıptı, salt-sananı isten şığaru, quğındap tozdıru isin jedel qolğa alıp, ideologiyalıq küresti qattı qarqınmen jürgizdi. Jergilikti dünietanım salalarınıñ ornına islamdıq dünietanımın, arab tilin, mwsılmandıq ädet-ğwrıptar men salt-sananı endirip, ornıqtıru jolındağı äreketteriniñ izi büginge deyin saqtalıp keledi.

Hİİİ ğasır basında däl osınday basqınşılıq jorığın jasağan moñğoldar tilge, dinge, salt-sanağa öz izderin qaldıra almadı. Qaldırsa da ol mülde älsiz boluı sebepti bizge jetpegen tärizdi. Moñğol şapqınşılığınıñ ekpini arabtardan mülde küşti äri keñ öristi bolıp kelse de, olar halıqtıñ tarihi jadın joyu tärizdi ideologiyalıq maqsat qoymay tek sayasi maqsatpen şektelgen. Öytkeni orıs halqın üş jüz jıl bilese de, moñğoldar olardıñ ruhani dünietanımına qol swqpay, tilin de, dinin de, jazuın da öz qalpında qaldırğan. Al arabtardıñ özderi jaulap alğan elderdiñ, aldımen, dini men tiline, dünietanımı men ädet-ğwrpına tikeley tiisip, tübirimen özgertuge bar küşin saludağı közdegen sayasi-ideologiyalıq maqsatınıñ sırı nede jatır degen swraq tuadı. Şınında, nege bwlay bolğan?

[1]               A.Ayzahmetov. Proishojdenie tyurkskogo mira. Taraz, 2000 g.

[2]               Egemendi Qazaqstan. 07.07.1991

[3]               Äbu Bäkir Mwhammed ibn Jafar än-Narşahi. Bwhara tarihı. Taşkent, 1996, 47-bet

[4]               Z.Rüstemov. Qarataudıñ basınan. Almatı, 1986, 143-144-better

(jalğası bar)

"The Qazaq Times"