مۇحتار ماعاۋين: ۇلت-ارالىق جانجال (اڭگىمە)

ۇلت-ارالىق جانجال

(اڭگىمە)

الماتىنىڭ كۇنباتىس بەتىندە، قالا شەگىنەن قوزىكوش جەردە راحمان-اتا اۋىلى بار. الاتاۋدىڭ جازىلما ەتەگىندەگى ويپاڭ ۇيىق. اۋاسى حوش، سۋى مول، توپىراعى قۇنارلى. قىسى شۋاق، تازا، جازى سامالدى، شىبىن-شىركەيسىز. ەڭ باستىسى – تىنىش. قاي جاعىنان العاندا دا. دۋلى شاھاردان تۇستىك ايماققا تارتىلعان – تاراز، شىمكەنت باعىتىنداعى قاسقا جول ەكى شاقىرىمداي تومەن وتەدى. الاتاۋدى بوكتەرلەپ، اۋىل ارالاعان جام جول – جوعارى، ول دا اجەپتاۋىر جەردە. راحمان-اتا اۋىلى ءدۇرىل-گۋىلسىز، قوقىس-ءتۇتىنسىز، ماۋجىرايدى دا تۇرادى. كەيدە قالعىپ، ۇيىقتاپ كەتەتىندەي. جىم-جىرت. بۇل اۋىلدىڭ كىسىلەرى كوشەگە دە كوپ شىقپايدى. شىعاتىن شارۋا، كولدەنەڭ قىزىعى جوق. ءۇي اراسىنا قاتىناسقان سەلكەۋ، ءبىرلى-جارىم ادام عانا كوزگە شالىنار ەدى. انادايدان ءتورت-بەس كىسىنىڭ قاراسىنى بايقالسا، بۇل – قالاعا قاتىنايتىن كولىكتى كۇتىپ تۇرعانى. كۇنىگە الدە ەكى، الدە ءۇش اينالىم عانا جاسايتىن، ابدەن توزعان قوراپشا اۆتوبۋس كوبىنە ۋاقىتىلى كەلمەيدى، كەيدە مۇلدە قاتىناماي قالادى. سوندىقتان، ايرىقشا تاباندى بىرەۋلەر بولماسا، كوپشىلىك جۇرت نە جوعارعى، نە تومەنگى ۇلكەن جولعا قاراي قىسى-جازى جاياۋ-جالپى شۇبىرىپ جاتقانى. بۇعان تارىناتىن جانە ەشكىم جوق. دەنساۋلىققا پايدالى. ال جاياۋ ءجۇرىستىڭ ارتىقشىلىعىن مويىنداعىسى كەلمەگەن شال-شاۋقان جانە ماۋباس، جالقاۋ تاعى ءبىر اعايىندار اندا-مۇندا ءوتىنىش جولداپ كورگەن ەكەن، ودان ەشقانداي ناتيجە شىقپاپتى. ونىڭ سەبەبى – قازىرگى نارىقتىق جاعداي، ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى ەكەن. بۇعان كۇماندانعان اۋىل تۇرعىندارى، جابىلا قول قويىپ، وسى ماڭايداعى ءدال ءبىز سياقتى درۋجبا، ينتەرناتسيونال، يۆانوۆكا سياقتى اۋىلدارعا نەگە دۇرىس قاتىنايدى دەگەن سارىندا تاعى قانشاما ارىز جازىپتى. مۇلدە جاۋاپسىز قالادى. مۇنىڭ سەبەبى (ارتىنان اڭدايسىز) سولاي ەكەنىن ايتپاي-اق ۇققان راحمان-اتا ۇرپاقتارى قولدى ءبىر-اق سىلتەپ، وزدەرىنىڭ جاياۋ جۇرىستەرىن ودان ارمەن جەتىلدىرە ءتۇستى دەيدى.
بۇل اۋىل بۇرىن مال باعاتىن ەدى. سوۆحوزدىڭ مالىن. ءوز مالىن. قازىر باقپايدى. سوۆحوزدىڭ مالى پريحۆاتيزاتسيا كەزەڭىندە جىم-جىلاس بولدى. شارۋانىڭ مالى نارىققا كوشۋ ساتىلارىندا سوزىلا سەلدىرەپ بارىپ، ول دا بىتۋگە تاقادى. مال كەتتى. بولسا دا باعا الماس ەدى. جايىلىم جوق. توڭىرەك تۇگەل تارىلعان. بەلگىسىز بىرەۋلەر كەسىپ العان، قورشاپ العان. اۋىلدىڭ ءوز باسى عانا بولىسكە تۇسپەي، امان تۇر.
بۇرىن ەگىن سالاتىن، كارتوپ وتىرعىزاتىن. سوۆحوزدىڭ ەگىنى، سوۆحوزدىڭ كارتوبى. ەندى سوۆحوز جوق. اركىم ءوز ءۇيىنىڭ ىرگەسىندەگى تيەسىلى جەرىن شۇقىلاي باستاعان. شۇقىماي، سول، جابايى جوڭىشقا قالپىندا تاستاعاندار دا بار.
بۇرىن اپتا سايىن توي، اي ارالاتپاي كوكپار، بايگە وتەتىن. قازىر بايگە، كوكپار جوق. ەسەسىنە كۇن سايىن توي. جالپىعا ارنالعان دابىرالى توي ەمەس، جەكەلەگەن ءۇي، جەكەلەگەن ادامداردىڭ ءوز تويى. كۇندىز ايرىقشا كوڭىلدى، ءبىرلى-جارىم كىسىلەر عانا بۇلعالاقتاپ جۇرسە، كۇن باتا ەكەۋ-ۇشەۋدەن قوسىلعان انشىلەر بوي كورسەتەدى. كەيدە توبەلەسىپ، پىشاقتاسىپ جاتاتىنى بار. ۋاقا ەمەس، ەرتەڭىنە قايتا تاتۋلاسادى. توي – تويعا ۇلاسادى. دەسە دە، بۇرىن جاعا جىرتىلماعان مومىن اۋىلدىڭ قازىرگى جاۋىنگەرلىك رۋحى جوعارى. سوڭعى ءتورت جىلدا عانا اۋىل بالالارى ەكى كىسىنى اتىپ، ءۇش كىسىنى جارىپ ءولتىردى. ۇلكەن جەر، ورتا ەسەپپەن العاندا ەشتەڭە ەمەس. اۋىلدىڭ تىنىشتىعى بۇزىلماعان. ءبارى جاقسى. جاقسى بولماسا، بۇل اۋىلعا قيىرداعى قاراقالپاقتان، بۇيىردەگى سەمەيدەن قانشاما جۇرت كوشىپ كەلىپ، ورنىعار ما ەدى. اۋىلدىڭ جاقسىلىعى. ءھام تىنىشتىعى.
مىنە، وسى مۇلگىپ جاتقان، ىرعىن توبەلەس، قاندى پىشاقتىڭ ءوزى اعايىن اراسىنان اسپاعان بەيبىت اۋىلدا جاقىندا ۇلت-ارالىق ۇلكەن جانجال شىعا جازدادى. جازداعان جوق، دۇركىرەي قاۋلاپ، اسا قاتەرلى سىپات الا باستادى. بۇكىل اۋىل ەكىگە جارىلىپ، ىرگەدەگى الماتى اراشاعا تۇسپەسە مۇلدە بەلەڭ الىپ كەتەتىن دۇلەي ءورت قاۋپى تۋدى. ۇلت-ارالىق جانجال!..
اۋەلگى شاتاق، البەتتە، از-ماز تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن تۋىنداعان. سودان ۇلعايا بەردى، ۇلعايا بەردى. اقىرى... (اقىرى نەمەن تىنعانىن اڭگىمەنىڭ سوڭىندا بىلەسىزدەر). ال اۋەل باستا الگى تيتىمدەي تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ نەدەن شىققانىن، ماسەلەنىڭ سەبەپ، استارىن ناقپا-ناق ايقىنداۋ – وتە نازىك ءارى كۇردەلى ماسەلە. ءبىز، البەتتە، جاسىراتىنى جوق، ءوزىمىز دە قازاق بولعان سوڭ، وڭ-تەرىسىن ەسكەرمەي، قانىمىزعا تارتىپ، جانجالدىڭ ءتۇپ-توركىنىن باسقاشا بايىپتاۋىمىز مۇمكىن. بىراق ءبىز – بۇرىنعى سوۆەت ادامى ەمەسپىز بە. ياعني، ينتەر... ناتسيوناليست. سونىمەن قاتار، بۇگىنگى ەل يەسى. ياعني، كوپ ۇلتتى، ايتپاقشى، كوپ دياسپورا – ءبىر ۇلتتى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى، ەڭ جاۋاپتى وكىلى! رەسپۋبليكاداعى تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق مەنىڭ، ياعني قازاق حالقىنىڭ سابىر، پاراساتىنا، ءتوزىم، ساياساتىنا تىكەلەي بايلانىستى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، تۇيىق، تار ءورىستى ۇلتشىلدىق جوراسىمەن وزىمىزگە تارتپاي، انىق اقيقاتىن، ءادىل شىندىعىن ايتۋعا تىرىسامىز.
بۇرىنعى زاماندا، ياعني، ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن... – كەشىرىڭىزدەر، ۇيرەنگەن اۋىز الجاسىپ كەتتى، – كۇنى كەشە عانا، ياعني ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە دەيىن راحمان-اتا – الماتى توڭىرەگىندەگى جالعىز قازاق اۋىلى سانالۋشى ەدى. ويتكەنى، كوپشىلىگى قازاق. كوپشىلىگى ەمەس، تۇگەلگە جۋىق قازاق. تۇگەل دەسە دە بولادى. بىراق تۇگەل ەمەس. بەس ءجۇز ءتۇتىن اۋىلدا ءتورت ورىس، ءۇش نەمىس، ەكى كورەي، ءبىر ۇيعىر، ءبىر جويىت جانە ۇلتى ناقتى بەلگىسىز تاعى ءبىر كىسى – قازاق ەمەس ون ەكى شاڭىراق بار ەدى. قالعان ءتورت ءجۇز سەكسەن سەگىز وتباسى – قازاق. رەسمي مالىمەت، ادەپكى اقپاراتتا راحمان-اتا اۋىلىندا سوۆەتتىك جەتى ۇلتتىڭ وكىلى تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتىر دەپ جازىلار ەدى. ەسەبى، جاڭاعى كۇمپيگەن قازاعىڭىز – وسى جەردەگى، ءسوتسياليزمدى ورناتىپ بولىپ، كوممۋنيزمگە قاراي ادىمداپ بارا جاتقان جەتەۋدىڭ ءبىرى عانا. وسىعان وراي، راحمان-اتا شىن مانىسىندە تولىق قازاق اۋىلى ەمەسىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەر ەدى. ويلاپ تۇرساڭىز، سول، تولىققا جۋىق ەمەس، جارتى ەمەس، جەتىدەن ءبىردىڭ ءوزى كوڭىل ءۇشىن عانا ەكەن. اۋىلداعى بارلىق اكىمشىلىك ءىس قاعازدارى ۇلى ورىس حالقىنىڭ قۇدىرەتتى تىلىندە جۇرگىزىلەدى. رەسمي ءماجىلىس، جالپى جينالىس، مەرەكەلىك سالتانات اتاۋلى، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، تۇتاسىمەن ورىس تىلىندە. بۇل زاڭدى دا – مۇنداي ۇلكەندى-كىشىلى جيىندارعا تىم قۇرسا ەكى-ءۇش ورىس جانە قازاقشا ۇقپايتىن تاعى بىرەر كىسى قاتىسىپ قالۋى مۇمكىن عوي. ال ءبىر ورىستى ەمگە تاپپايتىن مالشىلار كەڭەسى شە؟ ول دا ورىسشا. قىستا قۇم ساعالاپ، جازدا تاۋ جايلاپ كەتەتىن جابايى شابان ەشتەڭە ۇقپاي-اق قويسىن، ارنايى شاقىرعان سوڭ، اڭگىمە مال شارۋاشىلىعى تۋراسىندا ەكەنىن بىلمەيتىن سونشاما ماقۇلىق ەمەس. كەرەك دەسەڭىز، قازىرگى قويشى ورىسشا ءتىل بىلمەسە دە، قازاقشا حات تانيدى، تيەسىلى ءسوزدى (ارينە، ۇلى ورىس تىلىندەگى ءسوزدى) ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىپ، قولىنا ۇستاتساڭىز، مىنبەگە شىعىپ، ەجىكتەپ وقىپ بەرۋگە قاي-قايسىنىڭ دا شاماسى جەتەدى. دەمەك، ءتىل-قۇرال ماسەلەسىندە ەشقانداي كىلتيپان جوق. ءسويتىپ، بارلىق ىستە كوممۋنيزم يدەيالارى سالتانات قۇرىپ جاتقان. وسى تۇرعىدان العاندا، راحمان-اتا اۋىلىنىڭ قازاققا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلماس ەدى. تەك مەكتەپ قانا. ارالاس. ارالاس بولعاندا، ون سىنىپ – قازاق، جيىرما سىنىپ – ورىس. ءتىل تۇرعىسىنان. ال باسقا، ءمانسىز جاعىنان كەلسەك، مەكتەپتەگى توعىز ءجۇز بالانىڭ سەگىز ءجۇز توقسان ءبىرى – قازاق، توعىزى عانا ۇستەم ۇلتتاردان، جىكتەپ ايتساق، ەكى ورىس، ءتورت نەمىس، ءبىر كورەي، ەكى ۇيعىر بالاسى بار. ءبىر كەزدە وسى، ءناسىلى ارتىق، وكتەم اعايىنداردىڭ تالابىمەن ورىسشا جارتى، شيرەك سىنىپتار اشىلىپ ەدى، بىرتە-بىرتە قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن بۇتىندەلىپ، ۇدەمەلەي ءوسىپ، وسىنداي تاماشا كورسەتكىشكە جەتتى. كوممۋنيزمگە تاقاعان ءاربىر ساعات سايىن قازاقشا سىنىپتار شەتىنەن ءمۇجىلىپ، ءبىرجولا جويىلۋعا ءتيىس ەدى. سونىمەن، راحمان-اتا اۋىلىنىڭ، ارينە، ول كەزدەگى اتاۋى باسقا، الدە بىردەڭە-سكوە، الدە سىردەڭە-كا، بۇل بىردەڭەنىڭ كىم ەكەنىن، سىردەڭەنىڭ نەندەي ءمانى بارىن ەشكىم بىلمەيدى، بىراق ءبارى دە زاڭدى، وسى ءبىر-ءسىر-سكوە-كا اۋىلىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا ەشقانداي كۇمان جوق-تى.
ءوستىپ جۇرگەندە، قالاي ەكەنىن تاعى ەشكىم بىلمەيدى، جەر شارىن تىتىرەتىپ، جارتى الەمدى تابانىنا باسىپ تۇرعان سوۆەتتىك جويقىن مەملەكەتىمىز تىراپاي اسىپ قۇلادى. شىلپارا ىدىرادى. قۇلاعانى ەشتەڭە ەمەس، ءبىز ورنىمىزدا تۇرمىز. ىدىراعانى ەشتەڭە ەمەس، ءبىز تۇتاسپىز. مىنا قىرسىقتى كورمەيسىز بە، ەڭ جوعارىدا وتىرعان قاندىشەكە جالتىرباس پاتشانىڭ اقىماقتىعىن پايدالانىپ، بۇدان ءبىر ساتى تومەن بولسا دا، باتىرلىعىنا باققان كەرتپەش مۇرىن قالىڭشاش كىناز ۇلى رەسەيدىڭ ءوزىن ءدىلى بولەك بالت جۇرتىنان، مىنەزى بولەك قاپقازدان، ءدىنى بولەك ورتالىق ازيادان ازات، تاۋەلسىز ەل دەپ جاريالادى. جالتىرباس پەن قالىڭشاش ءوزارا بيلىككە تالاسقان تەكەتىرەس ۇستىندە قىزدى-قىزدىمەن ءجۇرىپ، قازاقستاندى ۇمىتىپ كەتىپتى. ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ماسكەۋدى شاۋىپ الىپ، ءبارىن قالپىنا كەلتىرۋگە قاۋقارىمىز جەتپەيدى. ەندەشە، امال جوق... ءبىز دە ەركىنبىز! ەگەمەن ەل اتانىپ، ويناقتاپ شىعا بەردىك.
بۇل تاريحي وقيعا تۋراسىندا سول كۇنى، سول اپتا، سول ايدا راحمان-اتا اۋىلى ەستىدى، ەستىمەدى – ءبارىبىر، ەشكىم قۋانعان جوق، ەشكىم رەنجىگەن دە جوق، باياعى مۇلگىگەن قالپىندا تۇرا بەرگەن. بىراق زامان ادامدى ەركىنە قويا ما. كوپ ۇزاماي-اق، راحمان-اتا جۇرتى ەگەمەندىكتىڭ ءمانىسىن اڭداي باستاعان. ءوزىنىڭ ەمەس، باسقانىڭ ەگەمەندىگىنىڭ.
الدىمەن ءبىر جويىت كەتتى. قيانداعى تاريحي وتانىنا ورالماق. جەتپىس جەتىنشى باباسى بۇدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن زورلىقپەن اۋعان ەكەن. سودان ەۋروپادان اسىپ، رەسەيدى باسىپ، بىزگە جەتكەن. ەندى ءوزىنىڭ جاڭادان قۇرىلعان ەجەلگى ۇلىسىن كوركەيتپەك. راحمان-اتا اۋىلى وڭ ساپار تىلەدى.
سودان سوڭ ءۇش نەمىس. جەتىنشى اتالارى بۇدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن باقىت ىزدەپ كوشكەن ەكەن. اۋەلدە كوشكەن، كەيىندە كوشىرگەن. اقىرى بىزگە ورنىققان. ەندى جارىلعان بولشەگىمەن قوسىلىپ، ايرىقشا قۋات تاپقان باي جۇرتىمەن قايتا تابىسپاق. راحمان-اتا اۋىلى جىلاپ ايرىلىستى.
سودان سوڭ ءتورت ورىس. ەكەۋى، البەتتە، وزدەرى ەمەس، ءۇشىنشى اتالارى، بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن، وسى ولكەنى تۇزەمدىك جابايىلاردان تازارتۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. ەندى بىرەۋى، ارينە، ءوزى ەمەس، اكەسى، قانشاما پارمەندى ءىس-ارەكەت جاسالسا دا، مۇلدە تازارماي قويعان وڭىرگە ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن بۇدان جەتپىس جىل بۇرىن كەلگەن ەكەن. ەندى ءبىرى، اتاسى ەمەس، اكەسى ەمەس، ءوزى، تۋسىراپ، يەن جاتقان كەڭبايتاق جەردى يگەرۋ، ناداندىقتان ارىلماعان جەرگىلىكتى حالىقتى مادەنيەتكە جەتەلەۋ ءۇشىن بۇدان قىرىق جىل بۇرىن كەلگەن ەكەن. بۇلارعا دا راقمەت. تاريحي ميسسيالارىن ورىندادى. ەندى ەجەلگى مەكەنىنە قايتقىسى كەلىپتى. وتە قيىن بولدى. ەل بولىپ ۇگىتتەپ، توقتاتا المادى. كەتتى. راحمان-اتا اۋىلى توستاعان سوعىستىرىپ، بۋىنى بوساپ ايرىلىستى.
ەندى ەكى كورەي... تەگى باسقانى شىعارىسىپ جۇرگەندە ءتۇرى تۋىس اعايىنداردىڭ قايدا كەتكەنىن ەشكىم اڭداماپتى. راحمان-اتا اۋىلى وكپەلى قالدى. سول ەكى ورتادا جالعىز ۇيعىر دا زىم-زيا جوعالعان. ەڭ جاقىنى سول سياقتى ەدى، تىم قۇرسا قوشتاسۋعا جاراماپتى. راحمان-اتا اۋىلى رەنىشتە قالدى. بىراق ەشقايسىسىن دا كەك تۇتپاعان، جارار، جولدارى بولسىن دەسكەن.
ءسويتىپ، بىزدە جەتى ۇلتتىڭ وكىلى بار دەپ ماقتاناتىن اۋىلدا ەكى-اق ۇلت قالدى. ياعني، بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ، ۇزىن سانى التى ءجۇز قىرىق تۇتىنگە جەتكەن قالىڭ قازاق جانە جالعىز ءۇي – شۇيكەدەي ايەلى، اۋرۋشاڭ، كىشكەنتاي قىزى بار، اتا-تەگى، ءناسىل-تۇقىمى بەلگىسىز، ايتەۋىر قازاق ەمەس شوپىر مارات. فاميلياسى الدە ميرزوەۆ، الدە ميرزويان، الدە ميرزوزادە، بالكىم، ميرزوپۋلو. اتى مارات. ءيا، ونىسىن ايتتىق. سوتسياليزم كەڭىستىگىندەگى بارلىق ۇلتقا ورتاق، ادەمى ءارى ايبىندى ەسىم. مارات ميرزو... ۇلتى بۇلدىر بولعان سوڭ ءوزى دە ەسەپكە ەنە بەرمەيتىن. اۋەلدەن-اق. ەندى مۇلدە ەسكەرۋسىز قالدى. ياعني، تۇگەل قازاقپىز دەپ ويلاعان راحمان-اتا اۋىلى ءوزىنىڭ ينتەرناتسيونالدىق بورىشىن ۇمىتقان. بىراق كوپ ۇزاماي-اق ءتاۋباسىنا ءتۇسىپ ەدى.
بىرەۋلەر ءۇش ءجۇز جىل دەيدى، بىرەۋلەر مىڭ جىل دەيدى، ءبىز ءجۇز ەلۋ جىل دەپ ەشكىمدى يناندىرا الماي قويدىق، قايتكەندە دە ۇزاق ساعىندىرىپ جەتكەن تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ ارادا الدە ەكى-ءۇش جىل، الدە بەس-التى جىل ءوتتى-وتپەدى، بەرىسى – اۋدان، ورتاسى – وبلىس، ارىسى – رەسپۋبليكادان ارنايى كوميسسيا كەلگەن. جاپا شەگىپ، جازىقسىز شىرقىراعان بەس بىردەي شاعىم حات ىزىمەن. ءبىرىن جازعان – م.ميرزوەۆ. ەكىنشىسىن جازعان – م.ميرزويان. ءۇشىنشىسىن جازعان – م.ميرزوزادە. ءتورتىنشىسىن جازعان – م.ميرزوپۋلو. بەسىنشىسىن جازعان – م.مارات... وسى بەسەۋى – ءبىر-اق ادام ەكەنى بىزگە بەلگىلى. ىزدەستىرە، تەكسەرە كەلە، مارتەبەلى كوميسسيانىڭ دا كوزى جەتتى. بىراق بۇدان ءىس ءمانىسى وزگەرە مە. وزگەرمەيدى. ءبىرى – ورىس تىلىندە، وقۋشى داپتەرىنىڭ ورتاسىنان جۇلىنعان قوس پاراعىنا، ءبىرى – قازاق تىلىندە، الدەنەندەي ەسەپ-كىرىس كىتابىنىڭ توڭكەرىلگەن سىزىق-سىزىق بەتىنە، ەندى ءبىرى – ارالاس، ورىس-قازاق تىلىندە، تاباقتاي سارى قاعازعا، تاعى ءبىرى – تاعى ارالاس، قازاق-ورىس تىلىندە تەبىنگىدەي كوك قاعازعا، جانە ءبىرى – بەلگىسىز تىلدە، اۋىلدىق پوشتا بولىمشەسىنىڭ تىلگارام بلانكىسىنىڭ شەتىنەن تىگىلگەن توعىز جاپىراق قاعازىنا قاتارىنان جازىلعان قانشاما ارىزدىڭ شىرقىراي قوسىلعان جان داۋسى الاتاۋعا جاڭعىرىقتى. باسىندا تاڭىرقايسىز، ورتاسىندا شو¬شىناسىز، اياعىندا ءوزىڭىز دە شىرقىراپ كەتەسىز.
راحمان-اتا اۋىلىندا ادامگەرشىلىككە جات، تەك فاشيستىك جۇيەگە عانا ءتان قانقۇيلى ۇلتشىلدىق قالىپتاسىپ وتىر دەپتى حات يەلەرى، ياعني، بەس حاتتى بىردەي ءوز قولىمەن جازعان مارات ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلو. قازاق ۇلتشىلدارى زۇلىم وزبىرلىقپەن راحمان-اتا اۋىلىن ۇلى روسسيادان مۇلدە ءبولىپ الىپ، زاڭسىز تۇردە وزدەرىن ەگەمەن اۋىل دەپ جاريالادى. ەشكىمنەن سۇراعان جوق، حالىقتىڭ ەركىنەن تىس، قىلمىستى ىسكە اياق باستى. ەندى مىنە، بۇكىل الەم قاۋىمداستىعىنان قايمىقپاي، وزدەرىنىڭ قارا نيەت، ارام ىستەرىن جۇزەگە اسىرا باستادى. بۇل جەر قازىر راحمان-اتا اۋىلى دەپ اتالادى. تاريحقا كوپە-كورنەۋ قيانات. بەتپاق ارسىزدىق. بۇل جەردىڭ ەجەلگى اتاۋى – بىردەڭە-سكوە. جاڭا ولكەنى يگەرۋدىڭ تىرەك-تۇتقاسى بولعان، ءبىر كەزدە، ول دا زاڭسىز، الماتى دەپ وزگەرتىلگەن سەنىمدى قامالدى جابايى تۇزەمدىكتەردەن قورعاپ تۇرعان العى شەپتەردىڭ ءبىرى ەدى. وسى دالالىق ولكەنى قارۋلى كۇشپەن باعىندىرىپ، ۇلى روسسياعا ماڭگىگە قوسىپ بەرگەن جاندارال ءوز قولىمەن نەگىزىن سالعان. بىردەڭە-سكوە! ەستەرىڭىزدە بولسىن! ارتتا قالعان ولكەنى جابايىلاردان ءبىرجولا تازارتىپ، جاڭاشا يگەرۋ داۋىرىندەگى اتى – ستالين كولحوزى. سودان سوڭ، يەن جاتقان تىڭ جەردى ۇيپالاۋ كەزىندە سىردەڭە-كا بولدى. ەندى تاعى جاڭارتىپ وتىر. جارايدى، زامان وزگەردى، قالپىنا كەلتىرىڭىز. وندا – ستالين. ستاليننەن قورىقساڭىز، اۋەلگى تاريحي اتاۋى – بىردەڭە-سكوە. بىراق ولاي جاسامادى. كىم ەكەنىن شايتان دا بىلمەيتىن قايداعى ءبىر راحمانچيك. ول از بولعانداي، اتاشكا. كۇلەتىن ەشتەڭە جوق. جىلاۋعا دا بولمايدى. دابىل قاعۋ كەرەك. قاسارىپ قارسى تۇرۋ كەرەك. الەمدەگى اق نيەتتى ادامدار مۇنداي ماسقاراعا جول بەرمەۋى كەرەك. بۇل اتاۋدىڭ استارىندا تاريحتى قايتا جاساۋ تالابى بار. ناعىز دۇلەي ۇلتشىلدىق. اۋەلگى ناتيجەسىن كوزبەن كورىپ وتىرمىز. بۇرىن وسى شاعىن عانا بىردەڭە-سكوە كولحوزىندا، ودان كەيىنگى ءوسىپ-وركەندەگەن سىردەڭە-كا سوۆحوزىندا سوۆەتتىك جەتى ۇلتتىڭ وكىلدەرى ۇلى ورىس حالقىنىڭ اعالىق قامقورلىعى ارقاسىندا تاتۋ-ءتاتتى، باقىتتى عۇمىر كەشىپ جاتىر ەدى. مىنە قاراڭىز، سونداعى قازاقتان باسقا ۇلتتاردىڭ بۇگىندە جۇقاناسى دا جوق، بەس ۇلت بەزىپ كەتتى، التىنشى ۇلتتان جالعىز مەن عانا قالىپ وتىرمىن. ويتكەنى، باراتىن جەرىم جوق، مەنىڭ تاريحي وتانىمدا، سوۆەت وكىمەتى قۇلاپ، جەرگىلىكتى ۇلتشىلدار بيلىك باسىنا كەلگەننەن بەرىدە، ساياسي تۇراقتىلىق بۇزىلعان، ونداعى جۇرت ءبىرىن ءبىرى سويىپ جاتىر، ەندى قايدا بارام. ءبىرتۇتاس، قۇدىرەتتى سوۆەتتەر وداعىنىڭ بولىنبەس بولشەگى رەتىندە، ءوزىم تۋىپ-وسكەن، ەڭبەگىم سىڭگەن راحمان-اتا، ەجەلگى، تاريحي بىردەڭە-سكوە اۋىلىن ەكىنشى وتانىم دەپ ەسەپتەۋشى ەدىم. مۇنداعى جاعدايدى تاعى كورىپ وتىرمىن. وسى اۋىلدى كوركەيتكەن، ساۋاتىن اشىپ، مادەنيەتكە جەتكىزگەن ورىستار، وسى اۋىلدىڭ شارۋاشىلىعىن كوتەرگەن نەمىستەر مەن كورەيلەر، وسى اۋىلعا ءبىلىم شاشقان جويىتتار، وسى اۋىلدى جەمىس-جيدەكپەن قامتاماسىز ەتكەن ۇيعىرلار رۋحاني قىسىمعا، ۇلتتىق ەزگىگە ءتۇسىپ، جەكە باستارىنىڭ قاۋىپ¬سىزدىگىنە تىكەلەي قاتەر تونگەن سوڭ، كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. اۋەلى بۇلاردىڭ ءبارى جۇمىستان شىعارىلدى، ورىس تىلىندە سويلەۋىنە تىيىم سالىندى، ءتىپتى، تاس اتىپ، كوشەدە جۇرگىزبەدى. كۇن سايىن ۇيىنە كەلىپ قورقىتادى، ۇرىپ-سوعادى. كەتىڭدەر، ۇيلەرىڭدى تەگىن تاستاپ، تەزىنەن كوشىڭدەر دەيدى. ايتپەسە، كىشكەنتاي بالالارىڭنان باستاپ، تۇگەل باۋىز¬دايمىز دەيدى. ناتيجەسىندە، امال قانشا، وسى اۋىلداعى ەڭبەكشىل، ادال ورىستار مەن نەمىستەر، كورەيلەر مەن ۇيعىرلار، جويىتتار مەن تاعى ءبىر ۇلت وكىلدەرى جىلاي-سىقتاي، ەرىكسىز كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ەندى مەنەن قۇتىلعىلارى كەلىپ وتىر. جەكە باسىما، ۇلكەن شاڭىراعىما قاتەر ءتونىپ تۇر. ءۇيىمدى ورتەي مە، تەرەزەمنىڭ تۇبىنەن بومبا جارا ما، الدە قىزىمدى زورلاپ، ايەلىمدى قورلاپ، ءوزىمدى ازاپتاپ ولتىرە مە – بىلمەيمىن. امال جوق، باس اۋعان جاعىما مەن دە كەتەم. تەك ءتورتىنشى كلاستاعى بەيشارا قىزىمنىڭ مەكتەپ ءبىتىرۋىن عانا كۇتىپ وتىرمىن دەپتى. ال مەكتەپتەگى بالانىڭ جاعدايى ءتىپتى قيىن كورىنەدى. ورىس ءتىلدى كلاستاردى تۇگەل دالاعا ايداپ شىعىپ، توعىز ءجۇز بالالىق ۇلكەن مەكتەپتى باستان-اياق قازاقتاندىرعان. بۇرىن ورىس-قازاق ارالاس مەكتەبى اتالۋشى ەدى. قازىر قازاق كلاستارىن تۇگەل جاۋىپ، تازا ورىس مەكتەبىنە اينالدىردىق دەسەدى. سىرتقى كوزگە عانا. وقۋشىلار تۇگەل قازاق، مۇعالىمدەر تۇگەل قازاق، سوندا قايداعى ورىس مەكتەبى؟ وسىدان وتكەن ايارلىق بولا ما؟ بۇلارعا نە داۋا؟ ەشقانداي ەم جوق دەپتى. بىراق ءالى دە، اۋداننىڭ، وبلىستىڭ، رەسپۋبليكانىڭ، بۇرىن پارتيالىق قىزىمەتتە شىڭدالعان، ادال ينتەرناتسيوناليست، اقىلدى ءارى ىسكەر باسشىلارىنان ءۇمىت كۇتەم. تۇگەل بولماسا دا، ءبىراز بيلىك وسى جولداستاردىڭ قولىندا تۇر دەپ ويلايمىن. ەگەر، دەپتى حات سوڭىندا ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلو، وسى جانايقاي ءوتىنىشىم قاپەرگە الىنباسا، مەن رەسەيدىڭ دۋماسىنا جازام، امەريكانىڭ سەناتىنا جازام، گەرمانيانىڭ بۋندەستاگىنا جازام، جيرينوۆسكي مەن سولجەنيتسىنعا، كاريموۆ پەن اقاەۆقا جازام. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ الدىندا، ۇلىبريتانيا كورولەۆاسىنىڭ الدىندا ماسەلە كوتەرەم. قازىرگى زاماندا جەكە باستىڭ قۇقىعىن تاپتاۋعا ەشكىمنىڭ دە حاقىسى جوق. مەن ولەم، بىراق اقىرعى تامشى قانىما دەيىن ءوزىمنىڭ ادامدىق ار-نامىسىمدى قورعاپ وتەم!..
اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى ءارتۇرلى جاۋاپتى قىزىمەت وكىلدەرىنەن قۇرالعان جيىرما جەتى كىسىلىك مارتەبەلى كوميسسيا راحمان-اتا اۋىلى مەن قاسكەلەڭ اراسىندا، قاسكەلەڭ مەن الماتى اراسىندا، الماتى مەن راحمان-اتا اراسىندا ءۇش اي سابىلىپ ءجۇرىپ، ءۇش-ءتورت ءجۇز كىسىمەن سويلەسىپ، قىرىق ءتورت بەتتىك بايىپتى قورىتىندى پىكىر جازدى، بۇلىكشىل اۋىلدىڭ ايەل-ەركەك، كارى-جاسىن تۇگەل جيناپ، توبەسىنەن سۋ اققان، ەدەنى تەسىلىپ، قابىرعاسى شىتىناعان بۇرىنعى اباجاداي مادەنيەت ۇيىندە ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن شەشۋشى ماڭىزى بار مامىلە جيىن وتكىزدى. البەتتە، جەتكىلىكتى مولشەردە ءتارتىپ ساقشىلارى كەلگەن، ال جاپا شەگىپ، جان تۇرشىگەرلىك ارىز جازۋعا ءماجبۇر بولعان مارات ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلو قۇرمەتتى قاراۋىلدىڭ پاناسىندا، مارتەبەلى تورالقادا وتىردى.
جينالىس سالتاناتتى تىلسىم جاعدايىندا اشىلدى. ارينە، ۇلى حالىقتىڭ ۇلى تىلىندە. بۇدان سوڭ كۇن ءتارتىبى جاريالاندى. ورىسشا. ەندى مارتەبەلى كوميسسيانىڭ قورىتىندى پىكىرىن قالىڭ جۇرتشىلىققا مالىمدەۋ ءۇشىن توراعاعا ءسوز بەرىلگەن. قازاقشا. سول كەزدە جاپا شەگۋشى ميرزو... - پۋلو جىن ۇرعانداي اتىپ تۇردى.
— سەندەر تاعى قايدا تارتىپ بارا جاتىرسىڭدار؟ – دەدى. – قالاي باستادىڭدار، سولاي جالعاستىرىڭدار! جينالىس باستان-اياق ۇلى ورىس تىلىندە وتۋگە ءتيىس. مەن سەندەردىڭ بالدىر-باتپاق تىلدەرىڭدى تۇسىنبەيمىن! – دەدى.
قازاقشا. “سەندەردەن” باستاپ، “بالدىر-باتپاققا” دەيىن تۇگەل قازاقشا. ويتكەنى بۇل ميرزو-زادە قازاقشا سۋداي بولاتىن، ال ورىسشاعا وسى وتىرعان جۇرتتىڭ كوبىنەن تومەن، تومەن عانا ەمەس، ورتا-ازيالىق-قاپقازدىق ەسكى ارباداي قيقالاق-شيقالاق، ويقى-شويقى، تىم ناشار ەدى. سويلەگەندە. ال جازۋعا كەلگەندە، ارينە، دىبىستىڭ، ەكپىننىڭ ءمانى جوق، جۇرناق-جالعاۋ تۇسپالمەن ۇعىلادى، ەڭ باستىسى – مازمۇن عوي، سول مازمۇننىڭ ماندىلىگى ارقاسىندا جينالىپ وتىر ەمەس پە وسى جۇرت. مازمۇن جانە سەنىم.
— سابرانيا نا بەليكوم ىرۋسكوم ايازىكە! يا ترەبۋيۋ!1 – دەدى وزىنە دە، باسقالارعا دا سەنىمدى ميرزو-يان-پۋلو قازاقشا ءالسىز ءسوزىن ورىسشا قۋاتپەن ۇستەمەلەپ.
بايانداماشى، ياعني مارتەبەلى، وكىلەتتى، تولىمدى كوميسسيانىڭ اقباس توراعاسى – وبلىستىق جاۋاپتى مەكەمەنىڭ پىلدەي ورىنباسار باستىعى قولما-قول كەشىرىم ءوتىنىپ، قورىتىندى پىكىردىڭ جالپىعا تۇسىنىكتى، ۇلت-ارالىق قاتىناس تىلىندە جازىلعانىن، ءوزىنىڭ دە تۋرا جولدان اۋىتقىماسىن ماعلۇم قىلدى. سودان سوڭ، بارلىق تىلگە جەتىك كومەكشىلەر مايىن تامىزىپ، تىگىسىن جاتقىزىپ، شىتىرلاتىپ جازىپ بەرگەن تەرەڭ ماعنالى قورىتىندى پىكىر، تولىمدى باياندامانى قازاقبايسكي مۇكىس، ياعني ماڭقا-جالپاق اكتسەنتپەن قاقالىپ-شاشالىپ وقي باستادى. ەل اراسىنا كىرگەن ارەكەگە توقتاۋ سالۋعا ءتيىس قىرىق جەتى بەتتىك ساياسي مالىمدەمەنىڭ نەگىزگى تۇيىندەرى مىناداي ەكەن.
مارتەبەلى كوميسسيا ەگەمەن ەلىمىزدەگى ۇلت-ارالىق كەلىسىم، ۇلت-ارالىق تاتۋلىق ماسەلەسىنىڭ ومىرلىك، شەشۋشى ماڭىزىنا باسا نازار اۋدارادى. باياندى تاۋەلسىزدىك، جاپپاي ءارى قاۋرىت وركەندەۋ – رەسپۋبليكاداعى بارلىق ۇلتتاردىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىنا تىكەلەي بايلانىستى.
ەگەمەن ەلدەگى اتاۋلى ۇلت بولعان سەبەپتى، قازاقتاردىڭ مىندەتى وزگەشە، جاۋاپكەرشىلىگى ايرىقشا. اقىل-پاراسات، ءبىلىم-ساياسات قانا ەمەس، شەكسىز شىدام، كەنەۋسىز توزىمدىلىك قاجەت.
وسى تۇرعىدان العاندا، ورىس ءتىلدى م.ميرزوەۆ، م.ميرزويان، م.ميرزوزادە، م.ميرزوپۋلو، م.مارات مىرزالاردىڭ اتىنان كوتەرىلگەن دابىل ءبىزدىڭ وسكەلەڭ ومىرىمىزدە كەزدەسۋى مۇمكىن كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ تارابىنداعى ىزگى نيەتتىڭ كورىنىسى.
ۇلت-ارالىق الاكوزدىك – اتىن اتاۋ ابەس، ەلەۋسىز قالدىرۋ ناسىرعا شاپتىراتىن، قاي-قايسىمىز دا تەرەڭ تولعانىپ، ساقتىقپەن قاراۋعا لايىقتى، كىلتيپانى كوپ، اقىر ءتۇبى قاتەرلى جاعدايات.
سونىمەن قاتار، بۇكىل ەگەمەن ەلىمىز سياقتى، راحمان-اتا اۋىلىندا دا، ۇلتتار اراسىندا قالىپتى، تىنىش جاعداي ساقتالىپ وتىرعانىن اتاپ كورسەتەمىز. سونىمەن قاتار، ۇلت-ارالىق كەلىسىم تارابىندا قول جەتكەن تابىستارعا ماستانباي، بۇل اسا نازىك ىستە تۇسىنۋشىلىك، ىزگىلىك ءھام قىراعىلىق قاجەتىن ۇمىتپاۋعا شاقىرامىز.
راحمان-اتا اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىمەن، اتاپ ايتقاندا، مەكتەپ وقۋشىسىنان ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلگە دەيىنگى، جۇمىسسىز جاستان زەينەتكەر قارتقا دەيىنگى ارالىقتاعى ءۇش ءجۇز وتىز توعىز كىسىمەن سەنىمدى جاعدايدا وتكىزىلگەن اڭگىمە ناتيجەسىندە جانە وبلىستىق، اۋداندىق سوت، پروكۋراتۋرا ارحيۆتەرىن قاراستىرعاندا، اتالمىش راحمان-اتا اۋىلىندا سوڭعى جارتى عاسىردا، ونىڭ ىشىندە، اتاپ ايتقاندا، ەگەمەندىككە قول جەتكەننەن بەرگى بەس جىلدا ۇلت-ارالىق الاۋىزدىق نەگىزىندە الدەنەندەي ءبىر داۋ، جانجال بولعاندىعى تۋرالى ەشقانداي ماعلۇمات، دەرەك جوعىنا كوزىمىز جەتتى. تيەسىلى عارىزناما ارقىلى دابىل كوتەرگەن م.ميرزوەۆ، م.ميرزويان، م.ميرزوزادە، م.ميرزوپۋلو، م.مارات مىرزالار دا وسى ورايداعى ناقتى ءبىر كەلەڭسىز وقيعا تۋرالى اتاپ ايتا المادى. ال راحمان-اتا اۋىلىنان ۇدەرە كوشكەن بەس بىردەي تۋىسقان ۇلت وكىلدەرى، اتاپ ايتقاندا، ءتورت ورىس وتباسى، ءۇش نەمىس وتباسى، ەكى كورەي وتباسى، ءبىر ۇيعىر، ءبىر ەۆرەي وتباسىلارى ەشقانداي زورلىقسىز، ءوز ەرىك، قالاۋلارىمەن قونىس جاڭعىرتقان. ولاردى الىس جانە جاقىن شەت ەلدەرگە كەتتى دەپ ايتۋعا دا ناقتى دالەل جوق. قازىر ۋربانيزاتسيا – اۋىلدان كەتۋ، قالاعا ورنىعۋ زامانى. جەرگىلىكتى ۇلت سانالاتىن قازاقتاردىڭ ءوزى ساپىرىلىسا كوشىپ جاتىر. مۇمكىن، جوعارىدا اتالعان اعايىندار دا ىرگەدەگى الماتىدا، نەمەسە رەسپۋبليكانىڭ ءوندىرىستى باسقا ءبىر قالاسىندا جۇرگەن شىعار. بۇلاردىڭ كەيبىرى رەس¬پۋبليكادان تىس جەرگە كەتكەن جاعدايدىڭ وزىندە، بۇل – قالىپتى ماسەلە دەۋگە ءتيىسپىز. ءبىز – وركەنيەتكە، دەموكراتياعا اياق باسقان ەلمىز، تەڭ قۇقىقتى ازاماتتاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىس، اۋىس-كۇيىسىن شەكتەۋگە ەشكىمنىڭ دە حاقىسى جوق. ال وسى ورىس ءتىلدى اعايىنداردىڭ ءۇي-جايلارىنىڭ بارلىعى دا زاڭدى جولمەن، كەيدە تىم قىمبات باعاعا ساتىلعانى انىقتالدى. قازىر يەلەنىپ وتىرعان قازاقتاردىڭ ءبارىنىڭ دە قولدارىندا ساتۋ-الۋ تۋرالى تيەسىلى قۇجاتتارى بار ەكەن. بۇل قۇجاتتاردىڭ نوتاريۋس راستاعان كوشىرمەلەرى وسى قورىتىندى پىكىردىڭ سوڭىنا تىركەلىپ وتىر.
جۇمىس ماسەلەسىنە كەلسەك، كەزىندە ارنايى مەملەكەتتىك قاۋلى بويىنشا، ەسكى سوتسياليستىك قوعامنىڭ قالدىعى رەتىندە، كولحوز، سوۆحوز اتاۋلى تۇگەل تاراتىلعانى بەلگىلى. ياعني، م.ميرزوەۆ، م.ميرزويان، م.ميرزوزادە، ك.مير¬زوپۋلو، م.مارات مىرزالاردىڭ ەشقايسىسى دا جۇمىس ماسەلەسىندە ەشقانداي ارنايى قىساسقا ۇشىراماعان. راحمان-اتا اۋىلىنداعى ەڭبەككە جارامدى ەكى مىڭ جەتى ءجۇز ەلۋ ءبىر ادامنىڭ ەكى مىڭ جەتى ءجۇز قىرىق توعىزى جۇمىسسىز. مەكتەپ مۇعالىمدەرىن ەسەپكە قوسپاساق، اكىمشىلىك-باسقارۋ نەگىزىندە جۇمىسقا تىركەلگەن – ەكى-اق ادام، اۋىل اكىمى مەن ونىڭ ورىنباسارى عانا. ياعني، ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلو مىرزالار وسى راحمان-اتا اۋىلىنداعى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلى – قازاقتارمەن قۇقىقتىق تەڭدىك جاعدايىندا جۇمىسسىز وتىر.
مەكتەپ ماسەلەسى اجەپتاۋىر كۇردەلى. بۇدان جەتى جىل بۇرىن اتالمىش ورتا مەكتەپتە سەگىز ءجۇز بالا وقيتىن. ۇلتتىق تۇرعىدان جىكتەگەندە: سەگىز ءجۇز توقسان ءبىرى – قازاق، توعىزى – ورىس ءتىلدى بالالار. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر كورپۋستا، ورىس جانە قازاق كلاستارىندا جەكە-جەكە وقىعان، مەكتەپ – ارالاس ورىس-قازاق اتانعان. قازىر، ياعني بيىلعى جىلى اتالمىش مەكتەپتە ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز توقسان بەس بالا وقيدى. ۇلتتىق تۇرعىدان جىكتەگەندە: ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز توقسان ءتورتى – قازاق، ورىس ءتىلدى وقۋشى – بىرەۋ. وسى قۇرمەتتى وقۋشىنىڭ وزىمەن، جانە كلاسس جەتەكشىسى، جانە باسقا دا مۇعالىمدەرمەن جىلى ءجۇزدى اڭگىمە كەزىندە وسى ءبىر اياۋلى بالانىڭ الدەنەندەي ۇلتتىق قىسىم، نەمەسە تىلدىك شەكتەۋ تۇرعىسىندا ءجابىر-جاپا شەگىپ جۇرگەنى تۋرالى سەزىكتى جاعداي بايقالمادى. قايتا، كەرىسىنشە، وتكەن جىلى ءۇش ساباقتان بىردەي ۇلگەرمەي جاتقانىنا قاراماستان، كەلەسى كلاسقا ساتىمەن كوشىرىلىپتى. وتە دۇرىس بولعان. ال مەكتەپتىڭ تازا قازاق وقۋ ورنىنا اينالعانى تۋراسىنا كەلسەك، شاعىم حات جازىپ، دابىل كوتەرۋشى ميرزو مىرزالار ءىس جايىن جەتە زەرتتەمەگەنى بايقالادى. بۇرىن، ياعني ەگەمەندىككە دەيىن بۇل مەكتەپتە ون قازاق سىنىبى، جيىرما ورىس سىنىبى بولعان ەكەن. قازىر، ياعني ەگەمەندىكتىڭ جەتىنشى جىلى، جالپى قازاق قاۋىمىنىڭ ۇلى ورىس تىلىنە دەگەن ىنتا-ىقىلاسى بۇرىنعى، سوتسياليزم كەزىندەگىدەن دە ارتىپ، قۋاتتى ورلەۋ تۋعىزعان سەبەپتى، قازاق اتا-انالارى وزدەرىنىڭ بالالارىن جاپپاي ورىس كلاستارىنا كوشىرگەن. ءسويتىپ، قازىرگى، ياعني ەگەمەن زاماندا وتىز جەتى سىنىپ تۇگەلدەي ورىس ءتىلدى بولىپ شىققان. بۇل، ارينە، ۇلكەن جەتىستىك. ءبىر وكىنىشتىسى – مەكتەپ بۇرىنعىشا «ورىس-قازاق» اتالادى ەكەن. كوزبوياۋشىلىق پا، سالعىرتتىق پا، الدە جاۋاپسىزدىق پا. مەكتەپ باسشى¬لىعىنا، اۋداندىق وقۋ بولىمىنە قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسالدى. وقۋ ورنى ءوز اتىمەن، ورىس مەكتەبى دەپ اتالۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ ەركىن ەلىمىزدە ۇلتقا، ناسىلگە تارتۋ جوق. ورىس دەگەن – قۇرمەتتى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى بىرىڭعاي، تۇگەل قازاق بولىپ كەتۋى – تاربيە جۇمىسىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى. الىس اۋىل، اۆتوبۋس جوق، جارىق ءوشىپ قالادى، كولدەنەڭ ەشكىم كەلمەيدى دەگەن – قۇرعاق جەلەۋ. ورىس ۇلتتى مۇعالىمگە كوتەرمە ەڭبەكاقى تاعايىنداپ، ءۇي-تۇرمىس جاعدايىنا قامقورلىق جاساسا، نەگە كەلمەسكە. ەگەر باسقاداي جۇمىس ورىندارى تابىلىپ جاتسا، وعان دا ارنايى جالاقى تاعايىنداپ، ورىس، ورىس بولماسا، ورىس ءتىلدى ازاماتتاردى كوپتەپ شاقىرۋ قاجەت. مونو-ۇلتتى، ياعني تەك قازاقتار عانا وتىرعان اۋىل مادەنيەتتەن تىس قالماعاندا قايتپەك. وسى اۋىلدا تىم قۇرسا ون ورىس وتىرسا، اۆتوبۋس تا ۋاقىتىندا قاتىنار ەدى، جارىق تا سونبەس ەدى، وركەنيەتكە ءتان باسقا دا يگىلىكتەر وزىنەن-ءوزى كەلىپ جاتار ەدى. وسىنى قالايشا تۇسىنبەيسىزدەر. (اڭگىمەنىڭ اۋەلگى بەتىنە كوز سالىڭىز، – اۆتورلىق ەسكەرتپە).
ءسوز سوڭىندا اتاپ ايتامىز. بۇكىل ەگەمەن ەلىمىزدەگى سياقتى، راحمان-اتا اۋىلىنداعى ۇلت-ارالىق قاتىناس قالىپتى جاعدايدا، اۋىل اكىمشىلىگىنىڭ، اۋىلداعى سانالى ازاماتتاردىڭ تولىق باقىلاۋى استىندا. ايتسە دە، الدەنەندەي ءبىر قاقتىعىس، جانجالدىڭ الدىن الۋ، قاجەت بولعان جاعدايدا اراشاعا ءتۇسۋ جانە، قۇداي ساقتاسىن، بىردەڭە بۇلىنگەن جاعدايدا قاتاڭ شارالار قولدانۋ ءۇشىن راحمان-اتا اۋىلىندا پوليتسيا بولىمشەسىن اشۋ تۋراسىندا ءتيىستى مينيسترلىككە بەدەلدى ۇسىنىس جاسالدى.
وسى تۇرعىدان العاندا، دەر كەزىندە ءماندى ماسەلە كوتەرگەن م.ميرزوەۆ، م.ميرزويان، م.ميرزوزادە، م.ميرزوپۋلو، م.مارات مىرزالارعا العىس ايتا وتىرىپ، الداعى ۋاقىتتا راحمان-اتا اۋىلىندا ۇلت-ارالىق جانجالعا جول بەرمەۋ كەرەگىن قاتتى ەسكەرتىپ، ەگەمەن ەل يەسى قازاقتار مەن وسى ەلدىڭ تەڭ قۇقىقتى، ءورىستىلدى ازاماتتارى اراسىنداعى تاتۋلىق تارابىندا ناقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەتىنە اۋىل اكىمشىلىگىنىڭ ايرىقشا نازارىن اۋدارامىز جانە مىندەتتەيمىز.
مارتەبەلى كوميسسيانىڭ ەڭ جاڭا كومپيۋتەرگە باسىلعان قىرىق توعىز بەتتىك قورىتىندى پىكىرىنىڭ اقيقات شىندىعىن كۋالاندىرىپ، كوميسسيا توراعاسى جانە قالعان جيىرما جەتى مۇشە تەگىس قول قويعان. بۇل مۇباراك تاڭبالاردىڭ شىندىعىن ايعاقتاپ، بەدەرلى ءمور باسىلعان. مىنەكيىڭىز!
حاتقا تۇسكەن ەكى جارىم ساعاتتىق ءسوز سوڭىندا ءوزىنىڭ دە ميى اينالىپ كەتكەن اقباس توراعا، ماناعى، ورىس تىلدىلەر تارابىنان ايتىلعان ەسكەرتپەنى ءبىر ءسات ۇمىتىپ، قايتادان جالپاق قازاقشاعا كوشتى:
— اۋ، اعايىندار، – دەدى. – وسى اۋىل تۇگەل قازاق ەكەنسىڭدەر، ارالارىڭداعى جالعىز وزبەكتىڭ ءتىلىن تاپپايسىڭدار ما؟ – دەدى.
جۇرت ءۇنسىز. ۇيقىدان ويانعان جالعىز كىسى – جالعىز ءورىستىلدى مارات شار ەتە ءتۇستى:
— مەن وزبەك ەمەسپىن!
ماملەگەر توراعا ساسىپ قالدى. ساسقانى سونداي، تۇزەتۋ، نە كەشىرىم سۇراۋ ورنىنا، ءورىستىلدى ازاماتتىڭ وزىنە قازاقشا سويلەپ جىبەرگەن:
— وندا ارمەن بولارسىڭ؟
— سەنىڭ ءوزىڭ ارمەن! – دەدى مارات شاق ەتىپ.
اقباس توراعا قىزارىپ كەتتى.
— اسكاربلايت ەتپەڭىز، پاجالىستا... – دەدى.
— اسكاربلايت ەتىپ تۇرعان – سەنسىڭ! – دەدى مارات.
— ك-ك-كەشىرىڭىز... – دەدى مۇلدە تۇقىرعان توراعا. – س-س-سون-دا ءسىز... قازاق بولاسىز با؟
مارات قارقىلداپ كۇلدى:
— تاپقان ەكەنسىڭ مازاق قىلاتىن كىسىڭدى. سەن قازاقسىڭ. سەندەر – قازاقتار ادال سوۆەت ادامدارىن ۇلتقا بولدىڭدەر. قىسىم جاسادىڭدار جانە جاساپ كەلەسىڭدەر، ءالى جاساپ وتىرسىڭدار. مەنىڭ ۇلتىمنىڭ نە كەرەگى بار ساعان؟
— شىراعىم-اۋ، بار پالە سول سەنىڭ ۇلتىڭنىڭ بوتەندىگىنەن شىعىپ وتىر عوي، – دەدى مۇلدە جەر بولعان توراعا ەندى نامىسقا تىرتىسىپ.
— پالە مەنىڭ ۇلتىمنىڭ بوتەندىگىنەن ەمەس، سەندەردىڭ ۇلتقا ءبولىپ، الالاعان تەرىس پيعىلدارىڭنان شىعىپ وتىر، – دەدى مارات. – مەن نە دەپ جازدىم، وزدەرىڭ ءۇش اي بويى تەكسەرىپ، اقيقاتىن بۇرمالاعان حاتتا؟ ەندى، ءادىل بيلىك ايتۋدىڭ ورنىنا مەنىڭ اتا-تەگىمدى تەكسەرگىڭ كەلەدى. ۇلتشىلدىق دەگەن وسى. بالىق باسىنان ءشىريدى. ۇلتشىلدىق وسى اۋىلدان ەمەس، الماتىدان، جوعارىداعى سەن سياقتى كوسەمدەردەن باستالعان!
— ءسىز ولاي جالا جاپپاڭىز، – دەدى قاتارداعى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى باستىعىن اراشالاپ. – تورەكەڭ – ادال ادام. كەلىنى ورىس، كۇيەۋ بالاسى تاتار. ناعىز ينتەرناتسيوناليست...
— سىزدەن اقىل سۇراعان، اقپار سۇراعان ەشكىم جوق، – دەدى مارات. – مەن ءوزىمنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىمدى قورعايمىن. مەن جۇمىسسىزبىن – جۇمىس تاۋىپ بەرەسىڭدەر. ايەلىم اۋرۋ، وعان پەنسيا تاعايىندايسىڭدار. قىزىم قازاقشا بىلمەيدى، بىلگىسى دە كەلمەيدى، وڭشەڭ ميعۇلا، بۇزاقى اۋىل بالالارىنىڭ اراسىندا وقي المايدى، بولاشاعىنا قاتەر، ومىرىنە قاۋىپ – قالاداعى ارام قازاقتار وقىپ جاتقان اعىلشىن مەكتەبىنە ورنالاستىراسىڭدار. ايتپەسە، ەرتەڭ وسى ادىلەتسىز كوميسسيانىڭ ءوزىنىڭ ۇستىنەن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنە جازام. پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ ۇستىنەن امەريكانىڭ سەناتىنا، روسسيانىڭ دۋماسىنا، گەرمانيانىڭ بۋندەستاگىنا جازام. شۆەتسيادان ساياسي باسپانا سۇرايمىن، – دەدى.
دەدى دە، شىرت تۇكىرىپ، تورالقادان ءتۇستى. ابدىراپ وتىرعان جۇرتتى قاق جارىپ، مادەنيەت ءۇيىنىڭ توپساسى تۇسكەن ۇلكەن ەسىگىن ويبايلاتا اشىپ، تارس ەتكىزىپ جاپتى دا، شىعىپ جۇرە بەردى.
بۇرسىگۇنى ەمەس، ەرتەڭىنە ەمەس، سول كۇنى كەشكە جازۋعا وتىرعان. مارات ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلونىڭ ادام ايتقىسىز ۇلتتىق جانە ناسىلدىك قىساس استىنداعى جان اشۋىنان شىرقىراپ شىققان، امەريكا سەناتىنا، رەسەي دۋماسىنا، گەرمانيا بۋندەستاگىنا، سولجەنيتسىن مەن جيرينوۆسكيگە، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا، ەڭ اقىرىندا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە جازعان شاعىم حاتتارى مەجەلى جەرىنە جەتتى-جەتپەدى، ەگەمەن ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن كەڭسەدەن باستاپ، ەڭ تومەنگى، اۋداندىق، اۋىلدىق اكىمشىلىككە دەيىنگى ارالىقتى تۇگەل اپىر-توپىر قىلدى. تەرىسى جۇقانىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، تەرىسى قالىڭدى سارساڭعا تۇسىرگەن. اقىرى...
ارادا ەكى جىل ءوتتى. ماراتتىڭ جالعىز قىزى قازىر الماتىداعى پالەنباي دەگەن تاڭداما ليتسەيدە تەگىن وقيدى. جاتىن ورنى جايلى، تاماعى ءدامدى – ءبارى دە ەگەمەن ەلدىڭ موينىندا. وقۋ – ورىسشا، اعىلشىنشا. قوسىمشا ءتىل رەتىندە – نەمىس، يسپان، فرانتسۋز، تۇرىك. ماراتتىڭ ەشقاشان ەش جەردە جۇمىس جاساماعان، ارنايى تەكسەرگەندە جيىرما ءتورت مۇشەسى تۇگەل ءجون بولىپ شىققان ايەلىنە الدە ەڭبەكتىك، الدە اۋرۋلىق، ايتەۋىر جوعارى كەسىمدى ارنايى زەينەتاقى تاعايىندالدى. اي سايىن الىپ تۇرادى. كەيدە، زەينەت اقشا ۋاقىتىندا تۇسپەي قالعاندا، جۇرت قاتارلى كۇتپەيدى، اكىمنىڭ ءوز قالتاسىنان سۋىرىپ الادى. ماراتتىڭ ءوزى... اكىمشىلىكتە بىردەڭە دەگەن جاڭا شتات اشىلىپ، سوعان تىركەلگەن. جوعارىدان، ارنايى بەلگىلەنگەن مول جالاقىسى بار، ەشقانداي مىندەت، شارۋاسى جوق، جاۋاپكەرشىلىكتەن، كۇندەلىكتى كەلىس، جۇرىستەن ادا، جاتىپ ىشەتىن راقات ءبىر قىزىمەت. ءىشسىن، جەسىن، ەگەمەندىكتىڭ قىزىعىن كورسىن. تەك قانا تىنىش وتىرسىن. تىنىشتىق بەرسىن. ءبىزدىڭ جاڭا عانا تۋ كوتەرگەن جاس رەسپۋبليكامىز ءۇشىن ۇلت-ارالىق كەلىسىمنەن قىمبات نە بار. “باستان قۇلاق” ەمەس، ءبىر تال شاش، ءبىر تال شاشتىڭ ءبىر ۇزىك قىلشىعى ساداعا كەتسىن دە.
وسىمەن بولدى، ريزا قىلدىق، ءوزىمىز دە باراقاتقا جەتتىك دەپ ويلاعان بەيبىتشىلىك سۇيگىش اعايىندار.
جوق. مۇنىڭ ءبارى – اۋەلگى، مىسىق-تىشقان ويىن عانا ەكەن.
العاشقى شارۋالار بايان تاۋىپ، بويعا سىڭگەن كەزدە مارات ميرزو ءساندى ساراي سۇرادى. ءساندى ساراي بولعاندا، ۇلكەن اۋىلدىڭ بۇرىنعى بالا-باقشا عيماراتى. كۇنى كەشەگە دەيىن ءايتىپ-ءبۇيتىپ ىستەپ تۇر ەدى. اقىرى، وتكەن زاماننىڭ ەڭ سوڭعى قالدىعى رەتىندە ول دا قۇلاعان. جۇرتتا بالا بار، اقشا جوق. اكىمشىلىكتە اقشا بار، بىراق بۇل ورىنعا قاراستىرىلماعان. وزىنەن-ءوزى جابىلدى. مەكەمە رەتىندە. ال ۇلكەندى-كىشىلى ون ەكى بولمەلى، ات شاپتىرىم ويىن الاڭى، مول كەسىمدى باعى بار ەڭسەلى، اپپاق عيمارات ءوز ورنىندا. سول قاڭىراپ قالعان مەكەن-جايدى باسى ءبۇتىن سۇراعان. اۋىل اكىمى بەرگىسى كەلمەدى جانە ەشقانداي قيسىنى جوق. بەرمەيمىن دەپ ايتا المادى – ءوزىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازسا ەشتەڭە ەمەس، تىپ-تىنىش وتىرعان اۋىلدا ۇلت-ارالىق جانجال شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. اۋدانعا سىلتەدى. اۋدان – وبلىسقا. وبلىس... ودان دا جوعارىعا. اقىرى الدى. الار-الماستان... الماي تۇرىپ، اۋەلگى، ءساندى ساراي سۇراعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە جەر داۋلاپ ەدى. وسى اۋىلدا قىرىق جىل جۇمىس جاساعان، ونىڭ ۇستىنە رەتىن تاپقان كەيبىر قارت ەڭبەككەرلەر بۇرناعى باۋ-باقشالى ايماقتان ۇلكەندى-كىشىلى ۇلەس العان بولاتىن. اۋىلعا كەيىندە عانا كەلگەن م.ميرزو بۇل تىزىمگە ىلىنبەپ ەدى. ەندى ءىلىنۋى كەرەك. سوڭىنان ەمەس، بەل ورتاسىنان. اۋىلداعى ءورىستىلدى جالعىز نەگە قاعاجۋ كورمەك. ءساندى ساراي ماسەلەسى ءبىر تاراپ، جەردىڭ ءجونى باسقا. تيەسىلى مەكەمەلەردىڭ ءبارىنىڭ بوساعاسىن توزدىرعان، اۋداننان استاناعا دەيىنگى ارالىققا ارىز-عۇرىزدى تاۋ قىلىپ ءۇيىپ تاستاعان. اقىرى، جوعارى جاقتان بۇل قاعازعا دا قول قويىلعان. باياعى الما باعىنىڭ امان تۇرعان، مەملەكەت ەسەبىندەگى ءبىر پۇشپاعى. تۇتاس ءتورت گەكتار جەر. جوعارعى، سول جاق بۇرىشىندا “ۇلتتىق الالاۋ بولماسىن، ماسەلە وڭتايىمەن شەشىلسىن!” – دەگەن بۇرىشتاماسى بار، ۇلكەن كىسىنىڭ ارباق-سارباق قولى بار ەكى بىردەي ارىز قايتا اينالىپ، ءوز الدىنا تۇسكەندە... اۋەلدە عاجايىپقا تاڭ قالعان، ىزىنشە يمانى ۇشىپ قورىققان، ەڭ اياعىندا ءىشى اشىپ، ىزا بۋعان اۋىل اكىمى جۇرەگىن ۇستاپ جىعىلدى دەيدى. جاي عانا كۇيىك ەمەس، ورتەنگەن دەرت. كەۋدەسى شىتىناعان كەسەل. ينفاركت. اۋەلى اۋىلدا جاتتى، ودان اۋدانعا ءوتتى، ودان وبلىسقا جونەلتىلدى. م.ميرزو جازعان ارىزداردىڭ جولىمەن. توبەدەن ۇرعان قاعازعا، قاتتى تەبىرەنىس ۇستىندە قول قويىپ ۇلگەرمەگەن ەكەن، بىراق ەشقانداي كۇمان جوق، امان-ەسەن قايتىپ كەلگەن سوڭ سۇيكەكتەتە سىزىپ، ءبىرجولا بەكىتكەن بەلگىسى رەتىندە ءمورىن باسسا بولعانى.
بۇل كەزدە مارات ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلونىڭ ۇلتتىق قىسىمنان سەرپىم العان كۇش-قۋاتى ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ ەدى. ون ەكى بولمە ءۇيىڭىز نە، ءۇش-ءتورت گەكتار جەرىڭىز نە، بۇكىل اۋىلدى، اقباس الاتاۋدىڭ وسى تۇستاعى بارلىق شىڭ، شوقىلارىمەن قوسا ءوز اتىنا كوشىرىپ الۋعا شاماسى جەتەتىندەي. كۇن وزعان سايىن قايراتى قابىنداپ، جىگەرى تاسىپ بارادى. الدا تاعى قانشاما يگىلىكتى ىستەر تۇر. تەك مىنا بوركەمىك اكىمنىڭ جاتىپ قالعانى. سوعان قاراپ تۇرعان شارۋا ورنىنا كەلسە، ادامدىق قۇقىعى ءۇشىن كۇرەستىڭ ءۇشىنشى، ەڭ ءماندى كەزەڭى باستالماق. قاشان؟ ۋاقىت ءوتىپ بارادى. ءبىر شارۋا بوگەلىپ تۇر دەپ، ەكىنشىسىن ىركۋگە بولا ما. “تەمىردى – قىزعان كەزىندە” دەگەن، بوگەلۋدىڭ ءوزى قىلمىس. مۇندايدا قازاق “الىستان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالا” دەگەن. اربادان بۇرىن كوزەپ جۇرگەن دوربا ءدال قاسىندا تۇرعان. ءوزىنىڭ كورشىسى. كورشى بولعاندا، قاتارلاس ەمەس، ىرگەلەس، جالعاس. قانات دەگەن جىگىت. ەكەۋىنىڭ باقشالىق جەرى ءتۇيىسىپ جاتىر. ءبىر شەتتە – قاناتتىڭ ءۇيى. ەكىنشى شەتتە – ماراتتىڭ ءۇيى. ارالىق – باۋ-باقشا. تەك قاناتتىڭ جەرى ەكى ەسە ۇلكەن. ماراتتىڭ جەرى دە اجەپتاۋىر. ون سوتىق. بىراق قاناتتىڭ جەرى ودان دا ۇلكەن. جيىرما سوتىق. ادىلدىك قايدا؟ سول ادىلدىكتى ءوز قولىمەن ورناتۋعا كىرىستى. تىكەلەي كىرىستى. ايتپەسە، دايىندىق جۇمىستارى وتكەن، ارعى جىلداردا باستالعان بولاتىن.
بۇرىن ەكى ءۇيدىڭ ارتقى شەگىن ءبولىپ تۇرعان شارباق بار ەدى. شارباق دەگەن اتى عانا. تاۋىق وتپەس ءۇشىن تارتىلعان ىلدەباي. مارات الدىمەن وسى شارباقتى الىپ تاستاعان. بىراق لاقتىرمادى. بوي-بويىمەن قوراعا جيناپ قويدى. سودان سوڭ ءوزىنىڭ كارتوپ ەگىسىن جارتى مەترگە جىلجىتتى.
— ءاي، كورشى، بەرى ءوتىپ كەتىپسىڭ عوي، شەكارا – مىنا ەكى بۇرىشتاعى قۋ تەرەكتىڭ ءتۇبىرى! – دەگەن قانات.
— وي، كورشى، سەنىكى، مەنىكى دەيتىن نە بار، بايقاماي قالىپپىن، جارتى مەتر ەمەس، وتىز بەس سانتيمەتر، وسى جەرگە شىققان كارتوشكانى ءوزىڭ-اق الا عوي، – دەدى مارات.
— ە، جارايدى، كارتوشكا وزىمدە دە بار، تۇرا بەرسىن، – دەگەن، ۇيالىپ قالعان قانات.
ەرتەڭىنە مارات قۇدايى كورشىسىنە:
— مىناۋ ەكى شىبىق – اسىل تۇقىمدى المۇرت، تامىر سالعانشا سەنىڭ جەرىڭە شانىشا تۇرايىن، ەندىگى جىلى اناۋ ەسكى ورىكتى قۇلاتىپ، سونىڭ ورنىنا ەگەم، بيىل جەمىس بەرسىن، وبال كورىپ تۇرمىن، – دەگەن.
— بۇل جەرگە مەن كارتوپ ەگەم، – دەدى قانات.
— سيدا شىبىق قوي، كولەڭكەسى تۇسپەيدى، كوپ بولسا، ءتورت ءتۇپ كارتوپتى كەم ەگەرسىڭ، ەسەسىنە بەرگى جاقتان ون ءتۇبىن الا عوي، – دەدى مارات.
قانات تاعى دا ۇيالىپ قالدى.
— جوق، راقمەت، ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق، ەگە بەر، – دەدى. ءوز جەرىڭە دە كولەڭكەسى تۇسپەيدى، ونسىز دا مەنىڭ ەسەبىمنەن ارتىق كارتوپ ەگىپ وتىرسىڭ عوي، دەپ ايتۋدى ۇساقتىق كوردى.
بۇل – الدىڭعى جىلعى ەلەۋسىز وقيعا. بىلتىر اسىل تۇقىمدى المۇرتتىڭ ەكى شىبىعى سول ورنىندا قالدى. اۋەلى ەسىنە سالعاندا ەرتەڭ الام دەگەن، سودان سوڭ بۇرسىگۇنگە سىلتەدى، ەكى اپتا ءوتتى، اقىرى قانات ءۇشىنشى قايتارا ايتقاندا، قول تيمەي ءجۇرىپ ۋاقىتىن وتكىزىپ الىپپىن، ەندى جاڭا جەردە تامىر تارتپايدى، قۋراپ قالادى عوي، بيىلشا تۇرا تۇرسىن دەگەن. قانات تاعى دا باس يزەي سالدى. سول كۇنى كورشىسىنىڭ كارتوپ ەگىسى تاعى دا بەرى، بۇل جولى جارتى مەتر ەمەس، تۋرا ءۇش مەترگە جىلجىعانىن كوردى. بىراق قاقىلداپ ايتىپ جاتۋدى ىڭعايسىز ساناعان. شەكارا بەلگىلى – ەكى جاق قاپتالداعى ەكى تەرەكتىڭ ءتۇبىرى. ال بيىل... باياعى ەكى شىبىق اجەپتاۋىر اعاش بولىپ قالعان.
— وسىنى الماي-اق قويايىن، – دەدى مارات. – مەندە ونسىز دا جالعىز-اق بالا، ءبىر بۇتاعى جەتەدى. قالعانىن تۇگەل سەنىڭ بالالارىڭ جەسىن. بىلتىر كوشىرۋ كەرەك ەدى، ەندى كەش.
— مەنىڭ ءوز المام دا كوپ، بۇل جەر – باقشالىق، كارتوپ ەگىپ ءجۇرمىن عوي، – دەدى قانات.
— كارتوپتى ارىرەك، اشىق تۇرعان جەرگە ەكپەيسىڭ بە. داقىلدى جاڭارتىپ وتىرۋ كەرەك، – دەدى مارات.
قانات ويلانىپ قالىپ ەدى. ەرتەڭىنە قاراسا، كورشىسى بۇرىنعىدان دا بەرى جىلجىپ، باياعى ەكى شىبىق – بۇگىنگى ەكى المۇرتتىڭ توڭىرەگىنە تۇگەل كارتوپ وتىرعىزىپ تاستاپتى.
— ءاي، مىناۋ نە؟ – دەگەن.
— ءبولىپ جەيمىز عوي، – دەدى قۇدايى كورشىسى. – جەر سەنىكى، داقىل مەن ەڭبەك مەنىكى. وسى جەردەن كەم دەگەندە التى قاپ كارتوپ الامىن. ەكى قابى ساعان.
— جوق، – دەدى الدەنە جاماندىقتى تۇيسىگىمەن سەزىنگەن قانات.
— جارايدى، ءۇش قاپ.
— جوق، تورتەۋ بەرسەڭ دە كەلىسپەيمىن. ەككەن تۇقىمىڭدى جيناپ ال...
— جارتىسىنا كەلىسپەيسىڭ بە؟
— كەلىسپەيمىن. جەرىمدى بوسات.
— وندا ءوزىڭ ءبىل، – دەدى مارات اقسيا كۇلىپ.
قانات تا ىرجيدى. وسىمەن ءسوز ءبىتتى دەپ ويلاعان.
شىنىندا دا ءسوز ءبىتىپتى. كورشىسى بار ءسوزدى ءبىتىرىپ، ەندى ناقتى ىسكە كوشكەن. قانات ەرتەڭىنە تۇسكە تامان ەسىنەي ويانىپ، قارنىن سيپاپ تىسقا شىقسا، كەشەگى داۋلى جەر، داۋلى ەمەس، كورشىسى شىبىق قاداپ، كارتوپ ەككەن مۇنىڭ جەرى تۇتاسىمەن ارعى بەتكە ءوتىپ كەتكەن. وتكەندە، كوشپەگەن، سول ورنىندا تۇر، تەك بەرگى جاعىنا شارباق ورناپ قالىپتى.
— ءاي، مىناۋ نە؟! – دەدى يەن باقشاعا ايقايلاپ. تىپ-تىنىش. — مارات! مارات! – دەدى سودان سوڭ ىشقىنىپ.
يەگىنىڭ استىنان شىقتى. قاق ورتاداعى جۋان الما اعاشىنىڭ تۇبىندە قۇنجىڭداپ ءجۇر. ايتپەسە، سول اعاشتىڭ ارتىندا جاسى¬رىنىپ، اڭدىپ تۇرعان. اشىق-جارقىن، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، شايقالا تالتاڭداپ شىعا كەلدى.
— ە، قۇدايى كورشى، نە بوپ قالدى، سونشا ويبايلايتىنداي؟
— مىناۋ نە؟ – دەدى اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەگەن قانات.
— مىناۋ؟ مەن وتىرعىزعان المۇرت.
— جوق، مىناۋ...
— مەن ەككەن كارتوپ.
— جوق، مىناۋ دەيمىن! شارباق. نەگە؟.. – دەدى قانات تۇتىعىپ.
— كورشىلىك قاقىسىنا جارتى ءونىمىن تەگىن بەرەم دەگەنگە كونبەدىڭ. سودان سوڭ جەرىمىزدى ايقىنداپ قويدىم.
— قايداعى جەر؟.. – دەدى قانات باقىرىپ. – مەنىڭ جەرىم. الميساقتان. ەشكىمنىڭ تالاسى جوق!
— مىناۋ ەكى المۇرت كىمدىكى؟ – دەدى مارات.
— سەنىكى. بىراق جەر مەنىكى.
— مىناۋ كارتوپ كىمدىكى؟
— سەنىكى. بىراق...
— بىراعىڭدى قوي، – دەدى مارات. – اعاش مەنىكى، جەمىس مەنىكى، تۇبىندەگى جەر قالايشا سەنىكى بولادى؟ قاي سوتقا بارساڭ دا ماعان كەسەدى. سەنىكى زورلىق. اشكوزدىلىك. انە جاتىر عوي داليىپ. قالعانى از با؟ تۋرا ون التى سوتىق. ءبارىبىر مەنەن كوپ. مەنىكى نەبارى ون ءتورت سوتىق. ءالى دە ارتىقسىڭ. سونىمەن توقتا. وسى جەرگە يە بولساڭ دا جەتەدى.
— جەتپەيدى! – دەدى قانات. – مەنىڭ جەرىم!
— ەندى مەنىكى، – دەدى مارات ءمىز باقپاستان. – ەكەۋىمىز دە ەگەمەن ەلدىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتىمىز. الدە، مەنەن ارتىقسىڭ با؟ الدە، بوتەن ۇلت دەپ كەمىتكىڭ كەلە مە؟ – ەندى مارات تا داۋسىن كوتەرىپ، قاناتتان اسىرىپ ايقايعا باستى. – ناتسيوناليست! شوۆينيست! فاشيست! وسى اۋىلداعى بوتەن ۇلتتىڭ ءبارىن قۋىپ جىبەردىڭدەر. ەندى جالعىز ماعان زورلىق جاساماق ەكەنسىڭدەر! ول بولمايدى. مەن پارلامەنتكە جازام. مەن سەناتقا جازام. پرەزيدەنتتىڭ وزىنە جازام! – ءاربىر ءسوزىن شەگەلەي ايتقان سايىن ءبىر-ەكى قادام باسىپ، تۋرا شارباقتىڭ شەتىنە كەلدى. – ال، ءولتىر مەنى! ۇر، سوق! سەندەر كوپسىڭدەر. مەن جالعىزبىن. تالاپ جەڭدەر!
توڭىرەكتەگى جۇرتتىڭ ءبارى جەمىس اعاشتارىن وڭداپ، ارقيلى داقىلدارىن ەگىپ، ءۇي ىرگەسىندە كۇيبەڭدەپ جاتقان. الدىمەن شارباقتان اتتاپ، وڭ جاقتاعى كورشى جەتتى. سودان سوڭ سول جاقتاعى. سودان سوڭ ارعى، ودان سوڭ بەرگى. تاياۋ توڭىرەكتەگى ونشاقتى كىسىنىڭ باسى قوسىلىپ قالعان. مارات ورەكپي ءتۇستى.
— ال، جابىلىڭدار! ال، ساباڭدار! بۇل ەلدە زاڭ جوق. سوت جوق. تۇگەل زورلىقشى. تۇگەل قاراقشى. ءبارىن جالماپ ءبىتىپ، ەندى مەن عانا قالىپپىن. ولتىرىڭدەر! ءوزىمدى ولتىرىڭدەر! ءۇيىمدى توناڭدار! جەرىمدى ءبولىپ الىڭدار!
وسى كەزدە، ەنتىگە باسىپ، اۋىلدىڭ ورىنباسار اكىمى جەتتى. كولدەنەڭ ءوتىپ بارا جاتىپ، دابىردى ەستىسىمەن، اراشاعا تۇرا ۇمتىلعان.
— ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ ەدىم، – دەدى بوزارا قالشىلداپ. – تەگىن جۇرە المايدى وسى ءبىزدىڭ جىگىتتەر...
ورىنباسار اكىمدى كورىسىمەن مارات مۇلدە قۇتىرىنىپ كەتتى.
— ال، اكىمدەرىڭمەن قوسىلىپ جابىلىڭدار! – دەيدى. – ولتىرىڭدەر! وڭشەڭ كالبيت!
— ءاي، اقىرىن، – دەدى جارتى اكىم شىداي الماي. – بايقاپ سويلەۋ كەرەك...
— سەن دە قازاقسىڭ! – دەدى مارات. – سەن دە وسى ارامداردىڭ ءبىرىسىڭ.
— ءاي، ءوزىڭ سوزگە قوناق بەر، تۇرا تۇرشى، – دەدى جارتى اكىم. – نە بولدى سونشا. قايدان شىققان جانجال؟
— مىناۋ مەنىڭ جەرىمدى تارتىپ الدى، – دەدى قانات.
— ءاي، نە شاتىپ تۇرسىڭ؟ – دەدى مارات. – قايداعى جەر. مىناۋ – جەمىس بەرگەلى، گۇل شاشىپ تۇرعان ەكى المۇرت كىمدىكى؟ مىناۋ – جەر بەتىنە قاۋلاپ شىعىپ كەلە جاتقان كارتوپ كىمدىكى؟ ا؟ مەنىكى. كىم پايدالانسا، جەر سونىكى.
— قاعازدا مەنىكى، – دەدى قانات باسىلىپ.
— قاعاز قايتا جازىلادى، – دەدى مارات. – ويتكەنى اۋەل باستا ءادىل بولىنبەگەن.
— ءادىل بولىنگەن، – دەدى قانات ىزادان تىعىلىپ. – مەن وسى جەردە تۋدىم، وسى جەردە ءوستىم. اكەمنىڭ جەرى!..
— اكەسىنىڭ جەرى، – دەدى جارتى اكىم. – كولحوزدىڭ بايىرعى مۇشەسى. مايدانگەر. ارنايى قاۋلى بويىنشا ارتىق ۇلەس بەرىلگەن. وسى تۇستاعى بىرنەشە ءۇي. جيىرما سوتىق. ال سەنىڭ... سەنەن بۇرىنعى ءۇي يەسىنىڭ جەرى جالپى جۇرت قاتارلى، ون سوتىق. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، قاعازدا تۇر...
— اۋزىڭدى جاپ! – دەدى مارات. – بىلەمىز قاعازدىڭ قالاي جاسالاتىنىن. ۇلتتىق، ناسىلدىك كەمىسىتۋگە جول بەرىلگەن. قازىر سەنىڭ سوۆەت وكىمەتىڭ جوق. زامان باسقا. مەن ۇلتىم بوتەن بولسا دا، ەگەمەن ەلدىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتىمىن. كونە المايمىن مۇنداي زورلىققا.
جارتى اكىم ابدىراپ قالدى.
— بىزدە ەشقانداي كەمىسىتۋ جوق، – دەدى. – بۇرىن، سوۆەت وكىمەتىندە قالاي بولىنگەنىنە مەن جاۋاپ بەرمەيمىن. مەن قازىرگى، قولىمداعى قۇجاتقا قارايمىن. جەر – قاناتتىكى. بىزدەگى تۇبىردە سولاي.
— اناۋ، الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى، سوۆحوزدىڭ الما باعىنان ءوزىڭ كەسىپ العان بەس گەكتار جەر قاي تۇبىردە؟ – دەدى مارات.
— قوي، جالا جاپپا، اينالايىن، – دەدى جارتى اكىم ءبىر ءتۇرلى جاسقانىپ. جوتكىرىنىپ، ەڭسەسىن جازدى. – ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدە ۇلتقا، ناسىلگە ءبولۋ جوق. بارلىق ادام تەڭ. ال قازاق... قازاق – ەل يەسى بولعان سەبەپتى، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى قىلشا موينىمەن كوتەرۋى كەرەك. ۇيتقى بولۋى كەرەك بارلىق ىستە. بارلىق جۇرتقا. تاۋەلسىزدىك – تۇعىرىڭ. ەگەمەندىك – ۇرانىڭ. مەملەكەت – سەنىكى. كەڭ بولىڭدار، جىگىتتەر. ەلىمىزدىڭ باياندى بولاشاعى ءۇشىن بارىنە دە شىدايسىڭ. ۇلت-ارالىق جانجالعا جول بەرۋ – قىلمىس. مەملەكەتكە قارسى قىلمىس. ءبىزدى وسى تاۋەلسىزدىككە جەتكىزگەن ەلباسىنى ەتەكتەن الۋ دەگەن ءسوز... ەگەر، – دەدى جارتى اكىم قاناتتىڭ باس-اياعىنا قاراپ، – الدەنەندەي ءبىر... رەنىش، الاۋىزدىق بولسا... جول بەرسەڭ، سۇراۋى سەنەن. زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەسىڭ. ال، جىگىتتەر، اشۋ – دۇشپان دەگەن، مىنا قاناتقا يە بولىڭدار. جەر ماسەلەسى... بۇكىل الەمدەگى ەڭ قيىن ماسەلە. اقىلمەن، سابىرمەن شەشۋ كەرەك... مەن كەتتىم، – دەدى سوسىن. – اۋداندا ۇلكەن كەڭەس بار ەدى. اكىم اعامىزدى جوقتاتپاۋ كەرەك. ال، جىگىتتەر، – دەدى جادىراپ. – مەن ءبارىن ايتتىم. جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اۋىر باسى وزدەرىڭدە، – دەدى. – قانات، سەن اقىلدى جىگىتسىڭ، – دەدى بۇرىلىپ جۇرە بەرە.
اقىلدى جىگىت قانات جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ءتىسىن قايزاپ، قالش-قالش ەتەدى. قالعان جۇرت ابدىراپ تۇر. مارات اقسيا كۇلىپ الدى. اۋداندىق ماڭىزدى ماجىلىسكە اسىققان جارتى اكىم كوزدەن تاسا بولعانشا قاباعىنىڭ استىنان كەكەتە قاراپ، ەرنىن جىمقىرىپ تۇردى دا...
وسى ارادا ۇلت-ارالىق جانجالعا سەبەپ بولىپ كەتۋى مۇمكىن قۇدايى كورشىلەر – مارات پەن قاناتتىڭ كەسكىن-كەيپىن، ءتۇر-تۇلعاسىن سىپاتتاي كەتكەن ءجون بولار. مارات، شىنىندا دا، قاي ناسىلدەن ەكەنى بەلگىسىز، وزگەشە تۇرپاتتى جان ەدى. كوزى كوك، مۇرنى ۇشكىر، ماڭدايى كەرتپەش، بەتى جالپاق، ءتىسى شىعىڭقى، اۋزى ۇلكەن، ءوڭى قارا مەن تورىنىڭ اراسىندا. الدە ورىس، الدە تاتار. الدە وزبەك، الدە ارمەن. الدە تاجىك، الدە قالماق. الدە ءازىربايجان، الدە داعىستان. ءتۇبىن قازا كەلسەڭىز، كادىمگى قازاق بولىپ شىعۋى دا عاجاپ ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حرۋششەۆ پەن برەجنەۆ ارمان ەتكەن سوۆەت ادامىنىڭ اۋەلگى ءبىر ۇزدىك ۇلگىسى. ورىسشاسى بار، قازاقشاعا جەتىك. تاعى قانداي تىلدەر بىلەتىنى بەلگىسىز. بالكىم، جوعارىدا اتالعان حالىقتاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءتىلىن ءبىلىپ شىعۋى. بىراق بۇعان دەيىن ونداي قاسيەتى دە، ودان باسقا قاسيەتى دە اڭدالماعان. سوۆحوزعا الدەقايدان كوشىپ كەلىپ، تەگىن، دايىن ۇيگە ورنىققان، قاتارداعى كوپ شوپىردىڭ ءبىرى ەدى. ادامدى زامان جاسايدى دەيدى. قازاقستان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ باعى كوتەرىلدى. جانە كۇن وزعان سايىن ورلەي تۇسكەنى انىق ەدى. ايتپاقشى، ماراتىمىزدىڭ بويى مەتر الپىستىڭ توڭىرەگىندە، ءوزى ىلميگەن ارىق، كىپ-كىشكەنتاي.
ال قانات – قازاقتىڭ نار تۇلعالى جىگىتى. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، كەۋدەسى – كورىك، سيراعى – بورەنە. جۇدىرىعى توقپاقتاي. ابىلاي حان زامانىنداعى جەكپە-جەكتىڭ باتىرى ءتارىزدى. قاراعان ادامنىڭ كوزى تويار ەدى. تۇلعاسىنا عانا ەمەس. بەت الپەتى، كوركىنە. بيداي ءوڭدى، قارا كوز، قىر مۇرىن، اي قاباق، سۇلۋ مۇرتتى. اراق ىشپەيدى، تەمەكى تارتپايدى. بار ايىبى – وقىماي قالعانى. ول دا كەمشىلىك ەمەس ەكەن. قازىر بۇرىنعى وقىعاننىڭ ءبارى قارا بازاردا ءجۇر. بۇل ۇيىندە وتىر. ءبىر سيىر، بەس تۇساق، ازعانا جەرى تاماعىنا جەتەدى. بۇرىن دا قاتاردان قالماعان. سوۆحوزدا وزات كومباينشى بولدى. ەكى رەت اۋداندىق گازەتتە، ءبىر رەت وبلىستىق گازەتتە سۋرەتى شىقتى. “ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن” مەدالى دە بار. مىنە، سونداي سىرباز جىگىت. تەپسە تەمىر ۇزەتىن، ۇرسا وپىرىپ تۇسەتىن قايراتتى قازاق. ابىلاي حان تۇرىپتى، ودان ارعى ەسىم حان زامانىنىڭ باتىرى كەيىپتى. ال مارات، جاڭا ايتتىق، شىناشاقتاي عانا بىردەڭە.
ەندى قاراڭىز. سول مارات، باقا اۋىز، كەرتپەش ماڭداي، قورتىق مارات كەنەت ءوزى ورناتقان شارباقتان سەكىرىپ ءوتتى دە، ەڭگەزەردەي قاناتقا دۇرسە ۇمتىلدى. جاي عانا ۇمتىلعان جوق، كەلە سالا بەتىن تىرنادى. سودان سوڭ مۇرىنعا، سودان سوڭ اۋىزعا شىلپ-شىلپ جۇدىرىق سىلتەدى. سودان سوڭ تۋرا شاشتان الدى. قورتىق، ءالجۋاز مارات. ال ءبىزدىڭ پىلدەي قانات، باتىر، بالۋان قانات... اۋەلدە ساسقالاقتاپ قالدى. سودان سوڭ ەڭسەسىن جازىپ... جوق، ۇرىپ تۇسىرمەك ەمەس، بىلەم جۇدىرىقتى، ۇزىن قولىن قارمالاي سوزىپ، قورعانباق ەدى، قاسىنداعى جىگىتتەر تارپا جابىلىپ، ءبىرى الدىنان، ءبىرى ارتىنان قاۋسىرا قۇشاقتاپ، ءبىرى قولىنان ۇستاپ، ءبىرى اياعىنا جارماسىپ، تىپىر ەتكىزبەي قويدى.
— ويباي، ويباي! – دەسەدى. – ۇلت-ارالىق جانجال تۋىپ كەتپەسىن. پالە بولادى. سوتتالاسىڭ. سەن عانا ەمەس، ءبارىمىز قۇريمىز. ىلاڭ بولادى، ەلدىڭ بەرەكەسى كەتەدى!..
ونسىز دا توبەلەسۋ ويىندا جوق، ايتەۋىر باسىن قورعاماق قانات جان-جاقتان تارىس بايلانىپ قالعان سوڭ، ۇلتتىق نامىسى تاپالىپ، جان اشۋى قابىنداعان مارات اياسىن با، ال كەلىپ سوقتى، ال كەلىپ تىرنادى، ال كەلىپ جۇلدى. ەڭگەزەردەي قاناتتىڭ ءاپ-ءايبات بەت-اۋزى قىزىل قان بولدى، ۇزىن، قالىڭ شاشى ۇيپا-تۇيپا، تۇتە-تۇتە بولدى. قيىندىقسىز تابىس جوق، ايتەۋىر ينتەرناتسيوناليست جىگىتتەر ۇلت-ارالىق جانجالدىڭ ودان ءارى ورىستەپ، ءبىرجولا ۋشىعۋىنا جول بەرمەدى. بۇلقىنعان، تىپىرلاعان، توبەلەسەم دەپ ەمەس، بەت-اۋزىن، كوزىن قورعاپ شيىرشىق اتقان قاناتتى تىپىر ەتكىزبەي، بۋىپ ۇستاعان قالپى، دەدەكتەتىپ الا جونەلدى. زورلىقشىل قاس دۇشپاننىڭ بەتى تەرىسكە بۇرىلعاندا جەلكەدەن ءتۇيىپ، توبە شاشىنىڭ جەتى تالىن تاعى جۇلىپ تۇسىرگەن مارات اراشاشى جىگىتتەردىڭ ءبىر-ەكەۋىن قۇيرىقتان تەپكىلەپ، ءبىر-ەكەۋىن سيراقتان شالىپ، ءبارىن قوسا بالاعاتتاپ، ارەڭ باسىلدى. باسىلعانى – قاشقان جاۋدى كەسەلدى تۇراعىنا جەتكىزە قۋمادى، ءوزىنىڭ جاۋلاپ العان جاڭا شەكاراسىنان ۇزاماي، اندا-ساندا:
— تاعى كىم بار؟ بەرى شىعىڭدار، وڭشەڭ كالبيت!.. – دەپ ىشقىنا ايقايلاپ قويىپ، كوزى وتتاي جانعان، بىلەگىن سىبانعان قالپى اجەپتاۋىر ءجۇرىپ ەدى.
العاشقى قاندى مايداننان سوڭ ءبىرجولا كۇش العان مارات ءوزىنىڭ قۇدايى كورشىسىن تاڭ ازاننان قارا كەشكە دەيىن اڭدىپ وتىرىپ، كۇنىگە تىم قۇرسا ءبىر رەت ساباپ الۋدى ادەتكە اينالدىردى. قانات باقشا جاققا شىقسا بولدى، تۇرا ۇمتىلادى دا، تاپال شارباقتان قارعىپ ءوتىپ، ەكپىندەي كەلگەن قالپى، تاقىر توبەسىمەن تۋرا ىشتەن سۇزەدى. سودان سوڭ بۇتتىڭ اراسىنان تەبەدى. سودان سوڭ بەتىن تىرنايدى. اقىرى قوس قولداي شاشتان الىپ، تومەن تارتىپ، ەنتىگىن باسىپ تۇرادى.
— ال، جەر كىمدىكى؟ – دەيدى.
قانات تا قايسار.
— مەنىكى!.. – دەيدى تايسالماستان، ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا ىسىلداپ.
— ءما، سەنىكى! – شاش ۇستاعان قوس قولدىڭ ءبىرىن بوساتىپ الىپ، سارت ەتكىزىپ اۋىزدان ۇرادى. – بۇگىنگى سىباعاڭ وسىمەن ءبىتتى!..
ال قانات... شاتا قورتىقتى ءبىر-اق قاعىپ تۇسىرەر ەدى. بىراق ۇلت ارازدىعى تۇتانىپ، ەرتەڭ بۇكىل اۋىلدىڭ تىنىشتىعى بۇزىلىپ، ارتى كەڭ كولەمدى جانجالعا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن. تاۋەلسىزدىكتەن قىمبات نە بار. ەل يەسى بولىپ وتىرعان ۇلتتىڭ وكىلى، سابىر ساقتاۋ كەرەگىن جاقسى بىلەتىن. ياعني، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ سانالى ازاماتى قانات، بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا مىڭ جىلدىق، ەندى بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا ءۇش ءجۇز، ەندى ءبىر بىلگىشتەردىڭ ايتۋىنشا ءجۇز ەلۋ جىلدان سوڭ ارەڭ جەتكەن مۇباراك تاۋەلسىزدىك جولىنداعى، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ باياندى بولاشاعى جولىنداعى قۇربان ەدى. بۇل دا ارتىق ءسوز. قايداعى قۇربان. ءالى ءتىرى، اي بويى جەگەن تاياعىن جيناپ كەلگەندە، كوپ بولسا ءبىر-اق توستاعان قان توكتى. تىم قۇرسا “بورىك استىندا”، “جەڭ ىشىندە” دەيتىندەي، باسى جارىلعان جوق، قولى سىنعان جوق. كەيبىر جىگىتتەر اراق ءىشىپ الىپ، كوشەدە جىعىلىپ تا بەت-اۋزىن كوگەرتىپ جاتىر عوي. بەت-اۋىز دەگەن نە، ءتايىرى. جان شىراعى ەكى كوز امان بولسا.
قانات اۋەلدەن-اق باسىن ەمەس، وسى كوزىن قورعايتىن. قازىر مارات تىرناۋ مەن شۇقۋعا شەبەرلەنىپ بارادى. سەنىم جوق. سوندىقتان تۇرا قاشاتىن بولدى. بىردە ساسقالاقتاپ، باقتىڭ ءبىر جاق شەتىندەگى تۋالەتكە تىعىلعانى بار. كەيبىر قۇرداستارى تۋالەتتە وتىرعان دەيدى. قالجىڭ. وتىرعان جوق. شىققان. ۇيگە قاراي قاشۋدىڭ ورنىنا قايتا كىردى. ۇياتسىز مارات قوسا كىرىپ، قولايسىز، تار جەردە سابادى عوي. جاي عانا ساباعان جوق. باسىن الگى... تەسىككە... قالانىڭ تاپ-تازا ۋنيتازى ەمەس، ار جاعىندا لىقىپ تۇر... سول تەسىككە باسىن تىقپاق بولدى. قايدان تىقسىن. قانات شاشىنىڭ جۇلىنعانىنا قاراماي، قاسارىسىپ تۇرىپ العان. ءالى جەتپەگەن مارات بەتكە، كوزگە توپەلەپ، ابدەن شارشاپ، اقىرى وزىنەن-ءوزى توقتاعان.
كەيدە تۇتاس ءبىر حالىقتى، ءتىپتى، ۇلكەن، ۇلى حالىقتىڭ ءوزىن جالعىز-اق ادام ساقتاپ قالادى ەكەن. ماسەلەن، جاننا د’ ارك. ماسەلەن... ماسەلەن، مايداندا جاۋ بەكىنىسىن كەۋدەسىمەن جاپقان الەكساندر ماتروسوۆ. ەگەر قاندى مايدان كۇن تۋسا، ءبىزدىڭ قانات تا سوعان جەتە-قابىل ەرلىككە بارار ەدى. ونىڭ كەپىلى – ماراتپەن اراداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك كەزىندەگى قايسار تاباندىلىعى، عالامات ءتوزىمى. شىنىندا دا، وسىنداي جىگىتتەردىڭ ارقاسىندا ءبىر اۋىل ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدە قانشاما ۇلتتىڭ وكىلى تىنىشتىق عۇمىر كەشىپ جاتىر ەمەس پە. ايتپەسە، تاۋەلسىزدىك قايدا، باياعىدا-اق اۋعان بولىپ كەتەتىن ەدىك. تەك ەل ءىشى عانا ەمەس، سىرتقى شەكارادا دا وسىنداي پاراساتتى ساياسات قالىپتاسقان. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ تاقىرىبىنا قاتىسسىز ماسەلە. تەك رەتى كەلىپ قالعان سوڭ، ءسۇيىنىشىمىزدى جاسىرا المادىق. شىنىندا، ىشتە عانا ەمەس، سىرتتا دا تىنىشتىق بولعانى ءجون عوي. قالايشا ءتاۋبا ايتپاسسىڭ.
ءوستىپ، راحمان-اتا اۋىلى ۇلت-ارالىق كەلىسىم، بەيبىت جۇمىسسىزدىق جاعدايىندا تىپ-تىنىش، راحات ءومىر كەشىپ جاتقان. راس، الدە وزبەك، الدە قالماق، الدە ورىس، الدە تاجىك مارات ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلو تىنىشتىقتىڭ العاشقى كۇندەرىندە ەل يەسى، تاۋەلسىزدىك كەپىلى قانات كورشىسىمەن ارالىقتاعى كەيىنگى مەجەنىڭ ءوزىن تەرىس دەپ تاۋىپ... كۇن سايىن جارتى مەتردەن العا جىلجي بەرگەن. سودان سوڭ مۇنداي ميمىرت تىرشىلىك، ءونىمسىز ارەكەتتەن جالىعىپ كەتسە كەرەك، شارباعىن كوتەرىپ، ءبىر-اق كۇندە ارشىنداي اتتاپ، ەڭ سوڭعى، مىزعىماس شەكاراعا توقتادى. ەڭ سوڭعى دەپ ايتقان ءوزى. ويتكەنى، شىن ادىلدىك ورناپ ەدى. ءبىر زاماندا ەكى باسىنا ەكى شارۋا ورنىعىپ، ەندەي كەسىلگەن وتىز سوتىق جەردىڭ جيىرماسىن توپتى بالا-شاعاسىمەن بايىرعى تۇرعىن، قارت مايدانگەر يەلەنىپ، قالعان ونى بىردەڭە كوتەرۋشى، كوز اشۋشى، اسىراپ-ساقتاۋشى، قامقور، ياعني اسىل ءناسىلدى سوقا باس، ماسكۇنەم كەلىمسەككە بەرىلسە، ەندى مۇلدە كەرىسىنشە شىقتى، دالمە-ءدال كەرىسىنشە ەمەس، ازعانا وزگەرىسپەن: ءتىلى قۋدالانىپ، قۇقىعى تاپالعان، رۋحاني جانە تاعى قانشاما قىسىم كورىپ وتىرعان ءورىستىلدى ماراتقا جيىرما ءۇش سوتىق، ال ەل يەسى، تاۋەلسىزدىك كەپىلى، ۇلت-ارالىق كەلىسىم ۇيتقىسى قاناتقا جەتى سوتىق.
باسىندا ءتورت-اق تال شاشى قالعان، كوزىنىڭ الدى كوكپەڭ-كوك، بەت-اۋزى ايعىز-شيماي قانات بۇعان دا شىداپ ەدى، راحمان-اتا اۋىلى وسىمەن ماڭگىلىك تىنىشتىققا قول جەتكىزۋى دە مۇمكىن ەدى، ۇلكەن ءىستىڭ بولماشىدان بۇلىنەتىنى سياقتى، تۇككە تۇرمايتىن، ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات ءبىر جاعداي ەلدىڭ شىرقىن بۇزدى. بار پالە دارەتحانادان شىققان. ءيا، الگى، جاپا شەگۋشى مارات زورلىقشىل قاناتتىڭ باسىن تومەن قاراتىپ، استىعا سىعالاتپاق بولعان ساسىق ءناجىسحانا. ادىلدىك جونىمەن جەردى جاڭادان بولگەندە ارعى بەتتە قالىپتى. ماراتتىڭ يەلىگىندە. دارەتحاناڭدى الىپ كەت دەيدى قاناتقا. اكەتكەندە، تۇگەلىمەن. اۋەلى استىن. قالادان ارنايى ماشينا شاقىرتۋ كەرەك ەكەن; نەشە جىلعى قازىنا جيناقتالعان تەرەڭ قۇدىقتى قورقىراتا سورىپ، تۇبىنە دەيىن بوساتادى، ياعني،
— بوعىڭدى ءوزىڭ الاسىڭ! – دەگەن، كەيىنگى كەزدە مادەنيەتتەن الىستاپ بارا جاتقان اشۋشاڭ مارات.
سودان سوڭ عانا ۇستىڭگى دالدا تاقتايىن بۇزىپ الۋ كەرەك.
— ماعان سەنىڭ باراقلوڭنىڭ كەرەگى جوق، – دەگەن شىنشىل مارات.
اۋەلگىسىنە اقشا بولمادى، سوڭعىسىنا... تاعى دا ساباي ما، ساباعانى ەشتەڭە ەمەس، تەسىككە باسىمدى تىعا ما دەپ قورقادى. استىن دا، ءۇستىن دە تەز اكەت، شۇقىرىنا اۋلاداعى بار قوقىستى توعىتىپ، ۇستىنە توپىراق توگىپ، كارتوپ ەگەم دەپ دىكىڭدەپ بارادى جاڭا قوجايىن.
— اكەتەم، كوكەشىم، اكەتەم، – دەيدى قانات جالىنىپ. تەك مىنا جاقتان شۇقىر قازىپ العانشا بارىپ تۇرسا قايتەدى؟
— بارمايسىڭ، – دەيدى بەزەر مارات. – وسىعان دەيىن بىلعاعانىڭ دا جەتەدى. اق-ادال جەرىمدى ارامدايسىڭ.
قانات ايەلى، بالا-شاعاسىمەن بىرگە ءوز جەرىنىڭ شەگىندەگى ۇلكەن الما اعاشىنىڭ تۇبىنە وتىرىپ جۇرگەن. جاڭا جەر قازۋعا بۇگىن-ەرتەڭ كىرىسپەك ەدى. ءدال سول كەزدە...
ءدال سول كەزدە تەكەباي... تۇرمەدەن كەلگەن. قاناتتىڭ بىرگە وسكەن، مەكتەپتەس دوسى. اۋەلدەن-اق ساباققا قۇلىقسىز بولدى. جىل ارالاي وتىرىپ، سەگىزىنشى كلاستان تاستاپ شىقتى. كۇرەسكەندە قۇرداستارىن تۇگەل جىعاتىن، قولى قاتتى، قايراتتى. بىراق بۇزاقىلىعى جوق، قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن ەدى. جالعىز شەشەسى عانا بار. تەكەباي وسى شەشەسىن اسىرايمىن دەپ جۇكشى بولدى، بەنزوكولونكادا ىستەدى، قۇرىلىسقا جەگىلدى، اقىرى، قالاعا جاقىن الدەبىر بازارعا توقتادى. سودان باستاپ تۇرمىسى تۇزەلدى، جۇرت جوقشىلىققا ۇشىراپ جاتقاندا بۇل شالقىپ ءجۇردى، ءساندى كيىنىپ، ەسكى دە بولسا سۇيرىكتەي ينوماركا ماشينا ءمىندى، ودان سوڭ... سولاي كەتە بەرەتىن ەدى، كولدەنەڭ پالەگە ۇرىندى. سول بازارعا ءار تاراپتان كەلگەن بەس-التى جىگىتپەن بىرگە قاماۋعا الىنعان. بىرەۋلەر، رەكەت، ياعني قاراقشى ەكەن دەيدى. ەندى بىرەۋلەر جۇرت قاتارلى تىرشىلىك جاسايدى ەكەن، سول قاراقشىلاردىڭ بوپساسىنا قارسى تۇرام دەپ، جازباي جازىقتى بولىپتى دەيدى. ەندى ءبىر لاقاپ بويىنشا، زاڭسىز كوتەرمە ساۋدامەن اينالىسقان. ءسىرا، وسىنىڭ ۇشەۋى دە راس. اينالىسقان، تايتالاسقان. اقىرى، قىلمىستى توپتىڭ بەل ورتاسى بولىپ، ءتورت جىل الىپ كەتە بەردى. ەندى مىنە، مەزگىلىنەن جارتى جىل بۇرىن ورالىپ وتىر. باياعى قالپى. بازارى قۇرىسىن دەيدى. باسقا ءبىر كاسىپپەن اينالىسپاق. نە ەكەنىن ازىرشە ءوزى دە بىلمەيتىن سياقتى. كەلگەنى جاڭا. بىرگە وقىعان بالالار تالاسا-تارماسا قوناققا شاقىرىسىپ، ءماز بولىپ جاتقان. بۇگىنگى كەزەك – قاناتقا تيەسىلى ەدى.
بەت-اۋزى جازىلا باستاعان قانات بۇل كەزدە باسى جازىلماي ىشەتىن بولعان. مۇنىڭدى قوي، دەدى تەكەباي. بىرگە جۇرگەن باسقا بالالارعا دا تەجەۋ جاساعان. پالەگە وسىنىڭ كەسىرىنەن ءىلىندىم دەيدى. قاراقشى دا ەمەس، كوررۋپتسيا دا ەمەس، كادىمگى، بازارداعى ورىنعا تالاسقان جاپپاي توبەلەس ەكەن. ءيا، باسقاسى دا بار، بىراق شايتان تۇرتپەسە، تۇك تە جوق ەدى. ەندى ءبارىن دە قويدىم دەدى. مۇلدە تاتپادى. جىگىتتەر ىستىق باۋىرساق جەپ، ەپتەپ شاراپ ءىشىپ، دۋىلداپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، بوي جازىپ دالاعا شىعىپ ەدى. باق ىشىنە.
— ءاي، مىنا جەرىڭ ازايىپ قالىپتى عوي، – دەدى تەكەباي قاناتتىڭ بۇرىنعى ات شاپتىرىم باۋ-باقشاسىنىڭ شولتيىپ قالعانىن بىردەن اڭداپ. – بەكەر ساتقانسىڭ. اكەڭنەن قالعان جەر ەمەس پە ەدى...
— ساتقام جوق... – دەدى قانات مىڭگىرلەپ.
— تارتىپ الدى، – دەدى قالعان جىگىتتەر جامىراپ. تالاسا-تارماسا ءىس ءمانىسىن ايتقان.
— ويباي-اۋ، – دەدى قايران قالعان تەكەباي. – باياعى ءوزىمىز بىلەتىن سۇمەلەك سارت...
— ارمەن، – دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى.
— تاتار، – دەدى ەكىنشىسى. – بالكىم، ءازىربايجان.
— كەيىنگى كەزدە ورىسپىن دەپ ءجۇر، – دەدى ءۇشىنشىسى.
— مەيلى. ديۋ-پەرى ەمەس قوي. باياعى قورتىق مارات. ءبارىڭ وتىرىپ... سونشاما زورلىققا قالاي كونەسىڭدەر. بۇكىل اۋىل بولىپ جابىلعاندا ءال بەرمەيتىن بۇل نەتكەن شايتان؟
— ءالىمىز كەلەدى، – دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى. – ءبىر قاققاننان قالماس ەدى. الايدا، قازىر زاڭ سونىڭ جاعىندا. ۇلت ارازدىعى تۋىپ كەتۋى مۇمكىن. ارتى ۇلكەن شاتاققا اينالادى...
— ەشتەڭە ەتپەيدى، – دەدى ەكىنشىسى. – كەڭسەدە، ءتۇبىر، قاعازدا قاناتتىڭ اتىندا. جالعا بەرگەن ەسەپتى. اۋەلدە قاناتقا سونداي ۇسىنىس جاساعان ەكەن. بۇل اقىماق بولىپ، كەلىسپەگەن. ەندى مارات كونبەي وتىر. بىراق مامىلەگە كەلۋى مۇمكىن...
— سوزدەرىڭە بولايىن، – دەدى تەكەباي جەرگە تۇكىرىپ. – ءاي، قانات باتىر، تۋالەتىڭ قايدا؟
— تۋالەت... ارىدا قالدى.
— اناۋ ما؟ قاتىنىڭ ەكەۋىڭ نەمەنە، تاپا-تال تۇستە بۇتانىڭ ىعىنا جىبەرىپ جۇرسىڭدەر مە؟ ال مەن تۇرمەدە دە اجەتحاناعا ۋاقىتىندا بارعام...
ارعى بەتتە قالعان تۋالەتكە ءوتۋ ءۇشىن شەكارا شارباققا تاقاي بەرگەن.
— كۋدا؟ كۋدا!2 – دەگەن ايقاي شىقتى سول كەزدە تەرەڭ تۇپكىردەن. – ءاي، قازاقتار، مەنىڭ جەرىم سەندەرگە بوقحانا ەمەس! ايدا، اۋلاق!..
— نە دەيدى-ەي، مىناۋ؟..
— ويباي، – دەستى سول كەزدە جىگىتتەر تەكەبايعا جابىلا جارماسىپ. – قايتەسىڭ سول پالەنى. كىشىسى بولسا، مىنا الما اعاشتىڭ تۇبىنە...
— سويتە عوي، – دەدى انادايدان مارات تا داۋىستاپ. جايلاپ باسىپ، شارباققا جاقىنداپ كەلەدى. – ۇلكەن دارەتكە دە وتىرۋعا بولادى. ۇلتتىق ءداستۇر. سەندەردىڭ اتالارىڭ ەڭ اياعى تۋالەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن. ەڭ اياعى، دارەتكە قالاي وتىرۋدى ءبىز ۇيرەتتىك. باستارىڭدى قۇراپ ەل قىلدىق. ساۋاتتارىڭدى اشتىق. مادەنيەتكە جەتەلەدىك. ەندى كەلىپ، بىزگە، مىنا ماعان قىساس جاساعىلارىڭ كەلەدى!..
— قىساس جاساعالى تۇرعان ەشكىم جوق، – دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى. – قىساس جاساعان – سەنسىڭ، ءوز تۋالەتىمىزگە ءوزىمىزدى جىبەرمەي. قىساس قىلعان جوقپىز. ارانداتپا.
— شىن ارانداعىڭ كەلمەسە، ايتتىم، مىنا شەكارادان اۋلاق تۇرىڭدار، – دەدى مارات. – بار، كەت، ىنىڭە كىر، وڭشەڭ كالبيت!
— ءاي، نە دەيسىڭ، مايمىل؟ – دەدى تەكەباي.
— ءتىلىڭدى تارت، – دەدى مارات. – بايقاۋسىزدا اۋزىڭنان شىعىپ كەتكەن بولار. ەكىنشى قايىرا ايتشى. كەلگەن جەرىڭە قايتا جىبەرەيىن!
ەندى تەكەباي دا توسىلىپ قالدى.
— قاپ، مىنانى-اي... – دەدى بار بولعانى ءتىسىن شىقىرلاتىپ.
وسى كەزدە، مانادان بەرى، الدەبىر شاتاق شىقپاعاي دەپ، قوناق شاقىرعان ءۇي ماڭىن تورۋىلداپ جۇرگەن ورىنباسار اكىم دە جەتىپ ەدى.
— جىگىتتەر، بۇل نە تۇرىس؟ – دەدى جاساندى كۇلكىمەن جارقىلداي امانداسىپ. – قالاي، كوڭىل كوتەرىپ جۇرسىڭدەر مە؟
جىگىتتەردىڭ كوتەرىلگەن كوڭىلى بايقالمايدى. ءبارى دە باسىلىپ قالعان. ال تەكەبايدىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن.
— قالاي، تەكەباي، ەرىكتى ءومىر جاقسى عوي، – دەدى ورىنباسار اكىم. – سەن كەتكەننەن بەرى بۇل اۋىلدا قانشاما وزگەرىس بولدى. ەستىپ جاتقان شىعارسىڭ. كەمشىلىك جوق ەمەس. بىراق ەڭ نەگىزگى ماقسات – تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن بەكىتە ءتۇسۋ. ال ونىڭ العى شارتى – تىنىشتىق. ۇلت-ارالىق كەلىسىم...
— اكىم مىرزا، – دەدى شارباقتىڭ ءدال ىرگەسىنە كەلگەن مارات. – ورىسشا سويلەڭىز. ۇلت-ارالىق قاتىناس تىلىندە. ءبىز دە تىڭدايىق، سونشاما اقىلدى ءسوزىڭىزدى.
— سەن ءوزىڭ دە قازاقشا سويلەپ تۇرسىڭ عوي، – دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى.
— سويلەگىم كەلدى – سويلەيمىن. نەمەنە، قازاقتان باسقا جۇرتتىڭ قازاقشا سويلەۋىنە تىيىم سالماقسىڭ با؟
— سوندا سەن نەمەنە، – دەدى تەكەباي. – ءبىزدىڭ ءوز تىلىمىزدە سويلەۋىمىزگە تىيىم سالماقسىڭ با؟
— رۇقسات، سويلەي بەر، – دەدى مارات. – وزدەرىڭ عانا، اراق ءىشىپ، وسەك-وتىرىك ايتىپ، وڭاشا وتىرعاندا. ال كوپشىلىك جەردە ماڭقىلداپ، كوكي بەرۋگە جول جوق. مەن باسقا ۇلتتىڭ وكىلىمىن. قايدان بىلەم، مۇمكىن مەنى جامانداپ جاتقان شىعارسىڭ. مىنا شەكارالىق ايماقتا ۇلت-ارالىق قاتىناس ءتىلى – ورىس تىلىندە سويلەۋگە مىندەتتىسىڭ. ايتپەسە، ارىرەك كەتىڭدەر دە، بالدىرلاي بەرىڭدەر، وزدەرىڭنىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق جابايى تىلدەرىندە.
— تىلىمىزگە تيىسپە! – دەدى تەكەباي.
— سەندە ءتىل بار ما، – دەدى مارات. – اناۋ “كاراۆاندى” وقى. الگى، كىم ەدى، وزدەرىڭنىڭ قازاقتارىڭ... مۇرتتى، پروفەسسور... ماساەۆ. ءيا، ماساەۆ. قانداي اقىلدى، قانداي ءبىلىمدار، قانداي باتىل! ادال، قايتپاس قايراتكەر! ءبىزدىڭ – ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ قۇقىعىن قورعاۋشى. مىنە ازامات! سول ماساەۆتى تىڭدا تەلەديداردان. سودان سوڭ اماركۋلوۆ... ول دا وقىمىستى. الگى ءبىر اتاقتى جازۋشىنىڭ بالاسى – ەسەنبەكوۆ... تاعى قانشاما، ورىسشاعا جەتىك، ءبىلىمدار جاس قازاقتار. جازىپ ءجۇر، ايتىپ ءجۇر. قازاقتىڭ ءتىلى – ءتىل ەمەس، كەدەي، جابايى، ارتتا قالعان بىردەڭە دەپ، قازاقشا سويلەۋ – ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، تاس داۋىرىندەگى ناداندىقتىڭ ولشەمى دەپ. مىقتى بولساڭ، الدىمەن ماساەۆتى تىيىپ ال. اماركۋلوۆتى اقىلعا كەلتىر. ەسەنبەكوۆتى سوك. مەن سولاردان ەستىگەنىمدى، گازەتتەن وقىپ، راديو، تەلەديداردان تىڭداعانىمدى ايتام. ءتىل جوق سەندەردە. سورلى ءتىل. جابايىلاردىڭ حايۋان ءتىلى. ال، نە قىل دەيسىڭ!
— قاپ، مىنانى-اي، – دەدى تەكەباي جۇدىرىعىن ءتۇيىپ. – اۋزىن بۇزار ما ەدى!..
— بايقاپ كور، – دەدى مارات. – قايدان بارىپ شىعار ەكەنسىڭ. ءوزىڭ عانا ەمەس. بۇكىل تۇقىم-جۇراعات، زاۋزاتىڭمەن. اۋىل-ايماعىڭ، ەگەمەن ەلىڭمەن بىرگە...
— وعان دەيىن قولىما ءبىر تۇسەرسىڭ... – دەدى تەكەباي الاقانىن اشىپ-جۇمىپ، كوزى شاتىناپ.
— قوي، اينالايىن، – دەدى ورىنباسار اكىم. – ايتىپ تۇرعانى راس. ءوزىڭ عانا كەتپەيسىڭ، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى پالەگە جولىقتىراسىڭ. ۇلت ارازدىعى تۋىپ كەتۋى مۇمكىن. قازىرگى، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ەل يەسى قازاق ايرىقشا ءتوزىمدى، سابىرلى بولۋى كەرەك.
— مىنا... “مىرزانى” نە ىستەيمىز، – دەدى تەكەباي از-ماز ساباسىنا ءتۇسىپ. – تىرىدەي ءولتىردى عوي...
— بۇلار دا ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتى. كەيبىر... تۇسىنىسپەۋشىلىك بولۋى مۇمكىن. بىلمەسە، تۇسىنبەسە، ءبىلدىرۋ، ۇعىندىرۋ كەرەك.
— نەنى ۇعىندىراسىڭ؟ – دەدى مارات. – نەنى تۇسىنبەپپىن؟ الدىمەن ءوزىڭ ۇعىپ، ءوزىڭ ءتۇسىنىپ ال. ۇقپايسىڭ، تۇسىنبەيسىڭ. ماسەلە سەنىڭ مىي قۇرىلىسىڭدا عانا ەمەس. ۇعاتىن، تۇسىنەتىن ەشتەڭە دە جوق. ايتشى، نەڭ بار؟ ارىعا بارماي، وسى اۋىلدى عانا الايىقشى. سوۆحوزدى تاراتتىڭ – نە بولدى؟ انتونوۆكا دەگەن تاريحي اتاۋدى وزگەرتتىڭ – نە شىقتى؟ اقىلىڭ كوبەيىپ، تۇرمىسىڭ تۇزەلىپ كەتتى مە؟ كەرىسىنشە، ءبىرجولا قايىرشى بولدىق. بولىڭدار. وزدەرىڭ پىسىرگەن بوتقا. ال مەنىڭ قانداي جازىعىم بار؟ ەندى كەلىپ، “ەگەمەن، ەگەمەن! راحمان-اتا، راحمان-اتا!” دەپ، ساندارىڭدى شاپاقتاپ، جالاڭاش-جالپى شاۋىپ جۇرسىڭدەر. وڭشەڭ توپاس!
— سەنىڭ وسىلاي ەركىن سويلەپ تۇرعانىڭ – سول ەگەمەندىكتىڭ ارقاسى، – دەدى ورىنباسار اكىم. – ال راحمان-اتا – ءبىزدىڭ اۋليە بابامىز. قاسيەتتى كىسى بولعان.
— نەمەنە-ە؟ اۋليە؟ قاسيەت؟ تۇكىردىم، اۋليەڭە دە، قاسيەتىڭە دە. كىم ول راحمان-اتا دەگەن؟ ءتىفۋ!
— ءاي، نە دەدىڭ، – دەدى تەكەباي. مانادان بەرى حالقىن بالاعاتتادى – شىدادى، ءتىلىن ياناتتادى – شىدادى، ءوز باسىن قورلادى – شىدادى، ەندى اۋليە باباسىنا ءتىل تيگىزگەندى كوتەرە المادى. – كورسەتەيىن مەن ساعان كىمنىڭ كىم ەكەنىن!
شابىنىپ، تۇرا ۇمتىلعان. تابانىنا سالىپ، ءجۇن قىلماق. بىراق شارباقتان اتتاپ ۇلگەرمەدى، جىگىتتەر جاپىر-جۇپىر، قاۋمالاي قورشالاپ، تىپىر ەتكىزبەي ۇستاپ قالدى. تەكەباي وكىرە تۋلاعان، بىراق بوسانا المادى. ءبىرى قاۋسىرا قۇشاقتاپ، ءبىرى قولىن ۇستاپ، ءبىرى اياعىن قۇشىپ، ەندى ءبىرى جالىنىپ-جالپايىپ جاتىر.
ءدال وسى ساتتە اپىر-توپىر جۇرتقا سىرتتان تاعى ءبىر كىسى قوسىلىپ ەدى. جانجال بارىن بىلمەگەن، مەكتەپتەس دوستارىمەن قوسىلىپ، كوڭىل كوتەرمەك ەكەن. ءوزى اجەپتاۋىر ءىشىپ العان. دەسە دە، بىرەر ءجۇز گرامم جەتپەي قالعان سياقتى. وسى اۋىلدا جاقىندا عانا اشىلعان پوليتسيا بولىمشەسىنىڭ ءارى باستىق، ءارى قىزىمەتكەر – بىردەن ءبىر تۇلعاسى تەمىر. ەسى شىققان، ساسقالاقتاپ تۇرعان ورىنباسار اكىم قۋانىپ كەتتى.
— وي، جارايسىڭ، ۋاقىتىندا كەلدىڭ! – دەگەن قۇشاقتاي الىپ.
— مەن ءدال قازىرگى ساعاتتا قىزىمەتتە جوقپىن، – دەدى پوليس تەمىر ىقىلىق اتىپ. – بۇگىن – دەمالىس. مىنە، پورىمىم جوق، ۇستىمدە كادىمگى، ۇيدەگى كيىم. مەن دە وزدەرىڭىزدەي، قاتارداعى ازامات...
— ءبارىبىر سەن ءتارتىپ ساقشىسى ەمەسپىسىڭ، – دەدى ورىنباسار اكىم تال قارماپ. – مىنا ۇلت-ارالىق جانجالدى جالعىز ءوزىم توقتاتا المايمىن. ەرتەڭ الاي-بىلاي بولسا، كورىپ تۇرىپ، قارەكەت جاساماعانىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ. ۇقتىڭ با؟
تەمىردىڭ كوزى بوزارىپ كەتتى.
— ونداي شاتاق بولسا، ءجون... ارينە، كومەكتەسەم... پوليتسيا قىزىمەتكەرى ەمەس، قاتارداعى ازامات رەتىندە... تارتىپكە شاقىرۋعا بولادى... – دەدى ىقىلىعى جيىلەپ كەتكەن تەمىر بايعۇس.
بۇل كەزدە تەكەباي دا بۇلقىنعانىن قويىپ ەدى.
— تەكەباي، – دەدى بۇرىن ءمىليسا اتانعان پوليس تەمىر. – سەن سوۆەتتىك... ەگەمەندىك تاربيە مەكتەبىنەن ءوتىپ، ومىرلىك ساباق الىپ كەلگەن جىگىتسىڭ. جانە، بۇل جەردە بوتەن ەشكىم جوق، كلاستاس قۇربى بولعان سوڭ، جاسىرماي ايتايىن. ەسىڭدە بولسىن، قازىردە سەن مەنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىمداسىڭ. قيت ەتىپ، قاتە جىبەرسەڭ... بىلەسىڭ عوي... اۋەلگى جولعىداي جەڭىلدىك، كەشىرىم بولمايدى!..
تەنتەك تەكەباي ءبىرجولا باسىلدى. ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى.
— مىنە، – دەدى تەمىر قايتادان ىقىلىق اتىپ. – مەن بايقاپ قالدىم، تەكەباي جولداس، سەن ۇلت-ارالىق جانجالعا وت قويعالى تۇرعان سىڭايىڭ بار. لەنين بابامىز... قۇرىسىن، الگى ءبىر جالتىرباس كىسى نە ايتتى؟ “ۇشقىننان جالىن قاۋلايدى!” مىنە گاپ قايدا! سەن وت بەرەسىڭ، سودان سوڭ قاۋلايدى دا كەتەدى! راحمان-اتادان ءوتىپ، الماتىعا جەتىپ، شەكارادان اسىپ... جوق! بولمايدى. وعان ءبىز، ادال سوۆەت... ءاي، قۇداي-اي... ەگەمەن ەلدىڭ ادال ادامدارى، جول بەرە المايمىز! توقتات! وتىنبەيمىز، تالاپ ەتەمىز!..
— اعاتاي-اۋ، – دەدى تەكەباي. – سەنىڭ ۇلتتىق نامىسىڭدى اياققا تاپايدى. انا ءتىلىڭدى قورلايدى. اۋلەتىڭدى، اتا-باباڭدى بالاعاتتايدى. سونىڭ بارىنە ءتوزىپ قالاي وتىرامىز؟
— ءبىز – ەل يەسىمىز، – دەدى تەمىر. – مەملەكەت ۇيتقىسىمىز. رەسپۋبليكانىڭ بۇگىنگى تىنىشتىعى، ەرتەڭگى ءوسىپ-وركەندەۋى بىزگە تىكەلەي بايلانىستى. سابىرمەن، اقىلمەن شىداۋ كەرەك. توزىمدىلىك كەرەك.
— ايتۋ كەرەك، ۇعىندىرۋ كەرەك. تاربيە كەرەك، – دەدى جارتى اكىم.
— حا-حا-حا! – دەدى شارباقتىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان مارات. – وڭشەڭ توپاس. وڭشەڭ القاش. وڭشەڭ كالبيت. تاۋەلسىزدىك جاريالاپتى. مەملەكەت بولىپ، ءوزىن-ءوزى باسقارماق. حا-حا! ولەيىن بە، كۇلەيىن بە!
— قاپ، اك... – دەدى تەكەباي. ۇمتىلا بەرە، ءوزىن-ءوزى تەجەدى.
تەجەمەسە دە، اياعىن اتتاي المايتىن ەدى. جىگىتتەر اۋەلگىشە قاۋمالاي قورشاپ تۇرعان.
— سەن، ازامات تەكەباي، ەشتەڭە ۇقپادىڭ، – دەدى تەمىر. – باسىڭدا ارام وي بار. توبەلەس شىعارعىڭ كەلىپ تۇر. سولاي عوي؟ الىمجەتتىك قىلىپ، ءورىستىلدى جولداستى ساباعىڭ كەلىپ تۇر. بولمايدى. قاتە مۇنىڭ. تۇبىرىمەن قاتە... – دەدى تاعى دا ىقىلىق اتىپ. – توبەلەسە بەر، سابا – اگەركي، ءوزىڭنىڭ قازاعىڭ بولسا. ال باسقا ۇلتتىڭ وكىلى... اكىم نە ايتتى، مەن نە ايتتىم مانادان بەرى؟ ۇلتاراق... ۇلت... ارالىق جانجال شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. ۇقتىڭ با؟
— سوندا، بۇزاقىلىق جاساپ تۇرعان باسقا ۇلتتىڭ وكىلىن، تىم قۇرسا، تارتىپكە شاقىرۋعا بولماي ما؟ – دەدى تەكەباي.
— بولادى، – دەدى تەمىر. – بىراق، بىرىنشىدەن، ونىڭ قانداي بۇزاقىلىق جاساعانىن ءوز كوزىممەن كورگەم جوق، ال بوقتاپ جاتسا... بىزدە دەموكراتيا، پلۋ... پليۋراليزم. بىراق ساعان قايىرا بوقتاۋعا بولمايدى، ايتتىم، ءبىز باسقا ۇلتتارعا قىساس جاساماۋىمىز كەرەك، ينتەر... نات... ينتەر-ناتسي-و-ناليزم! ۇشىنشىدەن... جوق، ەكىنشىدەن – ءدال قازىر مەن دە وزىڭدەي قاراپايىم اداممىن، مىنە، ۇستىمدە پورىمىم جوق، مەن دە وزدەرىڭدەي، زاڭدى دەمالىس كۇنى نەتىپ... دەم الىپ تۇرمىن.
— جاڭا ۇقتىم، دەدى تەكەباي وقىس كوڭىلدەنىپ. – سەن قازىر قىزىمەت باسىندا ەمەسسىڭ. اناۋ قانات سياقتى، مىناۋ مارات سياقتى، مەن سياقتى، قاراپايىم ادامسىڭ. ال اكىم اعا...
— مەنىڭ قىزىمەتىم باسقا، – دەدى جارتى اكىم. – تارتىپكە شاقىرۋىما بولادى، بىراق بۇزاقىلىقتى تەجەۋ – مەنىڭ مىندەتىم ەمەس.
— مىندەتىڭىز ەمەس. پوليتسيانىڭ مىندەتى، بىراق تەمكەڭ ءدال قازىر قىزىمەتتە جوق. قاتارداعى، قاراپايىم ادام.
— وسى تۇرعان جىگىتتەردەن ايىرمام جوق، – دەدى تەمىر.
— ايىرماڭ جوق. جانە قازاقسىڭ. قازاقسىڭ عوي؟ – دەدى تەكەباي كۇلىپ.
— قازاق بولماعاندا... – دەدى تەمىر. – مەنى جاڭا كوردىڭ بە؟ ارينە، قازاقپىن!
— ءوزىڭ قىزىمەتتەن تىس، ءارى ماس ەكەنسىڭ، – دەدى تەكەباي. – ءوزىڭ قازاق ەكەنسىڭ، – دەدى. – وندا، تاق اكەڭنىڭ اۋزى!.. – دەدى. – مەنىڭ التىن باسىمدى كۇلگە سۇيرەپ جۇرگەن سەن ەكەنسىڭ عوي! مەنىڭ اتا-بابادان قالعان قاسيەتتى جەرىمدى تالان-تاراجعا سالىپ جۇرگەن سەن ەكەنسىڭ عوي! اناۋ مارات سياقتى بۇرالقىنى تورگە شىعارىپ، تايراڭداتىپ قويعان دا سەن ەكەنسىڭ. – جۇرتتىڭ ءبارى اڭىرىپ قالعان. قۇرداس، قالجىڭداپ تۇر دەپ ويلاعان. – وندا، ءما ساعان! – دەدى تەمىردى شىقشىتىنان سارت ەتكىزىپ. – ءما، ساعان! – دەدى ىشتەن ىڭق ەتكىزىپ. – ءما، ساعان! – دەدى بەتتەن بىلش ەتكىزىپ. جىگىتتەر بۇدان ارىعا جىبەرمەگەن. جابىلا قۇشاقتاپ، اراعا تۇسە بەردى. – ال، اكىم اعا، دەدى تەكەباي. – ءسىز دە قازاقسىز عوي؟
— جوق، اينالايىن، – دەدى جارتى اكىم ەرنى دىرىلدەي، كەرى شەگىنىپ.
— قازاقتان ساداعا كەت، – دەدى تەكەباي. – جاسىڭىز ۇلكەن، ايتپەسە، قىزىمەت ۇستىندە تۇرعانىڭىزعا قاراماستان، ءسىزدىڭ دە سىباعاڭىزدى بەرىپ جىبەرەتىن ەدىم. قايدا الگى قىرىق سىدىك؟ باسىن ارتىنا قايىرىپ، ناقتى قاي ۇلت ەكەنىن انىقتاپ كورسەتەيىن!..
— قوي، شىراعىم، – دەدى جۇرەگى ورنىنا تۇسكەن اكىم. – جاڭا سەن... سوزدەن — ناقتى ىسكە كوشكەندە... حە-حە-حە... تۇرا قاشقان. حە-حە... ەندىگى ەسىگىن ىشتەن كىلتتەپ الدى... ءبارى ءجون. تەك مىنا... ءمىليسانى ساباعانىڭ... شاتاق شىعىپ كەتىپ جۇرمەسە...
— بۇل دا ءوزىمىزدىڭ القاش. جاڭا ايتتى عوي، قىزىمەتتەن تىسپىن دەپ. بايقاپ كورسىن، مەن تۇرمەگە كەتسەم، ول قىزىمەتىنەن كەتەدى، – دەدى. – ەگەر، – دەدى، – كوكىرەگىڭىزدە ادامدىق بىردەڭە قالسا، كورگەنىڭىزگە كۋالىك بەرەسىز، اعا، – دەدى. – جىگىتتەر، – دەدى سوسىن. – وسى جەرگە بىردەڭە اكەلىڭدەر. مەنىڭ دە ىشكىم كەلىپ كەتتى، – دەدى. – الدىمەن تۋالەتكە كىرىپ، جەڭىلەيىپ الايىن. سەندەر دە جۇرىڭدەر، – دەدى، قىزىمەتتەن تىس، ءارى ماس، ءارى سوققى ءتيىپ، ەسەڭگىرەپ جاتقان تەمىردى جەلپىپ تۇرعان جىگىتتەرگە. – جاڭا بۇتتارىڭا جىبەرىپ قويعان جوقسىڭدار ما؟
ماستىعى تارقاپ كەتكەن قانات جۇگىرىپ ءجۇرىپ، كەرەكتى نارسەنى تۇگەل كەلتىردى. بۇل كەزدە ەت تە پىسكەن ەكەن. باق ىشىنە مول داستارقان جايىلدى. سول كەزدە اكىم اعا باسۋ ايتىپ، قالعان جىگىتتەر كەشىرىم سۇراپ، قىزىمەتتەن تىس پوليس تەمىر مەن تۇرمەدەن جاڭا كەلگەن تەنتەك تەكەبايدى تاتۋلاستىردى. تاتۋلاسپاس ەشتەڭە جوق. اۋىلدا بىرگە وسكەن. مەكتەپتە بىرگە وقىعان. ەكەۋى دە قازاق. توبەلەسسە – وزدەرى عانا. ۇلت-ارالىق قايشىلىقتان ەمەس، از-ماز ءتۇسىن¬ىسپەۋشىلىكتەن تۋىنداعان بولماشى رەنىش. ەڭ باستىسى – ۇلت-ارالىق جانجالعا جول بەرىلگەن جوق. ودان دا ءماندىسى – تەمىردىڭ تاعى دا ىشكىسى كەلىپ تۇر. قالعان جىگىتتەردىڭ قارنى اشقان. اكىم اعا ءوزى باسقارىپ، بارلىعى مارە-سارە بولدى دا قالدى. كوڭىلدەنە كەلە، الدەكىم قۇدايى كورشى ماراتتى دا شاقىرماق ەدى، ءبىراز تارتىپ العان تەكەبايدىڭ ءوزى ماقۇل كورگەن، اكىم اعا توقتاۋ سالدى. ماراتتى جاتسىنعاننان ەمەس، ساتىمەن اياقتالعان ءىستىڭ اقىرى تاعى ءبۇلىنىپ كەتە مە دەپ قورىققان. اكىم اعا كەشكە دەيىن وتىرىپ، تاعى قانشاما اقىل، كەڭەس ايتىپ، ۇيىنە قايتتى. ال جىگىتتەر تەنتەك تەكەبايدىڭ امان-ەسەن ورالعانىن، پوليس تەمىردىڭ وزدەرىنە دوس ەكەنىن، ءبارىنىڭ دە قازاق ەكەنىن تويلاپ، ءتۇنى بويى دۇرىلدەدى. تاڭ اتا پوليس تەمىر ءوزىنىڭ ەرتەڭ، ياعني بۇگىن جۇمىسقا شىقپايتىنىن مالىمدەدى. ءجون-اق. اۋىل تىنىش، قانداي جۇمىس بولسىن. اشۋ ۇستىندە ازعانا بۇلىك شىعارىپ، ارتىنان اقىلى كىرىپ، جۋاسىعان تەنتەك تەكەباي ءوز ۇيىنە بارماي، قاناتتىڭ قاسىندا قونىپ قالدى. باسقا جىگىتتەر دە كوپ ۇزاماسا كەرەك.
كۇن كوتەرىلە ءدۇر سىلكىنىپ ورنىنان تۇرعان تەنتەك تەكەباي باققا شىعىپ، جەڭىلەيىپ العان سوڭ، كەردەڭدەي باسىپ، بۇزىلعان شەكارا سىزىعىنا باردى دا، قۇراما، ەسكى شارباقتى جۇلىپ-جۇلىپ الىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا، اۋەلگى مەجەگە اپارىپ تاستادى. ىرعاپ-ىرعاپ، جاڭا كوكتەپ كەلە جاتقان ەكى المۇرت شىبىعىن دا سۋىرىپ الدى. جاڭاعى شارباقتان اسىرا لاقتىردى. قولىنا كۇرەك الىپ، اينالاسى ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت ىشىندە كارتوپ ۇيالارىن تۇگەل قوپارىپ، وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ەگىلگەن تۇقىمدى تەگىس جيناستىرىپ، جىرتىق قاپقا سالىپ، ونى دا اۋەلگى يەسىنىڭ جەرىنە جەتكىزدى. مارات بايعۇس ارعى شەتتەگى شيە اعاشىنىڭ تاساسىندا، اۋىر قايعى ۇستىندە سالبىراپ تۇرعان دا قويعان.
— ميرزويان مىرزا! – دەدى تەكەباي داۋىستاپ. – اۋەلگى، زاڭدى شەكارا قالپىنا كەلدى. بۇل رەتكى ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشتىم. ەندى بەرى قاراي ءبىر قادام باسساڭ، ءيتتىڭ بالاسى... ەمەس، جاقسى كىسىنىڭ بالاسى، اكەڭنىڭ اۋزى... ەمەس، مۇرنىنان اينالايىن، تۋرا بار عوي، سيراعىڭدى سىندىرام. ۇقتىڭ با؟ ەندى قايتىپ، ساداعاسى كەتكىر، قازاققا ءتىل تيگىزسەڭ... قاتىن-بالاڭ سۇيەگىڭدى ىزدەپ تابا المايتىن بولادى. ءتۇسىندىڭ بە؟ وسى بارىڭا ءتاۋبا ايت. اۋىلدا تۇرساڭ تۇرا بەر. كەتەم دەسەڭ، قىسىم جوق، ەشكىم زورلاپ ۇستامايدى. ەستىدىڭ بە؟ الدە، جاقىنىراق بارىپ ۇعىندىرايىن با؟
ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلو قالتاقتاپ، باسىن يزەدى دەيدى.
سول كۇنى تۇستەن كەيىن ەمحانادان شارشاپ شىققان اۋىل اكىمى تۇرمەدەن كەلگەن تەنتەك تەكەبايدىڭ بار حيكاياسىن ەستىپ، قولما-قول ساۋىعىپ كەتتى دەيدى. ەرتەڭگە قالدىرماي، ميرزوياندى الدىنا شاقىرتىپ، ەكى ايدان بەرى كۇتىپ جاتقان ەكى قاعاز – ويىن الاڭى، ۇلكەن باعى بار، ون ەكى بولمەلى، بۇرىنعى بالا-باقشا عيماراتى مەن تۇتاس ءتورت گەكتار قۇنارلى جەردى راحمان-اتا اۋىلىنىڭ ءورىستىلدى تۇرعىنى ميرزوزادەگە تەگىن ءارى ءبىرجولا بەرۋ تۋرالى نۇسقاۋدى نەگىزسىز دەپ تاۋىپ، تەرىس قورىتىندى شىعاردى دەيدى. بالا-باقشا قايتا اشىلادى، جەر – مەنشىككە ەمەس، جالعا، اۋىلدىڭ ەڭبەگى سىڭگەن بايىرعى تۇرعىندارىنا بەرىلەدى دەسە كەرەك. ەندى ءبىر ماسەلە – ەگەر ميرزو-ەۆ-يان-زادە-پۋلو-شۆيلي جالاقور ارىز جازىپ، بەيبىت اۋىلدى قارالاعانىن قويماسا، جوعارىدا وتىرعان، ماڭىزدى مەملەكەتتىك شارۋالاردان قولى بوساماي جاتقان ۇلكەن كىسىلەردىڭ باسىن اۋىرتا بەرسە، وندا... مىنەز-قۇلقى تەكەبايدىڭ توراعالىعىمەن قۇرىلاتىن جولداستىق سوت تالقىسىنا تۇسپەك. قازىر ءبىزدىڭ ەگەمەن ەلىمىزدە جەكە كىسىلەردىڭ ءبىر-بىرىنە قىساس جاساۋىنا، الدەكىمدەردىڭ جالپى جۇرتتىڭ ۇستىنەن عايبات ايتۋىنا ەشقانداي جول جوق. دەموكراتيا جانە پليۋراليزم. سولاي، ازامات يان-زادە-پۋلو!
باق تايعان ميرزو بايعۇس قايتسىن. يەگى دىرىلدەپ، تاعى دا ءۇنسىز باس يزەپتى. بىراق بار شارۋا وسىمەن تىنباعان ەكەن. ءبىر اينالدىرسا شىر اينالدىرادى دەگەندەي، ەرتەڭىنە تاڭ ازانمەن، قاراجات ۇنەمدەۋ ماقساتىندا اكىمشىلىك ۇجىمىن قىسقارتۋ تۋرالى جوعارىدان جاڭا جارلىق كەلىپ، اكىم ءوزىن-ءوزى قىسقارتا المايدى، ورىنباسار... ول دا قيىن، ارتىق تۇرعان ءۇشىنشى ورىن – ياعني ميرزو مۇسكىننىڭ تەگىن جالاقىسى قيىلىپ كەتە بارعان. سول كۇنى، تۇسكە تامان سورى قالىڭ ميرزو بايعۇستىڭ الماتىنىڭ تورىندە، پالەنباي دەگەن اعىلشىن-نەمىس-فرانتسۋز-تۇرىك ليتسەيىندە تەگىن وقىپ جاتقان جالعىز قىزى دورباسىن ارقالاپ، ۇيىنە قايتىپ كەلىپتى: توعىز ساباقتان قاتارىنان ۇلگەرمەگەن، ول دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، وڭشەڭ قازاق ورتاسىندا قالىپتاسقان قوجايىن ادەتىنشە، وزىمەن بىرگە وقيتىن امەريكان، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، تۇرىك، جاپون، اراب، يران... ورىس ەلشىلەرىنىڭ بالالارىنا وكتەمدىك جاساماق بولعان، اتاپ ايتقاندا: ءبىرىنىڭ كيىمىن تارتىپ كيگەن، ءبىرىنىڭ ءاميانىن سۇراۋسىز العان، ءبىرىنىڭ بەتىن تىرناپ، ءبىرىنىڭ كوزىن شۇقىعان; وكىنىشكە قاراي، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا ەل يەسى ەمەس، ينتەر-سانالارى تومەن، ءارى دوكىر جۇرتتان، – دادەسىن قولىنا بەرىپتى، جانە ليتسەي باسشىلىعىنا شاعىم تۇسىرگەن. ۇلت-ارالىق ەمەس، حالىق-ارالىق جانجال شىعا جازداپ، ارەڭ توقتاپتى. مۇنى از دەسەڭىز، سول كۇنى تاپا-تال ءتۇس كەزىندە اۋدان ورتالىعىنان ارنايى كوميسسيا كەلىپ، راحمان-اتا اۋىلىنداعى ەڭبەكسىز زەينەتتە وتىرعان كىسىلەردى تەكسەرگەندە... تاعى دا ميرزو بايعۇس، ميرزونىڭ ءوزى ەمەس، قازىر ابدەن سەمىرىپ، ارەڭ قوزعالۋعا اينالعان جالعىز ايەلى اشكەرەگە تۇسكەن. مەنىڭ جازىعىم جوق، زاڭسىز زەينەتاقىنى تاعايىنداعان وزدەرىڭ دەگەنگە كىم سەنەدى، ءۇش جىلعى ارام اقشا قايتا ءوندىرىلسىن دەگەن ۇكىم شىعارىلىپتى. شىعارىلا جازداعان، تەك اۋىل اكىمى ارا ءتۇسىپ، ەلدەگى جالعىز ءورىستىلدى، ءۇيىن ساتپاسا قالاي وتەيدى دەپ، ارەڭ توقتاتىپتى. قازاق جۇرتىنىڭ كەڭپەيىل مىنەزىنە، كەشىرىمشىل كەڭدىگىنە ريزا بولعان ميرزو العىسىن ايتىپ تاۋىسا المادى دەيدى. كوزىنەن جاسى سورعالاپ تۇرىپ ەڭ سوڭعى ءوتىنىشىن ءبىلدىرىپتى.
— مەنى قۋماڭىزدار. اتا-انام سوناۋ سوعىس جىلدارىندا قيانداعى قاپقازدان، بالكىم، باتىستاعى رەسەيدەن، بالكىم، تۇستىكتەگى ورتا ازيادان، بالكىم... بالكىم... ايتەۋىر بۇلىنگەن ءبىر جەردەن ارىپ-ارشىپ كەلىپ، قازاق اراسىنان پانا تاپقان ەكەن. وسى جەردە تۋدىم، وسى ەلدە ءوستىم. قازاقشا وتە جاقسى بىلەم. ورىسشا دا بىلەم، بىراق مەن ءورىستىلدى ەمەس، قازاقتىلدىمىن. مەنى قازاق دەپ اتاساڭىزدار دا بولادى. مەن – بايتاق قازاقستاننىڭ ازاماتى ەكەنىمدى ماقتان تۇتام. قازاق – كەڭ حالىق. جومارت، قوناقجاي حالىق. كەكشىل ەمەس. كەشىرىمشىل. بوتەن ۇلتتى جاتىرقاۋدى بىلمەيدى. تۇگەل جايساڭ. جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان باسقا ءبىر رەسپۋبليكادا مەنى توزدىرىپ جىبەرەر ەدى. وزدەرىڭمەن تەڭ تۇتىپ، سىيلاعاندارىڭا راقمەت. مەنىڭ باسقا بارار جەرىم جوق، رۇقسات ەتسەڭىزدەر وسى اۋىلدا تۇرا بەرەيىن، – دەپتى.
— تۇرا بەر، – دەپتى كەڭپەيىل اكىم. – ەشكىمنەن قورىقپا. ءبىز، ءوزىڭ كوردىڭ، ۇلت-ارالىق جانجالعا جول بەرمەيمىز. ەگەر الدەكىم ورىنسىز سوقتىعىپ جاتسا، تەنتەك تەكەبايعا ايت. كوردىڭ عوي، ءمىليسانىڭ ءوزىن قالاي ساباپ سالعانىن. ءتيىسىپ كورسىن بىرەۋ-مىرەۋ. تۋرا تەكەبايمەن ءىسى بولادى، – دەپتى.
— تەكەباي – اقىلدى، جايساڭ جىگىت، – دەپتى مارات. – ول كىمدى بولسىن قورعاي الادى. ۇلت-ارالىق جانجالعا جول بەرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا مەن دە... ءوز تارابىمنان... ۇلت-ارالىق كەلىسىم جولىنا بار كۇش-جىگەرىمدى جۇمسايمىن. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن بەكىتۋگە اتسالىسام. ويتكەنى مەن وسى ەلدىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتىمىن! – دەپتى.
مىنە، شىن اقىلدى، ناعىز جايساڭ جىگىت! ءوزىنىڭ ازاماتتىق پارىزىن قانداي جاقسى تۇسىنگەن.
ءدال سول ساتتە اۋىل اكىمى ماناعى يەلىك قاعازدارعا قول قويىپ جىبەرمەگەنىنە وكىندى دەيدى. امال نە، ءامىرشى ەكى سويلەمەيدى. ۇكىم ايتىلىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، ءبارىن ىشتەي ەسەپتەپ قويعان. بالكىم، بالا-باقشانىڭ ويىن الاڭى، ۇلكەن باعى بار ون ەكى بولمەلىك ەڭسەلى عيماراتىن ءوزى الار. ال تۇتاس ءتورت گەكتار قۇنارلى جەردى ەكىگە ءبولىپ، قاق جارتىسىن جوعارىداعى دوكەيگە سىيلاپ، قالعان جارتىسىن تاعى ەكىگە ءبولىپ، ءبىر بولىگىن تومەندەگى دوكەيگە تارتىپ، ەڭ سوڭعى ءبىر بولىگىن، ونىڭ ءوزى تۇتاس ءبىر گەكتار الما باعى، وسى اۋىلداعى بەيبىت ءومىر، ۇلت-ارالىق تاتۋلىقتىڭ كەپىلى بولىپ تۇرعان تەنتەك تەكەبايعا، جوق، وعان ەشقانداي نەگىز تابىلمايدى، تەنتەك تەكەبايدىڭ جەر بولىستە قاعاجۋ قالعان كارى شەشەسىنە بەرمەك ەدى. دۇرىسى وسى. ارعى دوكەيدىڭ ەنشىسى، بەرگى دوكەيدىڭ سىباعاسى، ال ارتىق-اۋىس – وسىنداي ۇل تاربيەلەپ وسىرگەن باتىر انانىڭ ادال ەڭبەگى. بۇل – اقىلدى ءارى ءادىل شەشىم بولدى. دەسە دە، بالا-باقشا... جوق، قاناعات كەرەك. انا جەردە اناسى، مىنا جەردە مىناسى... سونى ءسىڭىرىپ السا جەتەدى. بيىلعا جەتەدى. تاعىسىن-تاعى كورە جاتار. ءبىر جەردەن شي شىعىپ جۇرسە... وقشىرايىپ، كوزگە سۇيەل بولىپ تۇرعان نارسە... اۋەلگى شەشىم، اۋەلگى بولعاندا، سوڭعى شەشىم دۇرىس. اۋىلدا، ءۇي اراسىندا ويناپ جۇرگەن قازاقتىڭ قارادومالاق بالالارىنا قايتارۋ كەرەك. قاراجات... قاراجات تابىلادى. ابىروي، قانشاما ابىروي كەلمەك... ەكەۋى دە دۇرىس. بالا-باقشا ماسەلەسى دە، ەڭىستەگى تۇتاس ءتورت گەكتار جەردىڭ جاڭا ءبولىسى دە... وسىنشاما ماڭىزدى تاريحي شەشىمگە باتىل قادام باسقان ءادىل اكىم ورنىنان تۇرىپ، ميرزو... پۋلونى ايقارا قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاعىپ، ماقتاپ-ماقتاپ شىعارىپ سالدى دەيدى. راحمان-اتا اۋىلىنىڭ بايىرعى تۇر¬عىندارىمەن ۇلت-ارالىق كەلىسىم جاعدايعا قولى جەتكەن ميرزو مىرزا دا كوڭىلى جايلانىپ، ريزا بولىپ كەتتى دەيدى.
سول كۇنى كەشكە ەگەمەن ەلدىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتى مارات ءوزىنىڭ قۇدايى كورشىسى قانات پەن ۇلت-ارالىق تىنىشتىق كەپىلى تەنتەك تەكەبايدى، ءتارتىپ ساقشىسى پوليس تەمىردى، ولارعا قوسشى بولىپ جۇرگەن، ەجەلدەن دوس-جار تاعى ءتورت-بەس جىگىتتى قوناققا شاقىرىپتى دەيدى.
سول كۇنى تۇندە تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى توعىز جىل بويىنا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ۇلت-ارالىق جانجال قاتەرىمەن تىنىمسىز الىسىپ، اۋىلدىڭ بەرەكەلى تىنىشتىعى جولىنا بار قاجىر-قايراتىن جۇمساپ، اقىرى دەن¬ساۋلىعىنان ايرىلۋعا شاق قالعان كەڭپەيىل، ءادىل اكىم بار دەرتىنەن ايىعىپ، شىمىراپ، ءتاتتى ۇيىقتاپ شىقتى دەيدى.
سول كۇنى... جوق، ەرتەڭىنە، تاڭ ازاننان باستاپ بۇكىل راحمان-اتا اۋىلى ەركىن تىنىستاپ، ەڭسەسى جازىلدى دەيدى.
قانداي جاقسى. ەگەمەن ەلدەگى بەيبىت ومىرگە نە جەتسىن.
قۇداي جانجالدان ساقتاسىن. جانجال بولعاندا، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ۇلت-ارالىق جانجال. ودان دا، اۋىل-ءۇيدىڭ اراسىندا ءوزارا توبەلەسىپ جاتقانىمىز ارتىق. كوپ بولسا، ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋىنىڭ شەكەسى جارىلار. ەكەۋى جارىلسا دا ەشتەڭە ەمەس. تىم قۇرسا بىرەۋى قالادى. ال باسقا ۇلت، بوتەن ۇلىستار... وركەندەتۋگە، دامىتۋعا، ساقتاۋعا، بايىتۋعا مىندەتتىمىز. ال، قازاق... تاۋەلسىزدىك الدىڭ، ەندى اتاڭنىڭ باسى كەرەك پە؟ ەل يەسى ەكەنىڭدى قاشان ۇعاسىڭ؟!
2001.
1 “جينالىس ۇلى ورىس تىلىندە ء(وتسىن)! مەن تالاپ ەتەم! (بۇزىلعان ورىسشا).
2 قايدا؟ قايدا /باراسىڭدار/!

“The Qazaq Times”