Mwhtar Mağauin: Wlt-aralıq janjal (äñgime)

Wlt-aralıq janjal

(äñgime)

Almatınıñ künbatıs betinde, qala şeginen qozıköş jerde Rahman-Ata auılı bar. Alataudıñ jazılma etegindegi oypañ wyıq. Auası hoş, suı mol, topırağı qwnarlı. Qısı şuaq, taza, jazı samaldı, şıbın-şirkeysiz. Eñ bastısı – tınış. Qay jağınan alğanda da. Dulı şahardan tüstik aymaqqa tartılğan – Taraz, Şımkent bağıtındağı qasqa jol eki şaqırımday tömen ötedi. Alataudı bökterlep, auıl aralağan jam jol – joğarı, ol da äjeptäuir jerde. Rahman-Ata auılı düril-guilsiz, qoqıs-tütinsiz, maujıraydı da twradı. Keyde qalğıp, wyıqtap ketetindey. Jım-jırt. Bwl auıldıñ kisileri köşege de köp şıqpaydı. Şığatın şarua, köldeneñ qızığı joq. Üy arasına qatınasqan selkeu, birli-jarım adam ğana közge şalınar edi. Anadaydan tört-bes kisiniñ qarasını bayqalsa, bwl – qalağa qatınaytın kölikti kütip twrğanı. Künige älde eki, älde üş aynalım ğana jasaytın, äbden tozğan qorapşa avtobus köbine uaqıtılı kelmeydi, keyde mülde qatınamay qaladı. Sondıqtan, ayrıqşa tabandı bireuler bolmasa, köpşilik jwrt ne joğarğı, ne tömengi ülken jolğa qaray qısı-jazı jayau-jalpı şwbırıp jatqanı. Bwğan tarınatın jäne eşkim joq. Densaulıqqa paydalı. Al jayau jüristiñ artıqşılığın moyındağısı kelmegen şal-şauqan jäne maubas, jalqau tağı bir ağayındar anda-mwnda ötiniş joldap körgen eken, odan eşqanday nätije şıqpaptı. Onıñ sebebi – qazirgi narıqtıq jağday, ekonomikalıq qiındıqtarğa baylanıstı eken. Bwğan kümändanğan auıl twrğındarı, jabıla qol qoyıp, osı mañaydağı däl biz siyaqtı Drujba, Internacional, Ivanovka siyaqtı auıldarğa nege dwrıs qatınaydı degen sarında tağı qanşama arız jazıptı. Mülde jauapsız qaladı. Mwnıñ sebebi (artınan añdaysız) solay ekenin aytpay-aq wqqan Rahman-Ata wrpaqtarı qoldı bir-aq siltep, özderiniñ jayau jüristerin odan ärmen jetildire tüsti deydi.
Bwl auıl bwrın mal bağatın edi. Sovhozdıñ malın. Öz malın. Qazir baqpaydı. Sovhozdıñ malı prihvatizaciya kezeñinde jım-jılas boldı. Şaruanıñ malı narıqqa köşu satılarında sozıla seldirep barıp, ol da bituge taqadı. Mal ketti. Bolsa da bağa almas edi. Jayılım joq. Töñirek tügel tarılğan. Belgisiz bireuler kesip alğan, qorşap alğan. Auıldıñ öz bası ğana böliske tüspey, aman twr.
Bwrın egin salatın, kartop otırğızatın. Sovhozdıñ egini, sovhozdıñ kartobı. Endi sovhoz joq. Ärkim öz üyiniñ irgesindegi tiesili jerin şwqılay bastağan. Şwqımay, sol, jabayı joñışqa qalpında tastağandar da bar.
Bwrın apta sayın toy, ay aralatpay kökpar, bäyge ötetin. Qazir bäyge, kökpar joq. Esesine kün sayın toy. Jalpığa arnalğan dabıralı toy emes, jekelegen üy, jekelegen adamdardıñ öz toyı. Kündiz ayrıqşa köñildi, birli-jarım kisiler ğana bwlğalaqtap jürse, kün bata ekeu-üşeuden qosılğan änşiler boy körsetedi. Keyde töbelesip, pışaqtasıp jatatını bar. Uaqa emes, erteñine qayta tatulasadı. Toy – toyğa wlasadı. Dese de, bwrın jağa jırtılmağan momın auıldıñ qazirgi jauıngerlik ruhı joğarı. Soñğı tört jılda ğana auıl balaları eki kisini atıp, üş kisini jarıp öltirdi. Ülken jer, orta eseppen alğanda eşteñe emes. Auıldıñ tınıştığı bwzılmağan. Bäri jaqsı. Jaqsı bolmasa, bwl auılğa qiırdağı Qaraqalpaqtan, büyirdegi Semeyden qanşama jwrt köşip kelip, ornığar ma edi. Auıldıñ jaqsılığı. Häm tınıştığı.
Mine, osı mülgip jatqan, ırğın töbeles, qandı pışaqtıñ özi ağayın arasınan aspağan beybit auılda jaqında wlt-aralıq ülken janjal şığa jazdadı. Jazdağan joq, dürkirey qaulap, asa qaterli sıpat ala bastadı. Bükil auıl ekige jarılıp, irgedegi Almatı araşağa tüspese mülde beleñ alıp ketetin düley ört qaupi tudı. Wlt-aralıq janjal!..
Äuelgi şataq, älbette, az-maz tüsinispeuşilikten tuındağan. Sodan wlğaya berdi, wlğaya berdi. Aqırı... (aqırı nemen tınğanın äñgimeniñ soñında bilesizder). Al äuel basta älgi titimdey tüsinispeuşiliktiñ neden şıqqanın, mäseleniñ sebep, astarın naqpa-naq ayqındau – öte näzik äri kürdeli mäsele. Biz, älbette, jasıratını joq, özimiz de qazaq bolğan soñ, oñ-terisin eskermey, qanımızğa tartıp, janjaldıñ tüp-törkinin basqaşa bayıptauımız mümkin. Biraq biz – bwrınğı sovet adamı emespiz be. YAğni, inter... nacionalist. Sonımen qatar, bügingi el iesi. YAğni, köp wlttı, aytpaqşı, köp diaspora – bir wlttı memlekettiñ negizgi, eñ jauaptı ökili! Respublikadağı tınıştıq pen twraqtılıq meniñ, yağni Qazaq halqınıñ sabır, parasatına, tözim, sayasatına tikeley baylanıstı. Osınıñ bärin eskere otırıp, twyıq, tar öristi wltşıldıq jorasımen özimizge tartpay, anıq aqiqatın, ädil şındığın aytuğa tırısamız.
Bwrınğı zamanda, yağni, Wlı Oktyabr' Socialistik revolyuciyasına deyin... – keşiriñizder, üyrengen auız aljasıp ketti, – küni keşe ğana, yağni Elimizdiñ Egemendigine deyin Rahman-Ata – Almatı töñiregindegi jalğız qazaq auılı sanaluşı edi. Öytkeni, köpşiligi qazaq. Köpşiligi emes, tügelge juıq qazaq. Tügel dese de boladı. Biraq tügel emes. Bes jüz tütin auılda tört orıs, üş nemis, eki körey, bir wyğır, bir joyıt jäne wltı naqtı belgisiz tağı bir kisi – qazaq emes on eki şañıraq bar edi. Qalğan tört jüz seksen segiz otbası – qazaq. Resmi mälimet, ädepki aqparatta Rahman-Ata auılında sovettik jeti wlttıñ ökili tatu-tätti twrıp jatır dep jazılar edi. Esebi, jañağı kümpigen qazağıñız – osı jerdegi, socializmdi ornatıp bolıp, kommunizmge qaray adımdap bara jatqan jeteudiñ biri ğana. Osığan oray, Rahman-Ata şın mänisinde tolıq qazaq auılı emesin moyındauğa tura keler edi. Oylap twrsañız, sol, tolıqqa juıq emes, jartı emes, jetiden birdiñ özi köñil üşin ğana eken. Auıldağı barlıq äkimşilik is qağazdarı wlı orıs halqınıñ qwdıretti tilinde jürgiziledi. Resmi mäjilis, jalpı jinalıs, merekelik saltanat ataulı, aytpasa da tüsinikti, twtasımen orıs tilinde. Bwl zañdı da – mwnday ülkendi-kişili jiındarğa tım qwrsa eki-üş orıs jäne qazaqşa wqpaytın tağı birer kisi qatısıp qaluı mümkin ğoy. Al bir orıstı emge tappaytın malşılar keñesi şe? Ol da orısşa. Qısta qwm sağalap, jazda tau jaylap ketetin jabayı şaban eşteñe wqpay-aq qoysın, arnayı şaqırğan soñ, äñgime mal şaruaşılığı turasında ekenin bilmeytin sonşama maqwlıq emes. Kerek deseñiz, qazirgi qoyşı orısşa til bilmese de, qazaqşa hat tanidı, tiesili sözdi (ärine, wlı orıs tilindegi sözdi) bir japıraq qağazğa jazıp, qolına wstatsañız, minbege şığıp, ejiktep oqıp beruge qay-qaysınıñ da şaması jetedi. Demek, til-qwral mäselesinde eşqanday kiltipan joq. Söytip, barlıq iste kommunizm ideyaları saltanat qwrıp jatqan. Osı twrğıdan alğanda, Rahman-Ata auılınıñ qazaqqa üş qaynasa sorpası qosılmas edi. Tek mektep qana. Aralas. Aralas bolğanda, on sınıp – qazaq, jiırma sınıp – orıs. Til twrğısınan. Al basqa, mänsiz jağınan kelsek, mekteptegi toğız jüz balanıñ segiz jüz toqsan biri – qazaq, toğızı ğana üstem wlttardan, jiktep aytsaq, eki orıs, tört nemis, bir körey, eki wyğır balası bar. Bir kezde osı, näsili artıq, öktem ağayındardıñ talabımen orısşa jartı, şirek sınıptar aşılıp edi, birte-birte qazaqtardıñ esebinen bütindelip, üdemeley ösip, osınday tamaşa körsetkişke jetti. Kommunizmge taqağan ärbir sağat sayın qazaqşa sınıptar şetinen müjilip, birjola joyıluğa tiis edi. Sonımen, Rahman-Ata auılınıñ, ärine, ol kezdegi atauı basqa, älde Birdeñe-skoe, älde Sirdeñe-kä, bwl Birdeñeniñ kim ekenin, Sirdeñeniñ nendey mäni barın eşkim bilmeydi, biraq bäri de zañdı, osı Bir-Sir-skoe-kä auılınıñ jarqın bolaşağına eşqanday kümän joq-tı.
Östip jürgende, qalay ekenin tağı eşkim bilmeydi, jer şarın titiretip, jartı älemdi tabanına basıp twrğan sovettik joyqın memleketimiz tırapay asıp qwladı. Şılpara ıdıradı. Qwlağanı eşteñe emes, biz ornımızda twrmız. Idırağanı eşteñe emes, biz twtaspız. Mına qırsıqtı körmeysiz be, eñ joğarıda otırğan Qandışeke Jaltırbas patşanıñ aqımaqtığın paydalanıp, bwdan bir satı tömen bolsa da, batırlığına baqqan Kertpeş mwrın Qalıñşaş kinäz Wlı Reseydiñ özin dili bölek Balt jwrtınan, minezi bölek Qapqazdan, dini bölek Ortalıq Aziyadan azat, täuelsiz el dep jariyaladı. Jaltırbas pen Qalıñşaş özara bilikke talasqan teketires üstinde qızdı-qızdımen jürip, Qazaqstandı wmıtıp ketipti. Biz ne isteuimiz kerek? Mäskeudi şauıp alıp, bärin qalpına keltiruge qauqarımız jetpeydi. Endeşe, amal joq... biz de erkinbiz! Egemen El atanıp, oynaqtap şığa berdik.
Bwl tarihi oqiğa turasında sol küni, sol apta, sol ayda Rahman-Ata auılı estidi, estimedi – bäribir, eşkim quanğan joq, eşkim renjigen de joq, bayağı mülgigen qalpında twra bergen. Biraq zaman adamdı erkine qoya ma. Köp wzamay-aq, Rahman-Ata jwrtı egemendiktiñ mänisin añday bastağan. Öziniñ emes, basqanıñ egemendiginiñ.
Aldımen bir joyıt ketti. Qiyandağı tarihi otanına oralmaq. Jetpis jetinşi babası bwdan eki mıñ jıl bwrın zorlıqpen auğan eken. Sodan Europadan asıp, Reseydi basıp, bizge jetken. Endi öziniñ jañadan qwrılğan ejelgi wlısın körkeytpek. Rahman-Ata auılı oñ sapar tiledi.
Sodan soñ üş nemis. Jetinşi ataları bwdan eki jüz jıl bwrın baqıt izdep köşken eken. Äuelde köşken, keyinde köşirgen. Aqırı bizge ornıqqan. Endi jarılğan bölşegimen qosılıp, ayrıqşa quat tapqan bay jwrtımen qayta tabıspaq. Rahman-Ata auılı jılap ayrılıstı.
Sodan soñ tört orıs. Ekeui, älbette, özderi emes, üşinşi ataları, bwdan jüz jıl bwrın, osı ölkeni tüzemdik jabayılardan tazartu üşin kelgen eken. Endi bireui, ärine, özi emes, äkesi, qanşama pärmendi is-äreket jasalsa da, mülde tazarmay qoyğan öñirge tärtip ornatu üşin bwdan jetpis jıl bwrın kelgen eken. Endi biri, atası emes, äkesi emes, özi, tusırap, ien jatqan keñbaytaq jerdi igeru, nadandıqtan arılmağan jergilikti halıqtı mädenietke jeteleu üşin bwdan qırıq jıl bwrın kelgen eken. Bwlarğa da raqmet. Tarihi missiyaların orındadı. Endi ejelgi mekenine qaytqısı kelipti. Öte qiın boldı. El bolıp ügittep, toqtata almadı. Ketti. Rahman-Ata auılı tostağan soğıstırıp, buını bosap ayrılıstı.
Endi eki körey... Tegi basqanı şığarısıp jürgende türi tuıs ağayındardıñ qayda ketkenin eşkim añdamaptı. Rahman-Ata auılı ökpeli qaldı. Sol eki ortada jalğız wyğır da zım-ziya joğalğan. Eñ jaqını sol siyaqtı edi, tım qwrsa qoştasuğa jaramaptı. Rahman-Ata auılı renişte qaldı. Biraq eşqaysısın da kek twtpağan, jarar, joldarı bolsın desken.
Söytip, bizde jeti wlttıñ ökili bar dep maqtanatın auılda eki-aq wlt qaldı. YAğni, bwrınğıdan da köbeyip, wzın sanı altı jüz qırıq tütinge jetken qalıñ qazaq jäne jalğız üy – şüykedey äyeli, auruşañ, kişkentay qızı bar, ata-tegi, näsil-twqımı belgisiz, äyteuir qazaq emes şopır Marat. Familiyası älde Mirzoev, älde Mirzoyan, älde Mirzozade, bälkim, Mirzopulo. Atı Marat. Iä, onısın ayttıq. Socializm keñistigindegi barlıq wltqa ortaq, ädemi äri aybındı esim. Marat Mirzo... Wltı bwldır bolğan soñ özi de esepke ene bermeytin. Äuelden-aq. Endi mülde eskerusiz qaldı. YAğni, tügel qazaqpız dep oylağan Rahman-Ata auılı öziniñ internacionaldıq borışın wmıtqan. Biraq köp wzamay-aq täubasına tüsip edi.
Bireuler üş jüz jıl deydi, bireuler mıñ jıl deydi, biz jüz elu jıl dep eşkimdi inandıra almay qoydıq, qaytkende de wzaq sağındırıp jetken täuelsizdikten soñ arada älde eki-üş jıl, älde bes-altı jıl ötti-ötpedi, berisi – audan, ortası – oblıs, arısı – respublikadan arnayı komissiya kelgen. Japa şegip, jazıqsız şırqırağan bes birdey şağım hat izimen. Birin jazğan – M.Mirzoev. Ekinşisin jazğan – M.Mirzoyan. Üşinşisin jazğan – M.Mirzozade. Törtinşisin jazğan – M.Mirzopulo. Besinşisin jazğan – M.Marat... Osı beseui – bir-aq adam ekeni bizge belgili. İzdestire, teksere kele, märtebeli komissiyanıñ da közi jetti. Biraq bwdan is mänisi özgere me. Özgermeydi. Biri – orıs tilinde, oquşı däpteriniñ ortasınan jwlınğan qos parağına, biri – qazaq tilinde, äldenendey esep-kiris kitabınıñ töñkerilgen sızıq-sızıq betine, endi biri – aralas, orıs-qazaq tilinde, tabaqtay sarı qağazğa, tağı biri – tağı aralas, qazaq-orıs tilinde tebingidey kök qağazğa, jäne biri – belgisiz tilde, auıldıq poşta bölimşesiniñ tilgaram blankisiniñ şetinen tigilgen toğız japıraq qağazına qatarınan jazılğan qanşama arızdıñ şırqıray qosılğan jan dausı Alatauğa jañğırıqtı. Basında tañırqaysız, ortasında şo¬şınasız, ayağında öziñiz de şırqırap ketesiz.
Rahman-Ata auılında adamgerşilikke jat, tek faşistik jüyege ğana tän qanqwylı wltşıldıq qalıptasıp otır depti hat ieleri, yağni, bes hattı birdey öz qolımen jazğan Marat Mirzo-ev-yan-zade-pulo. Qazaq wltşıldarı zwlım ozbırlıqpen Rahman-Ata auılın Wlı Rossiyadan mülde bölip alıp, zañsız türde özderin Egemen Auıl dep jariyaladı. Eşkimnen swrağan joq, halıqtıñ erkinen tıs, qılmıstı iske ayaq bastı. Endi mine, bükil älem qauımdastığınan qaymıqpay, özderiniñ qara niet, aram isterin jüzege asıra bastadı. Bwl jer qazir Rahman-Ata auılı dep ataladı. Tarihqa köpe-körneu qiyanat. Betpaq arsızdıq. Bwl jerdiñ ejelgi atauı – Birdeñe-skoe. Jaña ölkeni igerudiñ tirek-twtqası bolğan, bir kezde, ol da zañsız, Almatı dep özgertilgen Senimdi qamaldı jabayı tüzemdikterden qorğap twrğan alğı şepterdiñ biri edi. Osı Dalalıq ölkeni qarulı küşpen bağındırıp, Wlı Rossiyağa mäñgige qosıp bergen Jandaral öz qolımen negizin salğan. Birdeñe-skoe! Esteriñizde bolsın! Artta qalğan ölkeni jabayılardan birjola tazartıp, jañaşa igeru däuirindegi atı – Stalin kolhozı. Sodan soñ, ien jatqan tıñ jerdi wypalau kezinde Sirdeñe-kä boldı. Endi tağı jañartıp otır. Jaraydı, zaman özgerdi, qalpına keltiriñiz. Onda – Stalin. Stalinnen qorıqsañız, äuelgi tarihi atauı – Birdeñe-skoe. Biraq olay jasamadı. Kim ekenin şaytan da bilmeytin qaydağı bir Rahmançik. Ol az bolğanday, Ataşka. Kületin eşteñe joq. Jılauğa da bolmaydı. Dabıl qağu kerek. Qasarıp qarsı twru kerek. Älemdegi aq nietti adamdar mwnday masqarağa jol bermeui kerek. Bwl ataudıñ astarında tarihtı qayta jasau talabı bar. Nağız düley wltşıldıq. Äuelgi nätijesin közben körip otırmız. Bwrın osı şağın ğana Birdeñe-skoe kolhozında, odan keyingi ösip-örkendegen Sirdeñe-kä sovhozında sovettik jeti wlttıñ ökilderi wlı orıs halqınıñ ağalıq qamqorlığı arqasında tatu-tätti, baqıttı ğwmır keşip jatır edi. Mine qarañız, sondağı qazaqtan basqa wlttardıñ büginde jwqanası da joq, bes wlt bezip ketti, altınşı wlttan jalğız men ğana qalıp otırmın. Öytkeni, baratın jerim joq, meniñ tarihi otanımda, sovet ökimeti qwlap, jergilikti wltşıldar bilik basına kelgennen beride, sayasi twraqtılıq bwzılğan, ondağı jwrt birin biri soyıp jatır, endi qayda baram. Birtwtas, qwdıretti Sovetter Odağınıñ bölinbes bölşegi retinde, özim tuıp-ösken, eñbegim siñgen Rahman-Ata, ejelgi, tarihi Birdeñe-skoe auılın ekinşi Otanım dep esepteuşi edim. Mwndağı jağdaydı tağı körip otırmın. Osı auıldı körkeytken, sauatın aşıp, mädenietke jetkizgen orıstar, osı auıldıñ şaruaşılığın kötergen nemister men köreyler, osı auılğa bilim şaşqan joyıttar, osı auıldı jemis-jidekpen qamtamasız etken wyğırlar ruhani qısımğa, wlttıq ezgige tüsip, jeke bastarınıñ qauip¬sizdigine tikeley qater töngen soñ, köşip ketuge mäjbür boldı. Äueli bwlardıñ bäri jwmıstan şığarıldı, orıs tilinde söyleuine tıyım salındı, tipti, tas atıp, köşede jürgizbedi. Kün sayın üyine kelip qorqıtadı, wrıp-soğadı. Ketiñder, üyleriñdi tegin tastap, tezinen köşiñder deydi. Äytpese, kişkentay balalarıñnan bastap, tügel bauız¬daymız deydi. Nätijesinde, amal qanşa, osı auıldağı eñbekşil, adal orıstar men nemister, köreyler men wyğırlar, joyıttar men tağı bir wlt ökilderi jılay-sıqtay, eriksiz köşuge mäjbür boldı. Endi menen qwtılğıları kelip otır. Jeke basıma, ülken şañırağıma qater tönip twr. Üyimdi örtey me, terezemniñ tübinen bomba jara ma, älde qızımdı zorlap, äyelimdi qorlap, özimdi azaptap öltire me – bilmeymin. Amal joq, bas auğan jağıma men de ketem. Tek törtinşi klastağı beyşara qızımnıñ mektep bitiruin ğana kütip otırmın depti. Al mekteptegi balanıñ jağdayı tipti qiın körinedi. Orıs tildi klastardı tügel dalağa aydap şığıp, toğız jüz balalıq ülken mektepti bastan-ayaq qazaqtandırğan. Bwrın orıs-qazaq aralas mektebi ataluşı edi. Qazir qazaq klastarın tügel jauıp, taza orıs mektebine aynaldırdıq desedi. Sırtqı közge ğana. Oquşılar tügel qazaq, mwğalimder tügel qazaq, sonda qaydağı orıs mektebi? Osıdan ötken ayarlıq bola ma? Bwlarğa ne daua? Eşqanday em joq depti. Biraq äli de, audannıñ, oblıstıñ, respublikanıñ, bwrın partiyalıq qızımette şıñdalğan, adal internacionalist, aqıldı äri isker basşılarınan ümit kütem. Tügel bolmasa da, biraz bilik osı joldastardıñ qolında twr dep oylaymın. Eger, depti hat soñında Mirzo-ev-yan-zade-pulo, osı janayqay ötinişim qaperge alınbasa, men Reseydiñ Dumasına jazam, Amerikanıñ Senatına jazam, Germaniyanıñ Bundestagına jazam, Jirinovskiy men Soljenicınğa, Kärimov pen Aqaevqa jazam. Birikken Wlttar Wyımınıñ aldında, Wlıbritaniya korolevasınıñ aldında mäsele köterem. Qazirgi zamanda jeke bastıñ qwqığın taptauğa eşkimniñ de haqısı joq. Men ölem, biraq aqırğı tamşı qanıma deyin özimniñ adamdıq ar-namısımdı qorğap ötem!..
Audan, oblıs, respublika deñgeyindegi ärtürli jauaptı qızımet ökilderinen qwralğan jiırma jeti kisilik märtebeli komissiya Rahman-Ata auılı men Qaskeleñ arasında, Qaskeleñ men Almatı arasında, Almatı men Rahman-Ata arasında üş ay sabılıp jürip, üş-tört jüz kisimen söylesip, qırıq tört bettik bayıptı qorıtındı pikir jazdı, bülikşil auıldıñ äyel-erkek, käri-jasın tügel jinap, töbesinen su aqqan, edeni tesilip, qabırğası şıtınağan bwrınğı abajaday mädeniet üyinde eldiñ bolaşağı üşin şeşuşi mañızı bar mämile jiın ötkizdi. Älbette, jetkilikti mölşerde tärtip saqşıları kelgen, al japa şegip, jan türşigerlik arız jazuğa mäjbür bolğan Marat Mirzo-ev-yan-zade-pulo qwrmetti qarauıldıñ panasında, märtebeli töralqada otırdı.
Jinalıs saltanattı tılsım jağdayında aşıldı. Ärine, wlı halıqtıñ wlı tilinde. Bwdan soñ kün tärtibi jariyalandı. Orısşa. Endi märtebeli komissiyanıñ qorıtındı pikirin qalıñ jwrtşılıqqa mälimdeu üşin törağağa söz berilgen. Qazaqşa. Sol kezde japa şeguşi Mirzo... - pulo jın wrğanday atıp twrdı.
— Sender tağı qayda tartıp bara jatırsıñdar? – dedi. – Qalay bastadıñdar, solay jalğastırıñdar! Jinalıs bastan-ayaq wlı orıs tilinde ötuge tiis. Men senderdiñ baldır-batpaq tilderiñdi tüsinbeymin! – dedi.
Qazaqşa. “Senderden” bastap, “baldır-batpaqqa” deyin tügel qazaqşa. Öytkeni bwl Mirzo-zade qazaqşa suday bolatın, al orısşağa osı otırğan jwrttıñ köbinen tömen, tömen ğana emes, orta-aziyalıq-qapqazdıq eski arbaday qiqalaq-şiqalaq, oyqı-şoyqı, tım naşar edi. Söylegende. Al jazuğa kelgende, ärine, dıbıstıñ, ekpinniñ mäni joq, jwrnaq-jalğau twspalmen wğıladı, eñ bastısı – mazmwn ğoy, sol mazmwnnıñ mändiligi arqasında jinalıp otır emes pe osı jwrt. Mazmwn jäne senim.
— Sabraniya na belikom ıruskom ayazıke! Ia trebuyu!1 – dedi özine de, basqalarğa da senimdi Mirzo-yan-pulo qazaqşa älsiz sözin orısşa quatpen üstemelep.
Bayandamaşı, yağni märtebeli, ökiletti, tolımdı komissiyanıñ aqbas törağası – oblıstıq jauaptı mekemeniñ pildey orınbasar bastığı qolma-qol keşirim ötinip, qorıtındı pikirdiñ jalpığa tüsinikti, wlt-aralıq qatınas tilinde jazılğanın, öziniñ de tura joldan auıtqımasın mağlwm qıldı. Sodan soñ, barlıq tilge jetik kömekşiler mayın tamızıp, tigisin jatqızıp, şıtırlatıp jazıp bergen tereñ mağnalı qorıtındı pikir, tolımdı bayandamanı qazaqbayskiy mükis, yağni mañqa-jalpaq akcentpen qaqalıp-şaşalıp oqi bastadı. El arasına kirgen ärekege toqtau saluğa tiis qırıq jeti bettik sayasi mälimdemeniñ negizgi tüyinderi mınaday eken.
Märtebeli komissiya Egemen Elimizdegi wlt-aralıq kelisim, wlt-aralıq tatulıq mäselesiniñ ömirlik, şeşuşi mañızına basa nazar audaradı. Bayandı täuelsizdik, jappay äri qaurıt örkendeu – respublikadağı barlıq wlttardıñ birligi men ıntımağına tikeley baylanıstı.
Egemen Eldegi ataulı wlt bolğan sebepti, qazaqtardıñ mindeti özgeşe, jauapkerşiligi ayrıqşa. Aqıl-parasat, bilim-sayasat qana emes, şeksiz şıdam, keneusiz tözimdilik qajet.
Osı twrğıdan alğanda, orıs tildi M.Mirzoev, M.Mirzoyan, M.Mirzozade, M.Mirzopulo, M.Marat mırzalardıñ atınan köterilgen dabıl bizdiñ öskeleñ ömirimizde kezdesui mümkin keybir keleñsiz jağdaylardıñ aldın alu tarabındağı izgi niettiñ körinisi.
Wlt-aralıq alaközdik – atın atau äbes, eleusiz qaldıru nasırğa şaptıratın, qay-qaysımız da tereñ tolğanıp, saqtıqpen qarauğa layıqtı, kiltipanı köp, aqır tübi qaterli jağdayat.
Sonımen qatar, bükil Egemen Elimiz siyaqtı, Rahman-Ata auılında da, wlttar arasında qalıptı, tınış jağday saqtalıp otırğanın atap körsetemiz. Sonımen qatar, wlt-aralıq kelisim tarabında qol jetken tabıstarğa mastanbay, bwl asa näzik iste tüsinuşilik, izgilik häm qırağılıq qajetin wmıtpauğa şaqıramız.
Rahman-Ata auılınıñ twrğındarımen, atap aytqanda, mektep oquşısınan üy şaruasındağı äyelge deyingi, jwmıssız jastan zeynetker qartqa deyingi aralıqtağı üş jüz otız toğız kisimen senimdi jağdayda ötkizilgen äñgime nätijesinde jäne oblıstıq, audandıq sot, prokuratura arhivterin qarastırğanda, atalmış Rahman-Ata auılında soñğı jartı ğasırda, onıñ işinde, atap aytqanda, Egemendikke qol jetkennen bergi bes jılda wlt-aralıq alauızdıq negizinde äldenendey bir dau, janjal bolğandığı turalı eşqanday mağlwmat, derek joğına közimiz jetti. Tiesili ğarıznama arqılı dabıl kötergen M.Mirzoev, M.Mirzoyan, M.Mirzozade, M.Mirzopulo, M.Marat mırzalar da osı oraydağı naqtı bir keleñsiz oqiğa turalı atap ayta almadı. Al Rahman-Ata auılınan üdere köşken bes birdey tuısqan wlt ökilderi, atap aytqanda, tört orıs otbası, üş nemis otbası, eki körey otbası, bir wyğır, bir evrey otbasıları eşqanday zorlıqsız, öz erik, qalaularımen qonıs jañğırtqan. Olardı alıs jäne jaqın şet elderge ketti dep aytuğa da naqtı dälel joq. Qazir urbanizaciya – auıldan ketu, qalağa ornığu zamanı. Jergilikti wlt sanalatın qazaqtardıñ özi sapırılısa köşip jatır. Mümkin, joğarıda atalğan ağayındar da irgedegi Almatıda, nemese respublikanıñ öndiristi basqa bir qalasında jürgen şığar. Bwlardıñ keybiri res¬publikadan tıs jerge ketken jağdaydıñ özinde, bwl – qalıptı mäsele deuge tiispiz. Biz – örkenietke, demokratiyağa ayaq basqan elmiz, teñ qwqıqtı azamattardıñ jüris-twrıs, auıs-küyisin şekteuge eşkimniñ de haqısı joq. Al osı orıs tildi ağayındardıñ üy-jaylarınıñ barlığı da zañdı jolmen, keyde tım qımbat bağağa satılğanı anıqtaldı. Qazir ielenip otırğan qazaqtardıñ bäriniñ de qoldarında satu-alu turalı tiesili qwjattarı bar eken. Bwl qwjattardıñ notarius rastağan köşirmeleri osı qorıtındı pikirdiñ soñına tirkelip otır.
Jwmıs mäselesine kelsek, kezinde arnayı memlekettik qaulı boyınşa, eski socialistik qoğamnıñ qaldığı retinde, kolhoz, sovhoz ataulı tügel taratılğanı belgili. YAğni, M.Mirzoev, M.Mirzoyan, M.Mirzozade, K.Mir¬zopulo, M.Marat mırzalardıñ eşqaysısı da jwmıs mäselesinde eşqanday arnayı qısasqa wşıramağan. Rahman-Ata auılındağı eñbekke jaramdı eki mıñ jeti jüz elu bir adamnıñ eki mıñ jeti jüz qırıq toğızı jwmıssız. Mektep mwğalimderin esepke qospasaq, äkimşilik-basqaru negizinde jwmısqa tirkelgen – eki-aq adam, auıl äkimi men onıñ orınbasarı ğana. YAğni, Mirzo-ev-yan-zade-pulo mırzalar osı Rahman-Ata auılındağı jergilikti wlt ökili – qazaqtarmen qwqıqtıq teñdik jağdayında jwmıssız otır.
Mektep mäselesi äjeptäuir kürdeli. Bwdan jeti jıl bwrın atalmış orta mektepte segiz jüz bala oqitın. Wlttıq twrğıdan jiktegende: segiz jüz toqsan biri – qazaq, toğızı – orıs tildi balalar. Bwlardıñ bäri bir korpusta, orıs jäne qazaq klastarında jeke-jeke oqığan, mektep – aralas orıs-qazaq atanğan. Qazir, yağni biılğı jılı atalmış mektepte bir mıñ eki jüz toqsan bes bala oqidı. Wlttıq twrğıdan jiktegende: bir mıñ eki jüz toqsan törti – qazaq, orıs tildi oquşı – bireu. Osı qwrmetti oquşınıñ özimen, jäne klass jetekşisi, jäne basqa da mwğalimdermen jılı jüzdi äñgime kezinde osı bir ayaulı balanıñ äldenendey wlttıq qısım, nemese tildik şekteu twrğısında jäbir-japa şegip jürgeni turalı sezikti jağday bayqalmadı. Qayta, kerisinşe, ötken jılı üş sabaqtan birdey ülgermey jatqanına qaramastan, kelesi klasqa sätimen köşirilipti. Öte dwrıs bolğan. Al mekteptiñ taza qazaq oqu ornına aynalğanı turasına kelsek, şağım hat jazıp, dabıl köteruşi Mirzo mırzalar is jayın jete zerttemegeni bayqaladı. Bwrın, yağni Egemendikke deyin bwl mektepte on qazaq sınıbı, jiırma orıs sınıbı bolğan eken. Qazir, yağni Egemendiktiñ jetinşi jılı, jalpı qazaq qauımınıñ wlı orıs tiline degen ınta-ıqılası bwrınğı, socializm kezindegiden de artıp, quattı örleu tuğızğan sebepti, qazaq ata-anaları özderiniñ balaların jappay orıs klastarına köşirgen. Söytip, qazirgi, yağni Egemen zamanda otız jeti sınıp tügeldey orıs tildi bolıp şıqqan. Bwl, ärine, ülken jetistik. Bir ökiniştisi – mektep bwrınğışa «orıs-qazaq» ataladı eken. Közboyauşılıq pa, salğırttıq pa, älde jauapsızdıq pa. Mektep basşı¬lığına, audandıq oqu bölimine qatañ eskertu jasaldı. Oqu ornı öz atımen, orıs mektebi dep ataluğa tiis. Bizdiñ erkin elimizde wltqa, näsilge tartu joq. Orıs degen – qwrmetti degen söz. Sonımen qatar, mektep mwğalimderiniñ wlttıq qwramı birıñğay, tügel qazaq bolıp ketui – tärbie jwmısınıñ tömendigin körsetedi. Alıs auıl, avtobus joq, jarıq öşip qaladı, köldeneñ eşkim kelmeydi degen – qwrğaq jeleu. Orıs wlttı mwğalimge köterme eñbekaqı tağayındap, üy-twrmıs jağdayına qamqorlıq jasasa, nege kelmeske. Eger basqaday jwmıs orındarı tabılıp jatsa, oğan da arnayı jalaqı tağayındap, orıs, orıs bolmasa, orıs tildi azamattardı köptep şaqıru qajet. Mono-wlttı, yağni tek qazaqtar ğana otırğan auıl mädenietten tıs qalmağanda qaytpek. Osı auılda tım qwrsa on orıs otırsa, avtobus ta uaqıtında qatınar edi, jarıq ta sönbes edi, örkenietke tän basqa da igilikter özinen-özi kelip jatar edi. Osını qalayşa tüsinbeysizder. (Äñgimeniñ äuelgi betine köz salıñız, – Avtorlıq eskertpe).
Söz soñında atap aytamız. Bükil Egemen Elimizdegi siyaqtı, Rahman-Ata auılındağı wlt-aralıq qatınas qalıptı jağdayda, auıl äkimşiliginiñ, auıldağı sanalı azamattardıñ tolıq baqılauı astında. Äytse de, äldenendey bir qaqtığıs, janjaldıñ aldın alu, qajet bolğan jağdayda araşağa tüsu jäne, qwday saqtasın, birdeñe bülingen jağdayda qatañ şaralar qoldanu üşin Rahman-Ata auılında policiya bölimşesin aşu turasında tiisti ministrlikke bedeldi wsınıs jasaldı.
Osı twrğıdan alğanda, der kezinde mändi mäsele kötergen M.Mirzoev, M.Mirzoyan, M.Mirzozade, M.Mirzopulo, M.Marat mırzalarğa alğıs ayta otırıp, aldağı uaqıtta Rahman-Ata auılında wlt-aralıq janjalğa jol bermeu keregin qattı eskertip, Egemen El iesi qazaqtar men osı Eldiñ teñ qwqıqtı, orıstildi azamattarı arasındağı tatulıq tarabında naqtı şaralardı jüzege asıru qajetine auıl äkimşiliginiñ ayrıqşa nazarın audaramız jäne mindetteymiz.
Märtebeli komissiyanıñ eñ jaña komp'yuterge basılğan qırıq toğız bettik qorıtındı pikiriniñ aqiqat şındığın kuälandırıp, komissiya törağası jäne qalğan jiırma jeti müşe tegis qol qoyğan. Bwl mübarak tañbalardıñ şındığın ayğaqtap, bederli mör basılğan. Minekiiñiz!
Hatqa tüsken eki jarım sağattıq söz soñında öziniñ de miı aynalıp ketken aqbas törağa, manağı, orıs tildiler tarabınan aytılğan eskertpeni bir sät wmıtıp, qaytadan jalpaq qazaqşağa köşti:
— Au, ağayındar, – dedi. – Osı auıl tügel qazaq ekensiñder, aralarıñdağı jalğız özbektiñ tilin tappaysıñdar ma? – dedi.
Jwrt ünsiz. Wyqıdan oyanğan jalğız kisi – jalğız orıstildi Marat şar ete tüsti:
— Men özbek emespin!
Mämleger törağa sasıp qaldı. Sasqanı sonday, tüzetu, ne keşirim swrau ornına, orıstildi azamattıñ özine qazaqşa söylep jibergen:
— Onda ärmen bolarsıñ?
— Seniñ öziñ ärmen! – dedi Marat şaq etip.
Aqbas törağa qızarıp ketti.
— Äskärblayt etpeñiz, pajalısta... – dedi.
— Äskärblayt etip twrğan – sensiñ! – dedi Marat.
— K-k-keşiriñiz... – dedi mülde twqırğan törağa. – S-s-son-da siz... qazaq bolasız ba?
Marat qarqıldap küldi:
— Tapqan ekensiñ mazaq qılatın kisiñdi. Sen qazaqsıñ. Sender – qazaqtar adal sovet adamdarın wltqa böldiñder. Qısım jasadıñdar jäne jasap kelesiñder, äli jasap otırsıñdar. Meniñ wltımnıñ ne keregi bar sağan?
— Şırağım-au, bar päle sol seniñ wltıñnıñ bötendiginen şığıp otır ğoy, – dedi mülde jer bolğan törağa endi namısqa tırtısıp.
— Päle meniñ wltımnıñ bötendiginen emes, senderdiñ wltqa bölip, alalağan teris piğıldarıñnan şığıp otır, – dedi Marat. – Men ne dep jazdım, özderiñ üş ay boyı tekserip, aqiqatın bwrmalağan hatta? Endi, ädil bilik aytudıñ ornına meniñ ata-tegimdi teksergiñ keledi. Wltşıldıq degen osı. Balıq basınan şiridi. Wltşıldıq osı auıldan emes, Almatıdan, joğarıdağı sen siyaqtı kösemderden bastalğan!
— Siz olay jala jappañız, – dedi qatardağı komissiya müşeleriniñ biri bastığın araşalap. – Törekeñ – adal adam. Kelini orıs, küyeu balası tatar. Nağız internacionalist...
— Sizden aqıl swrağan, aqpar swrağan eşkim joq, – dedi Marat. – Men özimniñ azamattıq qwqığımdı qorğaymın. Men jwmıssızbın – jwmıs tauıp beresiñder. Äyelim auru, oğan pensiya tağayındaysıñdar. Qızım qazaqşa bilmeydi, bilgisi de kelmeydi, öñşeñ miğwla, bwzaqı auıl balalarınıñ arasında oqi almaydı, bolaşağına qater, ömirine qauip – qaladağı aram qazaqtar oqıp jatqan ağılşın mektebine ornalastırasıñdar. Äytpese, erteñ osı ädiletsiz komissiyanıñ öziniñ üstinen Respublika prezidentine jazam. Prezidenttiñ öziniñ üstinen Amerikanıñ Senatına, Rossiyanıñ Dumasına, Germaniyanıñ Bundestagına jazam. Şveciyadan sayasi baspana swraymın, – dedi.
Dedi de, şırt tükirip, töralqadan tüsti. Abdırap otırğan jwrttı qaq jarıp, mädeniet üyiniñ topsası tüsken ülken esigin oybaylata aşıp, tars etkizip japtı da, şığıp jüre berdi.
Bürsigüni emes, erteñine emes, sol küni keşke jazuğa otırğan. Marat Mirzo-ev-yan-zade-pulonıñ adam aytqısız wlttıq jäne näsildik qısas astındağı jan aşuınan şırqırap şıqqan, Amerika Senatına, Resey Dumasına, Germaniya Bundestagına, Soljenicın men Jirinovskiyge, Birikken Wlttar Wyımına, eñ aqırında, Qazaqstan Respublikasınıñ prezidentine jazğan şağım hattarı mejeli jerine jetti-jetpedi, Egemen Elimizdegi eñ ülken keñseden bastap, eñ tömengi, audandıq, auıldıq äkimşilikke deyingi aralıqtı tügel apır-topır qıldı. Terisi jwqanıñ zäresin wşırıp, terisi qalıñdı sarsañğa tüsirgen. Aqırı...
Arada eki jıl ötti. Marattıñ jalğız qızı qazir Almatıdağı pälenbay degen tañdama liceyde tegin oqidı. Jatın ornı jaylı, tamağı dämdi – bäri de Egemen Eldiñ moynında. Oqu – orısşa, ağılşınşa. Qosımşa til retinde – nemis, ispan, francuz, türik. Marattıñ eşqaşan eş jerde jwmıs jasamağan, arnayı teksergende jiırma tört müşesi tügel jön bolıp şıqqan äyeline älde eñbektik, älde aurulıq, äyteuir joğarı kesimdi arnayı zeynetaqı tağayındaldı. Ay sayın alıp twradı. Keyde, zeynet aqşa uaqıtında tüspey qalğanda, jwrt qatarlı kütpeydi, äkimniñ öz qaltasınan suırıp aladı. Marattıñ özi... äkimşilikte birdeñe degen jaña ştat aşılıp, soğan tirkelgen. Joğarıdan, arnayı belgilengen mol jalaqısı bar, eşqanday mindet, şaruası joq, jauapkerşilikten, kündelikti kelis, jüristen ada, jatıp işetin raqat bir qızımet. İşsin, jesin, egemendiktiñ qızığın körsin. Tek qana tınış otırsın. Tınıştıq bersin. Bizdiñ jaña ğana tu kötergen jas Respublikamız üşin wlt-aralıq kelisimnen qımbat ne bar. “Bastan qwlaq” emes, bir tal şaş, bir tal şaştıñ bir üzik qılşığı sadağa ketsin de.
Osımen boldı, riza qıldıq, özimiz de baraqatqa jettik dep oylağan beybitşilik süygiş ağayındar.
Joq. Mwnıñ bäri – äuelgi, mısıq-tışqan oyın ğana eken.
Alğaşqı şarualar bayan tauıp, boyğa siñgen kezde Marat Mirzo sändi saray swradı. Sändi saray bolğanda, ülken auıldıñ bwrınğı bala-baqşa ğimaratı. Küni keşege deyin äytip-büytip istep twr edi. Aqırı, ötken zamannıñ eñ soñğı qaldığı retinde ol da qwlağan. Jwrtta bala bar, aqşa joq. Äkimşilikte aqşa bar, biraq bwl orınğa qarastırılmağan. Özinen-özi jabıldı. Mekeme retinde. Al ülkendi-kişili on eki bölmeli, at şaptırım oyın alañı, mol kesimdi bağı bar eñseli, appaq ğimarat öz ornında. Sol qañırap qalğan meken-jaydı bası bütin swrağan. Auıl äkimi bergisi kelmedi jäne eşqanday qisını joq. Bermeymin dep ayta almadı – öziniñ üstinen arız jazsa eşteñe emes, tıp-tınış otırğan auılda wlt-aralıq janjal şığıp ketui mümkin. Audanğa siltedi. Audan – oblısqa. Oblıs... odan da joğarığa. Aqırı aldı. Alar-almastan... almay twrıp, äuelgi, sändi saray swrağan künniñ erteñine jer daulap edi. Osı auılda qırıq jıl jwmıs jasağan, onıñ üstine retin tapqan keybir qart eñbekkerler bwrnağı bau-baqşalı aymaqtan ülkendi-kişili üles alğan bolatın. Auılğa keyinde ğana kelgen M.Mirzo bwl tizimge ilinbep edi. Endi ilinui kerek. Soñınan emes, bel ortasınan. Auıldağı orıstildi jalğız nege qağaju körmek. Sändi saray mäselesi bir tarap, jerdiñ jöni basqa. Tiesili mekemelerdiñ bäriniñ bosağasın tozdırğan, audannan astanağa deyingi aralıqqa arız-ğwrızdı tau qılıp üyip tastağan. Aqırı, joğarı jaqtan bwl qağazğa da qol qoyılğan. Bayağı alma bağınıñ aman twrğan, memleket esebindegi bir pwşpağı. Twtas tört gektar jer. Joğarğı, sol jaq bwrışında “Wlttıq alalau bolmasın, mäsele oñtayımen şeşilsin!” – degen bwrıştaması bar, ülken kisiniñ arbaq-sarbaq qolı bar eki birdey arız qayta aynalıp, öz aldına tüskende... äuelde ğajayıpqa tañ qalğan, izinşe imanı wşıp qorıqqan, eñ ayağında işi aşıp, ıza buğan auıl äkimi jüregin wstap jığıldı deydi. Jay ğana küyik emes, örtengen dert. Keudesi şıtınağan kesel. Infarkt. Äueli auılda jattı, odan audanğa ötti, odan oblısqa jöneltildi. M.Mirzo jazğan arızdardıñ jolımen. Töbeden wrğan qağazğa, qattı tebirenis üstinde qol qoyıp ülgermegen eken, biraq eşqanday kümän joq, aman-esen qaytıp kelgen soñ süykektete sızıp, birjola bekitken belgisi retinde mörin bassa bolğanı.
Bwl kezde Marat Mirzo-ev-yan-zade-pulonıñ wlttıq qısımnan serpim alğan küş-quatı öziniñ şarıqtau şegine jetip edi. On eki bölme üyiñiz ne, üş-tört gektar jeriñiz ne, bükil auıldı, aqbas Alataudıñ osı twstağı barlıq şıñ, şoqılarımen qosa öz atına köşirip aluğa şaması jetetindey. Kün ozğan sayın qayratı qabındap, jigeri tasıp baradı. Alda tağı qanşama igilikti ister twr. Tek mına borkemik äkimniñ jatıp qalğanı. Soğan qarap twrğan şarua ornına kelse, adamdıq qwqığı üşin kürestiñ üşinşi, eñ mändi kezeñi bastalmaq. Qaşan? Uaqıt ötip baradı. Bir şarua bögelip twr dep, ekinşisin irkuge bola ma. “Temirdi – qızğan kezinde” degen, bögeludiñ özi qılmıs. Mwndayda qazaq “Alıstan arbalağanşa, jaqınnan dorbala” degen. Arbadan bwrın közep jürgen dorba däl qasında twrğan. Öziniñ körşisi. Körşi bolğanda, qatarlas emes, irgeles, jalğas. Qanat degen jigit. Ekeuiniñ baqşalıq jeri tüyisip jatır. Bir şette – Qanattıñ üyi. Ekinşi şette – Marattıñ üyi. Aralıq – bau-baqşa. Tek Qanattıñ jeri eki ese ülken. Marattıñ jeri de äjeptäuir. On sotıq. Biraq Qanattıñ jeri odan da ülken. Jiırma sotıq. Ädildik qayda? Sol ädildikti öz qolımen ornatuğa kiristi. Tikeley kiristi. Äytpese, dayındıq jwmıstarı ötken, arğı jıldarda bastalğan bolatın.
Bwrın eki üydiñ artqı şegin bölip twrğan şarbaq bar edi. Şarbaq degen atı ğana. Tauıq ötpes üşin tartılğan ildebay. Marat aldımen osı şarbaqtı alıp tastağan. Biraq laqtırmadı. Boy-boyımen qorağa jinap qoydı. Sodan soñ öziniñ kartop egisin jartı metrge jıljıttı.
— Äy, körşi, beri ötip ketipsiñ ğoy, şekara – mına eki bwrıştağı qu terektiñ tübiri! – degen Qanat.
— Oy, körşi, seniki, meniki deytin ne bar, bayqamay qalıppın, jartı metr emes, otız bes santimetr, osı jerge şıqqan kartoşkanı öziñ-aq ala ğoy, – dedi Marat.
— E, jaraydı, kartoşka özimde de bar, twra bersin, – degen, wyalıp qalğan Qanat.
Erteñine Marat qwdayı körşisine:
— Mınau eki şıbıq – asıl twqımdı almwrt, tamır salğanşa seniñ jeriñe şanışa twrayın, endigi jılı anau eski örikti qwlatıp, sonıñ ornına egem, biıl jemis bersin, obal körip twrmın, – degen.
— Bwl jerge men kartop egem, – dedi Qanat.
— Sida şıbıq qoy, köleñkesi tüspeydi, köp bolsa, tört tüp kartoptı kem egersiñ, esesine bergi jaqtan on tübin ala ğoy, – dedi Marat.
Qanat tağı da wyalıp qaldı.
— Joq, raqmet, eşteñeniñ keregi joq, ege ber, – dedi. Öz jeriñe de köleñkesi tüspeydi, onsız da meniñ esebimnen artıq kartop egip otırsıñ ğoy, dep aytudı wsaqtıq kördi.
Bwl – aldıñğı jılğı eleusiz oqiğa. Bıltır asıl twqımdı almwrttıñ eki şıbığı sol ornında qaldı. Äueli esine salğanda erteñ alam degen, sodan soñ bürsigünge siltedi, eki apta ötti, aqırı Qanat üşinşi qaytara aytqanda, qol timey jürip uaqıtın ötkizip alıppın, endi jaña jerde tamır tartpaydı, qurap qaladı ğoy, biılşa twra twrsın degen. Qanat tağı da bas izey saldı. Sol küni körşisiniñ kartop egisi tağı da beri, bwl jolı jartı metr emes, tura üş metrge jıljığanın kördi. Biraq qaqıldap aytıp jatudı ıñğaysız sanağan. Şekara belgili – eki jaq qaptaldağı eki terektiñ tübiri. Al biıl... Bayağı eki şıbıq äjeptäuir ağaş bolıp qalğan.
— Osını almay-aq qoyayın, – dedi Marat. – Mende onsız da jalğız-aq bala, bir bwtağı jetedi. Qalğanın tügel seniñ balalarıñ jesin. Bıltır köşiru kerek edi, endi keş.
— Meniñ öz almam da köp, bwl jer – baqşalıq, kartop egip jürmin ğoy, – dedi Qanat.
— Kartoptı ärirek, aşıq twrğan jerge ekpeysiñ be. Daqıldı jañartıp otıru kerek, – dedi Marat.
Qanat oylanıp qalıp edi. Erteñine qarasa, körşisi bwrınğıdan da beri jıljıp, bayağı eki şıbıq – bügingi eki almwrttıñ töñiregine tügel kartop otırğızıp tastaptı.
— Äy, mınau ne? – degen.
— Bölip jeymiz ğoy, – dedi qwdayı körşisi. – Jer seniki, daqıl men eñbek meniki. Osı jerden kem degende altı qap kartop alamın. Eki qabı sağan.
— Joq, – dedi äldene jamandıqtı tüysigimen sezingen Qanat.
— Jaraydı, üş qap.
— Joq, törteu berseñ de kelispeymin. Ekken twqımıñdı jinap al...
— Jartısına kelispeysiñ be?
— Kelispeymin. Jerimdi bosat.
— Onda öziñ bil, – dedi Marat aqsiya külip.
Qanat ta ırjidı. Osımen söz bitti dep oylağan.
Şınında da söz bitipti. Körşisi bar sözdi bitirip, endi naqtı iske köşken. Qanat erteñine tüske taman esiney oyanıp, qarnın sipap tısqa şıqsa, keşegi daulı jer, daulı emes, körşisi şıbıq qadap, kartop ekken mwnıñ jeri twtasımen arğı betke ötip ketken. Ötkende, köşpegen, sol ornında twr, tek bergi jağına şarbaq ornap qalıptı.
— Äy, mınau ne?! – dedi ien baqşağa ayqaylap. Tıp-tınış. — Marat! Marat! – dedi sodan soñ ışqınıp.
Ieginiñ astınan şıqtı. Qaq ortadağı juan alma ağaşınıñ tübinde qwnjıñdap jür. Äytpese, sol ağaştıñ artında jası¬rınıp, añdıp twrğan. Aşıq-jarqın, eki ezui eki qwlağında, şayqala taltañdap şığa keldi.
— E, qwdayı körşi, ne bop qaldı, sonşa oybaylaytınday?
— Mınau ne? – dedi auzına basqa söz tüspegen Qanat.
— Mınau? Men otırğızğan almwrt.
— Joq, mınau...
— Men ekken kartop.
— Joq, mınau deymin! Şarbaq. Nege?.. – dedi Qanat twtığıp.
— Körşilik qaqısına jartı önimin tegin berem degenge könbediñ. Sodan soñ jerimizdi ayqındap qoydım.
— Qaydağı jer?.. – dedi Qanat baqırıp. – Meniñ jerim. Älmisaqtan. Eşkimniñ talası joq!
— Mınau eki almwrt kimdiki? – dedi Marat.
— Seniki. Biraq jer meniki.
— Mınau kartop kimdiki?
— Seniki. Biraq...
— Birağıñdı qoy, – dedi Marat. – Ağaş meniki, jemis meniki, tübindegi jer qalayşa seniki boladı? Qay sotqa barsañ da mağan kesedi. Seniki zorlıq. Aşközdilik. Äne jatır ğoy daliıp. Qalğanı az ba? Tura on altı sotıq. Bäribir menen köp. Meniki nebäri on tört sotıq. Äli de artıqsıñ. Sonımen toqta. Osı jerge ie bolsañ da jetedi.
— Jetpeydi! – dedi Qanat. – Meniñ jerim!
— Endi meniki, – dedi Marat miz baqpastan. – Ekeuimiz de Egemen Eldiñ teñ qwqıqtı azamatımız. Älde, menen artıqsıñ ba? Älde, böten wlt dep kemitkiñ kele me? – Endi Marat ta dausın köterip, Qanattan asırıp ayqayğa bastı. – Nacionalist! Şovinist! Faşist! Osı auıldağı böten wlttıñ bärin quıp jiberdiñder. Endi jalğız mağan zorlıq jasamaq ekensiñder! Ol bolmaydı. Men Parlamentke jazam. Men Senatqa jazam. Prezidenttiñ özine jazam! – Ärbir sözin şegeley aytqan sayın bir-eki qadam basıp, tura şarbaqtıñ şetine keldi. – Al, öltir meni! Wr, soq! Sender köpsiñder. Men jalğızbın. Talap jeñder!
Töñirektegi jwrttıñ bäri jemis ağaştarın oñdap, ärqilı daqıldarın egip, üy irgesinde küybeñdep jatqan. Aldımen şarbaqtan attap, oñ jaqtağı körşi jetti. Sodan soñ sol jaqtağı. Sodan soñ arğı, odan soñ bergi. Tayau töñirektegi onşaqtı kisiniñ bası qosılıp qalğan. Marat örekpi tüsti.
— Al, jabılıñdar! Al, sabañdar! Bwl elde zañ joq. Sot joq. Tügel zorlıqşı. Tügel qaraqşı. Bärin jalmap bitip, endi men ğana qalıppın. Öltiriñder! Özimdi öltiriñder! Üyimdi tonañdar! Jerimdi bölip alıñdar!
Osı kezde, entige basıp, auıldıñ orınbasar äkimi jetti. Köldeneñ ötip bara jatıp, dabırdı estisimen, araşağa twra wmtılğan.
— Bir swmdıqtı sezip edim, – dedi bozara qalşıldap. – Tegin jüre almaydı osı bizdiñ jigitter...
Orınbasar äkimdi körisimen Marat mülde qwtırınıp ketti.
— Al, äkimderiñmen qosılıp jabılıñdar! – deydi. – Öltiriñder! Öñşeñ kalbit!
— Äy, aqırın, – dedi jartı äkim şıday almay. – Bayqap söyleu kerek...
— Sen de qazaqsıñ! – dedi Marat. – Sen de osı aramdardıñ birisiñ.
— Äy, öziñ sözge qonaq ber, twra twrşı, – dedi jartı äkim. – Ne boldı sonşa. Qaydan şıqqan janjal?
— Mınau meniñ jerimdi tartıp aldı, – dedi Qanat.
— Äy, ne şatıp twrsıñ? – dedi Marat. – Qaydağı jer. Mınau – jemis bergeli, gül şaşıp twrğan eki almwrt kimdiki? Mınau – jer betine qaulap şığıp kele jatqan kartop kimdiki? A? Meniki. Kim paydalansa, jer soniki.
— Qağazda meniki, – dedi Qanat basılıp.
— Qağaz qayta jazıladı, – dedi Marat. – Öytkeni äuel basta ädil bölinbegen.
— Ädil bölingen, – dedi Qanat ızadan tığılıp. – Men osı jerde tudım, osı jerde östim. Äkemniñ jeri!..
— Äkesiniñ jeri, – dedi jartı äkim. – Kolhozdıñ bayırğı müşesi. Maydanger. Arnayı qaulı boyınşa artıq üles berilgen. Osı twstağı birneşe üy. Jiırma sotıq. Al seniñ... senen bwrınğı üy iesiniñ jeri jalpı jwrt qatarlı, on sotıq. Öziñ de bilesiñ, qağazda twr...
— Auzıñdı jap! – dedi Marat. – Bilemiz qağazdıñ qalay jasalatının. Wlttıq, näsildik kemisituge jol berilgen. Qazir seniñ sovet ökimetiñ joq. Zaman basqa. Men wltım böten bolsa da, Egemen Eldiñ teñ qwqıqtı azamatımın. Köne almaymın mwnday zorlıqqa.
Jartı äkim abdırap qaldı.
— Bizde eşqanday kemisitu joq, – dedi. – Bwrın, sovet ökimetinde qalay bölingenine men jauap bermeymin. Men qazirgi, qolımdağı qwjatqa qaraymın. Jer – Qanattiki. Bizdegi tübirde solay.
— Anau, Alataudıñ etegindegi, sovhozdıñ alma bağınan öziñ kesip alğan bes gektar jer qay tübirde? – dedi Marat.
— Qoy, jala jappa, aynalayın, – dedi jartı äkim bir türli jasqanıp. Jötkirinip, eñsesin jazdı. – Bizdiñ Egemen Elimizde wltqa, näsilge bölu joq. Barlıq adam teñ. Al qazaq... qazaq – el iesi bolğan sebepti, barlıq jauapkerşilikti qılşa moynımen köterui kerek. Wytqı boluı kerek barlıq iste. Barlıq jwrtqa. Täuelsizdik – twğırıñ. Egemendik – wranıñ. Memleket – seniki. Keñ bolıñdar, jigitter. Elimizdiñ bayandı bolaşağı üşin bärine de şıdaysıñ. Wlt-aralıq janjalğa jol beru – qılmıs. Memleketke qarsı qılmıs. Bizdi osı täuelsizdikke jetkizgen Elbasını etekten alu degen söz... Eger, – dedi jartı äkim Qanattıñ bas-ayağına qarap, – äldenendey bir... reniş, alauızdıq bolsa... jol berseñ, swrauı senen. Zañ aldında jauap beresiñ. Al, jigitter, aşu – dwşpan degen, mına Qanatqa ie bolıñdar. Jer mäselesi... bükil älemdegi eñ qiın mäsele. Aqılmen, sabırmen şeşu kerek... Men kettim, – dedi sosın. – Audanda ülken keñes bar edi. Äkim ağamızdı joqtatpau kerek. Al, jigitter, – dedi jadırap. – Men bärin ayttım. Jauapkerşiliktiñ auır bası özderiñde, – dedi. – Qanat, sen aqıldı jigitsiñ, – dedi bwrılıp jüre bere.
Aqıldı jigit Qanat jwdırığın tüyip, tisin qayzap, qalş-qalş etedi. Qalğan jwrt abdırap twr. Marat aqsiya külip aldı. Audandıq mañızdı mäjiliske asıqqan jartı äkim közden tasa bolğanşa qabağınıñ astınan kekete qarap, ernin jımqırıp twrdı da...
Osı arada wlt-aralıq janjalğa sebep bolıp ketui mümkin qwdayı körşiler – Marat pen Qanattıñ keskin-keypin, tür-twlğasın sıpattay ketken jön bolar. Marat, şınında da, qay näsilden ekeni belgisiz, özgeşe twrpattı jan edi. Közi kök, mwrnı üşkir, mañdayı kertpeş, beti jalpaq, tisi şığıñqı, auzı ülken, öñi qara men torınıñ arasında. Älde orıs, älde tatar. Älde özbek, älde ärmen. Älde täjik, älde qalmaq. Älde äzirbayjan, älde dağıstan. Tübin qaza kelseñiz, kädimgi qazaq bolıp şığuı da ğajap emes. Bir sözben aytqanda, Hruşev pen Brejnev arman etken sovet adamınıñ äuelgi bir üzdik ülgisi. Orısşası bar, qazaqşağa jetik. Tağı qanday tilder biletini belgisiz. Bälkim, joğarıda atalğan halıqtardıñ bäriniñ de tilin bilip şığuı. Biraq bwğan deyin onday qasieti de, odan basqa qasieti de añdalmağan. Sovhozğa äldeqaydan köşip kelip, tegin, dayın üyge ornıqqan, qatardağı köp şopırdıñ biri edi. Adamdı zaman jasaydı deydi. Qazaqstan memlekettik täuelsizdik alğannan soñ bağı köterildi. Jäne kün ozğan sayın örley tüskeni anıq edi. Aytpaqşı, Maratımızdıñ boyı metr alpıstıñ töñireginde, özi ilmigen arıq, kip-kişkentay.
Al Qanat – qazaqtıñ nar twlğalı jigiti. Eki iığına eki kisi mingendey, keudesi – körik, sirağı – börene. Jwdırığı toqpaqtay. Abılay han zamanındağı jekpe-jektiñ batırı tärizdi. Qarağan adamnıñ közi toyar edi. Twlğasına ğana emes. Bet älpeti, körkine. Biday öñdi, qara köz, qır mwrın, ay qabaq, swlu mwrttı. Araq işpeydi, temeki tartpaydı. Bar ayıbı – oqımay qalğanı. Ol da kemşilik emes eken. Qazir bwrınğı oqığannıñ bäri qara bazarda jür. Bwl üyinde otır. Bir siır, bes twsaq, azğana jeri tamağına jetedi. Bwrın da qatardan qalmağan. Sovhozda ozat kombaynşı boldı. Eki ret audandıq gazette, bir ret oblıstıq gazette sureti şıqtı. “Eñbektegi erligi üşin” medali de bar. Mine, sonday sırbaz jigit. Tepse temir üzetin, wrsa opırıp tüsetin qayrattı qazaq. Abılay han twrıptı, odan arğı Esim han zamanınıñ batırı keyipti. Al Marat, jaña ayttıq, şınaşaqtay ğana birdeñe.
Endi qarañız. Sol Marat, baqa auız, kertpeş mañday, qortıq Marat kenet özi ornatqan şarbaqtan sekirip ötti de, eñgezerdey Qanatqa dürse wmtıldı. Jay ğana wmtılğan joq, kele sala betin tırnadı. Sodan soñ mwrınğa, sodan soñ auızğa şılp-şılp jwdırıq siltedi. Sodan soñ tura şaştan aldı. Qortıq, äljuaz Marat. Al bizdiñ pildey Qanat, batır, baluan Qanat... äuelde sasqalaqtap qaldı. Sodan soñ eñsesin jazıp... joq, wrıp tüsirmek emes, bilem jwdırıqtı, wzın qolın qarmalay sozıp, qorğanbaq edi, qasındağı jigitter tarpa jabılıp, biri aldınan, biri artınan qausıra qwşaqtap, biri qolınan wstap, biri ayağına jarmasıp, tıpır etkizbey qoydı.
— Oybay, oybay! – desedi. – Wlt-aralıq janjal tuıp ketpesin. Päle boladı. Sottalasıñ. Sen ğana emes, bärimiz qwrimız. Ilañ boladı, eldiñ berekesi ketedi!..
Onsız da töbelesu oyında joq, äyteuir basın qorğamaq Qanat jan-jaqtan tarıs baylanıp qalğan soñ, wlttıq namısı tapalıp, jan aşuı qabındağan Marat ayasın ba, al kelip soqtı, al kelip tırnadı, al kelip jwldı. Eñgezerdey Qanattıñ äp-äybat bet-auzı qızıl qan boldı, wzın, qalıñ şaşı wypa-twypa, tüte-tüte boldı. Qiındıqsız tabıs joq, äyteuir internacionalist jigitter wlt-aralıq janjaldıñ odan äri öristep, birjola uşığuına jol bermedi. Bwlqınğan, tıpırlağan, töbelesem dep emes, bet-auzın, közin qorğap şiırşıq atqan Qanattı tıpır etkizbey, buıp wstağan qalpı, dedektetip ala jöneldi. Zorlıqşıl qas dwşpannıñ beti teriske bwrılğanda jelkeden tüyip, töbe şaşınıñ jeti talın tağı jwlıp tüsirgen Marat araşaşı jigitterdiñ bir-ekeuin qwyrıqtan tepkilep, bir-ekeuin siraqtan şalıp, bärin qosa balağattap, äreñ basıldı. Basılğanı – qaşqan jaudı keseldi twrağına jetkize qumadı, öziniñ jaulap alğan jaña şekarasınan wzamay, anda-sanda:
— Tağı kim bar? Beri şığıñdar, öñşeñ kalbit!.. – dep ışqına ayqaylap qoyıp, közi ottay janğan, bilegin sıbanğan qalpı äjeptäuir jürip edi.
Alğaşqı qandı maydannan soñ birjola küş alğan Marat öziniñ qwdayı körşisin tañ azannan qara keşke deyin añdıp otırıp, künige tım qwrsa bir ret sabap aludı ädetke aynaldırdı. Qanat baqşa jaqqa şıqsa boldı, twra wmtıladı da, tapal şarbaqtan qarğıp ötip, ekpindey kelgen qalpı, taqır töbesimen tura işten süzedi. Sodan soñ bwttıñ arasınan tebedi. Sodan soñ betin tırnaydı. Aqırı qos qolday şaştan alıp, tömen tartıp, entigin basıp twradı.
— Al, jer kimdiki? – deydi.
Qanat ta qaysar.
— Meniki!.. – deydi taysalmastan, tisiniñ arasınan sızdıqtata ısıldap.
— Mä, seniki! – Şaş wstağan qos qoldıñ birin bosatıp alıp, sart etkizip auızdan wradı. – Bügingi sıbağañ osımen bitti!..
Al Qanat... şata qortıqtı bir-aq qağıp tüsirer edi. Biraq wlt arazdığı twtanıp, erteñ bükil auıldıñ tınıştığı bwzılıp, artı keñ kölemdi janjalğa wlasıp ketui mümkin. Täuelsizdikten qımbat ne bar. El iesi bolıp otırğan wlttıñ ökili, sabır saqtau keregin jaqsı biletin. YAğni, Egemen Elimizdiñ sanalı azamatı Qanat, bireulerdiñ aytuınşa mıñ jıldıq, endi bireulerdiñ aytuınşa üş jüz, endi bir bilgişterdiñ aytuınşa jüz elu jıldan soñ äreñ jetken mübarak täuelsizdik jolındağı, sol täuelsizdiktiñ bayandı bolaşağı jolındağı qwrban edi. Bwl da artıq söz. Qaydağı qwrban. Äli tiri, ay boyı jegen tayağın jinap kelgende, köp bolsa bir-aq tostağan qan tökti. Tım qwrsa “börik astında”, “jeñ işinde” deytindey, bası jarılğan joq, qolı sınğan joq. Keybir jigitter araq işip alıp, köşede jığılıp ta bet-auzın kögertip jatır ğoy. Bet-auız degen ne, täyiri. Jan şırağı eki köz aman bolsa.
Qanat äuelden-aq basın emes, osı közin qorğaytın. Qazir Marat tırnau men şwquğa şeberlenip baradı. Senim joq. Sondıqtan twra qaşatın boldı. Birde sasqalaqtap, baqtıñ bir jaq şetindegi tualetke tığılğanı bar. Keybir qwrdastarı tualette otırğan deydi. Qaljıñ. Otırğan joq. Şıqqan. Üyge qaray qaşudıñ ornına qayta kirdi. Wyatsız Marat qosa kirip, qolaysız, tar jerde sabadı ğoy. Jay ğana sabağan joq. Basın älgi... tesikke... qalanıñ tap-taza unitazı emes, ar jağında lıqıp twr... sol tesikke basın tıqpaq boldı. Qaydan tıqsın. Qanat şaşınıñ jwlınğanına qaramay, qasarısıp twrıp alğan. Äli jetpegen Marat betke, közge töpelep, äbden şarşap, aqırı özinen-özi toqtağan.
Keyde twtas bir halıqtı, tipti, ülken, wlı halıqtıñ özin jalğız-aq adam saqtap qaladı eken. Mäselen, Janna d’ Ark. Mäselen... mäselen, maydanda jau bekinisin keudesimen japqan Aleksandr Matrosov. Eger qandı maydan kün tusa, bizdiñ Qanat ta soğan jete-qabıl erlikke barar edi. Onıñ kepili – Maratpen aradağı tüsinispeuşilik kezindegi qaysar tabandılığı, ğalamat tözimi. Şınında da, osınday jigitterdiñ arqasında bir auıl emes, bükil elimizde qanşama wlttıñ ökili tınıştıq ğwmır keşip jatır emes pe. Äytpese, Täuelsizdik qayda, bayağıda-aq Auğan bolıp ketetin edik. Tek el işi ğana emes, sırtqı şekarada da osınday parasattı sayasat qalıptasqan. Ärine, bwl bizdiñ äñgimemizdiñ taqırıbına qatıssız mäsele. Tek reti kelip qalğan soñ, süyinişimizdi jasıra almadıq. Şınında, işte ğana emes, sırtta da tınıştıq bolğanı jön ğoy. Qalayşa täuba aytpassıñ.
Östip, Rahman-Ata auılı wlt-aralıq kelisim, beybit jwmıssızdıq jağdayında tıp-tınış, rahat ömir keşip jatqan. Ras, älde özbek, älde qalmaq, älde orıs, älde täjik Marat Mirzo-ev-yan-zade-pulo tınıştıqtıñ alğaşqı künderinde el iesi, täuelsizdik kepili Qanat körşisimen aralıqtağı keyingi mejeniñ özin teris dep tauıp... kün sayın jartı metrden alğa jılji bergen. Sodan soñ mwnday mimırt tirşilik, önimsiz äreketten jalığıp ketse kerek, şarbağın köterip, bir-aq künde arşınday attap, eñ soñğı, mızğımas şekarağa toqtadı. Eñ soñğı dep aytqan özi. Öytkeni, şın ädildik ornap edi. Bir zamanda eki basına eki şarua ornığıp, endey kesilgen otız sotıq jerdiñ jiırmasın toptı bala-şağasımen bayırğı twrğın, qart maydanger ielenip, qalğan onı birdeñe köteruşi, köz aşuşı, asırap-saqtauşı, qamqor, yağni asıl näsildi soqa bas, maskünem kelimsekke berilse, endi mülde kerisinşe şıqtı, dälme-däl kerisinşe emes, azğana özgerispen: tili qudalanıp, qwqığı tapalğan, ruhani jäne tağı qanşama qısım körip otırğan orıstildi Maratqa jiırma üş sotıq, al el iesi, täuelsizdik kepili, wlt-aralıq kelisim wytqısı Qanatqa jeti sotıq.
Basında tört-aq tal şaşı qalğan, köziniñ aldı kökpeñ-kök, bet-auzı ayğız-şimay Qanat bwğan da şıdap edi, Rahman-Ata auılı osımen mäñgilik tınıştıqqa qol jetkizui de mümkin edi, ülken istiñ bolmaşıdan bülinetini siyaqtı, tükke twrmaytın, aytudıñ özi wyat bir jağday eldiñ şırqın bwzdı. Bar päle därethanadan şıqqan. Iä, älgi, japa şeguşi Marat zorlıqşıl Qanattıñ basın tömen qaratıp, astığa sığalatpaq bolğan sasıq näjishana. Ädildik jönimen jerdi jañadan bölgende arğı bette qalıptı. Marattıñ ieliginde. Därethanañdı alıp ket deydi Qanatqa. Äketkende, tügelimen. Äueli astın. Qaladan arnayı maşina şaqırtu kerek eken; neşe jılğı qazına jinaqtalğan tereñ qwdıqtı qorqırata sorıp, tübine deyin bosatadı, yağni,
— Boğıñdı öziñ alasıñ! – degen, keyingi kezde mädenietten alıstap bara jatqan aşuşañ Marat.
Sodan soñ ğana üstiñgi dalda taqtayın bwzıp alu kerek.
— Mağan seniñ baraqloñnıñ keregi joq, – degen şınşıl Marat.
Äuelgisine aqşa bolmadı, soñğısına... tağı da sabay ma, sabağanı eşteñe emes, tesikke basımdı tığa ma dep qorqadı. Astın da, üstin de tez äket, şwqırına auladağı bar qoqıstı toğıtıp, üstine topıraq tögip, kartop egem dep dikiñdep baradı jaña qojayın.
— Äketem, kökeşim, äketem, – deydi Qanat jalınıp. Tek mına jaqtan şwqır qazıp alğanşa barıp twrsa qaytedi?
— Barmaysıñ, – deydi bezer Marat. – Osığan deyin bılğağanıñ da jetedi. Aq-adal jerimdi aramdaysıñ.
Qanat äyeli, bala-şağasımen birge öz jeriniñ şegindegi ülken alma ağaşınıñ tübine otırıp jürgen. Jaña jer qazuğa bügin-erteñ kirispek edi. Däl sol kezde...
Däl sol kezde Tekebay... türmeden kelgen. Qanattıñ birge ösken, mekteptes dosı. Äuelden-aq sabaqqa qwlıqsız boldı. Jıl aralay otırıp, segizinşi klastan tastap şıqtı. Küreskende qwrdastarın tügel jığatın, qolı qattı, qayrattı. Biraq bwzaqılığı joq, qoy auzınan şöp almas momın edi. Jalğız şeşesi ğana bar. Tekebay osı şeşesin asıraymın dep jükşi boldı, benzokolonkada istedi, qwrılısqa jegildi, aqırı, qalağa jaqın äldebir bazarğa toqtadı. Sodan bastap twrmısı tüzeldi, jwrt joqşılıqqa wşırap jatqanda bwl şalqıp jürdi, sändi kiinip, eski de bolsa süyriktey inomarka maşina mindi, odan soñ... solay kete beretin edi, köldeneñ pälege wrındı. Sol bazarğa är taraptan kelgen bes-altı jigitpen birge qamauğa alınğan. Bireuler, reket, yağni qaraqşı eken deydi. Endi bireuler jwrt qatarlı tirşilik jasaydı eken, sol qaraqşılardıñ bopsasına qarsı twram dep, jazbay jazıqtı bolıptı deydi. Endi bir laqap boyınşa, zañsız köterme saudamen aynalısqan. Sirä, osınıñ üşeui de ras. Aynalısqan, taytalasqan. Aqırı, qılmıstı toptıñ bel ortası bolıp, tört jıl alıp kete berdi. Endi mine, mezgilinen jartı jıl bwrın oralıp otır. Bayağı qalpı. Bazarı qwrısın deydi. Basqa bir käsippen aynalıspaq. Ne ekenin äzirşe özi de bilmeytin siyaqtı. Kelgeni jaña. Birge oqığan balalar talasa-tarmasa qonaqqa şaqırısıp, mäz bolıp jatqan. Bügingi kezek – Qanatqa tiesili edi.
Bet-auzı jazıla bastağan Qanat bwl kezde bası jazılmay işetin bolğan. Mwnıñdı qoy, dedi Tekebay. Birge jürgen basqa balalarğa da tejeu jasağan. Pälege osınıñ kesirinen ilindim deydi. Qaraqşı da emes, korrupciya da emes, kädimgi, bazardağı orınğa talasqan jappay töbeles eken. Iä, basqası da bar, biraq şaytan türtpese, tük te joq edi. Endi bärin de qoydım dedi. Mülde tatpadı. Jigitter ıstıq bauırsaq jep, eptep şarap işip, duıldap biraz otırğan soñ, boy jazıp dalağa şığıp edi. Baq işine.
— Äy, mına jeriñ azayıp qalıptı ğoy, – dedi Tekebay Qanattıñ bwrınğı at şaptırım bau-baqşasınıñ şoltiıp qalğanın birden añdap. – Beker satqansıñ. Äkeñnen qalğan jer emes pe edi...
— Satqam joq... – dedi Qanat miñgirlep.
— Tartıp aldı, – dedi qalğan jigitter jamırap. Talasa-tarmasa is mänisin aytqan.
— Oybay-au, – dedi qayran qalğan Tekebay. – Bayağı özimiz biletin sümelek sart...
— Ärmen, – dedi jigitterdiñ biri.
— Tatar, – dedi ekinşisi. – Bälkim, äzirbayjan.
— Keyingi kezde orıspın dep jür, – dedi üşinşisi.
— Meyli. Diyu-peri emes qoy. Bayağı qortıq Marat. Bäriñ otırıp... Sonşama zorlıqqa qalay könesiñder. Bükil auıl bolıp jabılğanda äl bermeytin bwl netken şaytan?
— Älimiz keledi, – dedi jigitterdiñ biri. – Bir qaqqannan qalmas edi. Alayda, qazir zañ sonıñ jağında. Wlt arazdığı tuıp ketui mümkin. Artı ülken şataqqa aynaladı...
— Eşteñe etpeydi, – dedi ekinşisi. – Keñsede, tübir, qağazda Qanattıñ atında. Jalğa bergen esepti. Äuelde Qanatqa sonday wsınıs jasağan eken. Bwl aqımaq bolıp, kelispegen. Endi Marat könbey otır. Biraq mämilege kelui mümkin...
— Sözderiñe bolayın, – dedi Tekebay jerge tükirip. – Äy, Qanat batır, tualetiñ qayda?
— Tualet... arıda qaldı.
— Anau ma? Qatınıñ ekeuiñ nemene, tapa-tal tüste bwtanıñ ığına jiberip jürsiñder me? Al men türmede de äjethanağa uaqıtında barğam...
Arğı bette qalğan tualetke ötu üşin şekara şarbaqqa taqay bergen.
— Kuda? Kuda!2 – degen ayqay şıqtı sol kezde tereñ tüpkirden. – Äy, qazaqtar, meniñ jerim senderge boqhana emes! Ayda, aulaq!..
— Ne deydi-ey, mınau?..
— Oybay, – desti sol kezde jigitter Tekebayğa jabıla jarmasıp. – Qaytesiñ sol päleni. Kişisi bolsa, mına alma ağaştıñ tübine...
— Söyte ğoy, – dedi anadaydan Marat ta dauıstap. Jaylap basıp, şarbaqqa jaqındap keledi. – Ülken däretke de otıruğa boladı. Wlttıq dästür. Senderdiñ atalarıñ eñ ayağı tualet degenniñ ne ekenin bilmegen. Eñ ayağı, däretke qalay otırudı biz üyrettik. Bastarıñdı qwrap el qıldıq. Sauattarıñdı aştıq. Mädenietke jeteledik. Endi kelip, bizge, mına mağan qısas jasağılarıñ keledi!..
— Qısas jasağalı twrğan eşkim joq, – dedi jigitterdiñ biri. – Qısas jasağan – sensiñ, öz tualetimizge özimizdi jibermey. Qısas qılğan joqpız. Arandatpa.
— Şın arandağıñ kelmese, ayttım, mına şekaradan aulaq twrıñdar, – dedi Marat. – Bar, ket, iniñe kir, öñşeñ kalbit!
— Äy, ne deysiñ, maymıl? – dedi Tekebay.
— Tiliñdi tart, – dedi Marat. – Bayqausızda auzıñnan şığıp ketken bolar. Ekinşi qayıra aytşı. Kelgen jeriñe qayta jibereyin!
Endi Tekebay da tosılıp qaldı.
— Qap, mınanı-ay... – dedi bar bolğanı tisin şıqırlatıp.
Osı kezde, manadan beri, äldebir şataq şıqpağay dep, qonaq şaqırğan üy mañın toruıldap jürgen orınbasar äkim de jetip edi.
— Jigitter, bwl ne twrıs? – dedi jasandı külkimen jarqılday amandasıp. – Qalay, köñil köterip jürsiñder me?
Jigitterdiñ köterilgen köñili bayqalmaydı. Bäri de basılıp qalğan. Al Tekebaydıñ qabağı tüsip ketken.
— Qalay, Tekebay, erikti ömir jaqsı ğoy, – dedi orınbasar äkim. – Sen ketkennen beri bwl auılda qanşama özgeris boldı. Estip jatqan şığarsıñ. Kemşilik joq emes. Biraq eñ negizgi maqsat – täuelsizdik twğırın bekite tüsu. Al onıñ alğı şartı – tınıştıq. Wlt-aralıq kelisim...
— Äkim mırza, – dedi şarbaqtıñ däl irgesine kelgen Marat. – Orısşa söyleñiz. Wlt-aralıq qatınas tilinde. Biz de tıñdayıq, sonşama aqıldı söziñizdi.
— Sen öziñ de qazaqşa söylep twrsıñ ğoy, – dedi jigitterdiñ biri.
— Söylegim keldi – söyleymin. Nemene, qazaqtan basqa jwrttıñ qazaqşa söyleuine tıyım salmaqsıñ ba?
— Sonda sen nemene, – dedi Tekebay. – Bizdiñ öz tilimizde söyleuimizge tıyım salmaqsıñ ba?
— Rwqsat, söyley ber, – dedi Marat. – Özderiñ ğana, araq işip, ösek-ötirik aytıp, oñaşa otırğanda. Al köpşilik jerde mañqıldap, köki beruge jol joq. Men basqa wlttıñ ökilimin. Qaydan bilem, mümkin meni jamandap jatqan şığarsıñ. Mına şekaralıq aymaqta wlt-aralıq qatınas tili – orıs tilinde söyleuge mindettisiñ. Äytpese, ärirek ketiñder de, baldırlay beriñder, özderiñniñ eşkimge keregi joq jabayı tilderinde.
— Tilimizge tiispe! – dedi Tekebay.
— Sende til bar ma, – dedi Marat. – Anau “Karavandı” oqı. Älgi, kim edi, özderiñniñ qazaqtarıñ... mwrttı, professor... Masaev. Iä, Masaev. Qanday aqıldı, qanday bilimdar, qanday batıl! Adal, qaytpas qayratker! Bizdiñ – orıstildi qauımnıñ qwqığın qorğauşı. Mine azamat! Sol Masaevtı tıñda teledidardan. Sodan soñ Amarkulov... ol da oqımıstı. Älgi bir ataqtı jazuşınıñ balası – Esenbekov... Tağı qanşama, orısşağa jetik, bilimdar jas qazaqtar. Jazıp jür, aytıp jür. Qazaqtıñ tili – til emes, kedey, jabayı, artta qalğan birdeñe dep, qazaqşa söyleu – eskiliktiñ qaldığı, tas däuirindegi nadandıqtıñ ölşemi dep. Mıqtı bolsañ, aldımen Masaevtı tıyıp al. Amarkulovtı aqılğa keltir. Esenbekovtı sök. Men solardan estigenimdi, gazetten oqıp, radio, teledidardan tıñdağanımdı aytam. Til joq senderde. Sorlı til. Jabayılardıñ hayuan tili. Al, ne qıl deysiñ!
— Qap, mınanı-ay, – dedi Tekebay jwdırığın tüyip. – Auzın bwzar ma edi!..
— Bayqap kör, – dedi Marat. – Qaydan barıp şığar ekensiñ. Öziñ ğana emes. Bükil twqım-jwrağat, zäuzatıñmen. Auıl-aymağıñ, Egemen Eliñmen birge...
— Oğan deyin qolıma bir tüsersiñ... – dedi Tekebay alaqanın aşıp-jwmıp, közi şatınap.
— Qoy, aynalayın, – dedi orınbasar äkim. – Aytıp twrğanı ras. Öziñ ğana ketpeysiñ, bizdiñ bärimizdi pälege jolıqtırasıñ. Wlt arazdığı tuıp ketui mümkin. Qazirgi, täuelsizdik kezeñinde el iesi qazaq ayrıqşa tözimdi, sabırlı boluı kerek.
— Mına... “Mırzanı” ne isteymiz, – dedi Tekebay az-maz sabasına tüsip. – Tiridey öltirdi ğoy...
— Bwlar da bizdiñ Egemen Elimizdiñ teñ qwqıqtı azamatı. Keybir... tüsinispeuşilik boluı mümkin. Bilmese, tüsinbese, bildiru, wğındıru kerek.
— Neni wğındırasıñ? – dedi Marat. – Neni tüsinbeppin? Aldımen öziñ wğıp, öziñ tüsinip al. Wqpaysıñ, tüsinbeysiñ. Mäsele seniñ mıy qwrılısıñda ğana emes. Wğatın, tüsinetin eşteñe de joq. Aytşı, neñ bar? Arığa barmay, osı auıldı ğana alayıqşı. Sovhozdı tarattıñ – ne boldı? Antonovka degen tarihi ataudı özgerttiñ – ne şıqtı? Aqılıñ köbeyip, twrmısıñ tüzelip ketti me? Kerisinşe, birjola qayırşı boldıq. Bolıñdar. Özderiñ pisirgen botqa. Al meniñ qanday jazığım bar? Endi kelip, “Egemen, Egemen! Rahman-Ata, Rahman-Ata!” dep, sandarıñdı şapaqtap, jalañaş-jalpı şauıp jürsiñder. Öñşeñ topas!
— Seniñ osılay erkin söylep twrğanıñ – sol Egemendiktiñ arqası, – dedi orınbasar äkim. – Al Rahman-Ata – bizdiñ äulie babamız. Qasietti kisi bolğan.
— Nemene-e? Äulie? Qasiet? Tükirdim, äulieñe de, qasietiñe de. Kim ol Rahman-Ata degen? Tifu!
— Äy, ne dediñ, – dedi Tekebay. Manadan beri halqın balağattadı – şıdadı, tilin ianattadı – şıdadı, öz basın qorladı – şıdadı, endi äulie babasına til tigizgendi kötere almadı. – Körseteyin men sağan kimniñ kim ekenin!
Şabınıp, twra wmtılğan. Tabanına salıp, jün qılmaq. Biraq şarbaqtan attap ülgermedi, jigitter japır-jwpır, qaumalay qorşalap, tıpır etkizbey wstap qaldı. Tekebay ökire tulağan, biraq bosana almadı. Biri qausıra qwşaqtap, biri qolın wstap, biri ayağın qwşıp, endi biri jalınıp-jalpayıp jatır.
Däl osı sätte apır-topır jwrtqa sırttan tağı bir kisi qosılıp edi. Janjal barın bilmegen, mekteptes dostarımen qosılıp, köñil kötermek eken. Özi äjeptäuir işip alğan. Dese de, birer jüz gramm jetpey qalğan siyaqtı. Osı auılda jaqında ğana aşılğan policiya bölimşesiniñ äri bastıq, äri qızımetker – birden bir twlğası Temir. Esi şıqqan, sasqalaqtap twrğan orınbasar äkim quanıp ketti.
— Oy, jaraysıñ, uaqıtında keldiñ! – degen qwşaqtay alıp.
— Men däl qazirgi sağatta qızımette joqpın, – dedi polis Temir ıqılıq atıp. – Bügin – demalıs. Mine, porımım joq, üstimde kädimgi, üydegi kiim. Men de özderiñizdey, qatardağı azamat...
— Bäribir sen tärtip saqşısı emespisiñ, – dedi orınbasar äkim tal qarmap. – Mına wlt-aralıq janjaldı jalğız özim toqtata almaymın. Erteñ alay-bılay bolsa, körip twrıp, qareket jasamağanıñ üşin jauap beresiñ. Wqtıñ ba?
Temirdiñ közi bozarıp ketti.
— Onday şataq bolsa, jön... ärine, kömektesem... Policiya qızımetkeri emes, qatardağı azamat retinde... tärtipke şaqıruğa boladı... – dedi ıqılığı jiilep ketken Temir bayğws.
Bwl kezde Tekebay da bwlqınğanın qoyıp edi.
— Tekebay, – dedi bwrın milisa atanğan polis Temir. – Sen sovettik... egemendik tärbie mektebinen ötip, ömirlik sabaq alıp kelgen jigitsiñ. Jäne, bwl jerde böten eşkim joq, klastas qwrbı bolğan soñ, jasırmay aytayın. Esiñde bolsın, qazirde sen meniñ tikeley baqılauımdasıñ. Qit etip, qate jiberseñ... bilesiñ ğoy... Äuelgi jolğıday jeñildik, keşirim bolmaydı!..
Tentek Tekebay birjola basıldı. Wnjırğası tüsip ketti.
— Mine, – dedi Temir qaytadan ıqılıq atıp. – Men bayqap qaldım, Tekebay joldas, sen wlt-aralıq janjalğa ot qoyğalı twrğan sıñayıñ bar. Lenin babamız... qwrısın, älgi bir jaltırbas kisi ne ayttı? “Wşqınnan jalın qaulaydı!” Mine gäp qayda! Sen ot beresiñ, sodan soñ qaulaydı da ketedi! Rahman-Atadan ötip, Almatığa jetip, şekaradan asıp... Joq! Bolmaydı. Oğan biz, adal sovet... äy, qwday-ay... Egemen Eldiñ adal adamdarı, jol bere almaymız! Toqtat! Ötinbeymiz, talap etemiz!..
— Ağatay-au, – dedi Tekebay. – Seniñ wlttıq namısıñdı ayaqqa tapaydı. Ana tiliñdi qorlaydı. Äuletiñdi, ata-babañdı balağattaydı. Sonıñ bärine tözip qalay otıramız?
— Biz – el iesimiz, – dedi Temir. – Memleket wytqısımız. Respublikanıñ bügingi tınıştığı, erteñgi ösip-örkendeui bizge tikeley baylanıstı. Sabırmen, aqılmen şıdau kerek. Tözimdilik kerek.
— Aytu kerek, wğındıru kerek. Tärbie kerek, – dedi jartı äkim.
— Ha-ha-ha! – dedi şarbaqtıñ arğı jağında twrğan Marat. – Öñşeñ topas. Öñşeñ alqaş. Öñşeñ kalbit. Täuelsizdik jariyalaptı. Memleket bolıp, özin-özi basqarmaq. Ha-ha! Öleyin be, küleyin be!
— Qap, äk... – dedi Tekebay. Wmtıla bere, özin-özi tejedi.
Tejemese de, ayağın attay almaytın edi. Jigitter äuelgişe qaumalay qorşap twrğan.
— Sen, azamat Tekebay, eşteñe wqpadıñ, – dedi Temir. – Basıñda aram oy bar. Töbeles şığarğıñ kelip twr. Solay ğoy? Älimjettik qılıp, orıstildi joldastı sabağıñ kelip twr. Bolmaydı. Qate mwnıñ. Tübirimen qate... – dedi tağı da ıqılıq atıp. – Töbelese ber, saba – ägerki, öziñniñ qazağıñ bolsa. Al basqa wlttıñ ökili... Äkim ne ayttı, men ne ayttım manadan beri? Wltaraq... wlt... aralıq janjal şığıp ketui mümkin. Wqtıñ ba?
— Sonda, bwzaqılıq jasap twrğan basqa wlttıñ ökilin, tım qwrsa, tärtipke şaqıruğa bolmay ma? – dedi Tekebay.
— Boladı, – dedi Temir. – Biraq, birinşiden, onıñ qanday bwzaqılıq jasağanın öz közimmen körgem joq, al boqtap jatsa... bizde demokratiya, plu... plyuralizm. Biraq sağan qayıra boqtauğa bolmaydı, ayttım, biz basqa wlttarğa qısas jasamauımız kerek, inter... nat... inter-naci-o-nalizm! Üşinşiden... joq, ekinşiden – däl qazir men de öziñdey qarapayım adammın, mine, üstimde porımım joq, men de özderiñdey, zañdı demalıs küni netip... dem alıp twrmın.
— Jaña wqtım, dedi Tekebay oqıs köñildenip. – Sen qazir qızımet basında emessiñ. Anau Qanat siyaqtı, mınau Marat siyaqtı, men siyaqtı, qarapayım adamsıñ. Al äkim ağa...
— Meniñ qızımetim basqa, – dedi jartı äkim. – Tärtipke şaqıruıma boladı, biraq bwzaqılıqtı tejeu – meniñ mindetim emes.
— Mindetiñiz emes. Policiyanıñ mindeti, biraq Temkeñ däl qazir qızımette joq. Qatardağı, qarapayım adam.
— Osı twrğan jigitterden ayırmam joq, – dedi Temir.
— Ayırmañ joq. Jäne qazaqsıñ. Qazaqsıñ ğoy? – dedi Tekebay külip.
— Qazaq bolmağanda... – dedi Temir. – Meni jaña kördiñ be? Ärine, qazaqpın!
— Öziñ qızımetten tıs, äri mas ekensiñ, – dedi Tekebay. – Öziñ qazaq ekensiñ, – dedi. – Onda, taq äkeñniñ auzı!.. – dedi. – Meniñ altın basımdı külge süyrep jürgen sen ekensiñ ğoy! Meniñ ata-babadan qalğan qasietti jerimdi talan-tarajğa salıp jürgen sen ekensiñ ğoy! Anau Marat siyaqtı bwralqını törge şığarıp, tayrañdatıp qoyğan da sen ekensiñ. – Jwrttıñ bäri añırıp qalğan. Qwrdas, qaljıñdap twr dep oylağan. – Onda, mä sağan! – dedi Temirdi şıqşıtınan sart etkizip. – Mä, sağan! – dedi işten ıñq etkizip. – Mä, sağan! – dedi betten bılş etkizip. Jigitter bwdan arığa jibermegen. Jabıla qwşaqtap, arağa tüse berdi. – Al, äkim ağa, dedi Tekebay. – Siz de qazaqsız ğoy?
— Joq, aynalayın, – dedi jartı äkim erni dirildey, keri şeginip.
— Qazaqtan sadağa ket, – dedi Tekebay. – Jasıñız ülken, äytpese, qızımet üstinde twrğanıñızğa qaramastan, sizdiñ de sıbağañızdı berip jiberetin edim. Qayda älgi qırıq sidik? Basın artına qayırıp, naqtı qay wlt ekenin anıqtap körseteyin!..
— Qoy, şırağım, – dedi jüregi ornına tüsken äkim. – Jaña sen... sözden — naqtı iske köşkende... he-he-he... twra qaşqan. He-he... Endigi esigin işten kilttep aldı... Bäri jön. Tek mına... milisanı sabağanıñ... Şataq şığıp ketip jürmese...
— Bwl da özimizdiñ alqaş. Jaña ayttı ğoy, qızımetten tıspın dep. Bayqap körsin, men türmege ketsem, ol qızımetinen ketedi, – dedi. – Eger, – dedi, – kökiregiñizde adamdıq birdeñe qalsa, körgeniñizge kuälik beresiz, ağa, – dedi. – Jigitter, – dedi sosın. – Osı jerge birdeñe äkeliñder. Meniñ de işkim kelip ketti, – dedi. – Aldımen tualetke kirip, jeñileyip alayın. Sender de jüriñder, – dedi, qızımetten tıs, äri mas, äri soqqı tiip, eseñgirep jatqan Temirdi jelpip twrğan jigitterge. – Jaña bwttarıña jiberip qoyğan joqsıñdar ma?
Mastığı tarqap ketken Qanat jügirip jürip, kerekti närseni tügel keltirdi. Bwl kezde et te pisken eken. Baq işine mol dastarqan jayıldı. Sol kezde äkim ağa basu aytıp, qalğan jigitter keşirim swrap, qızımetten tıs polis Temir men türmeden jaña kelgen Tentek Tekebaydı tatulastırdı. Tatulaspas eşteñe joq. Auılda birge ösken. Mektepte birge oqığan. Ekeui de qazaq. Töbelesse – özderi ğana. Wlt-aralıq qayşılıqtan emes, az-maz tüsin¬ispeuşilikten tuındağan bolmaşı reniş. Eñ bastısı – wlt-aralıq janjalğa jol berilgen joq. Odan da mändisi – Temirdiñ tağı da işkisi kelip twr. Qalğan jigitterdiñ qarnı aşqan. Äkim ağa özi basqarıp, barlığı märe-säre boldı da qaldı. Köñildene kele, äldekim qwdayı körşi Marattı da şaqırmaq edi, biraz tartıp alğan Tekebaydıñ özi maqwl körgen, äkim ağa toqtau saldı. Marattı jatsınğannan emes, sätimen ayaqtalğan istiñ aqırı tağı bülinip kete me dep qorıqqan. Äkim ağa keşke deyin otırıp, tağı qanşama aqıl, keñes aytıp, üyine qayttı. Al jigitter Tentek Tekebaydıñ aman-esen oralğanın, polis Temirdiñ özderine dos ekenin, bäriniñ de qazaq ekenin toylap, tüni boyı dürildedi. Tañ ata polis Temir öziniñ erteñ, yağni bügin jwmısqa şıqpaytının mälimdedi. Jön-aq. Auıl tınış, qanday jwmıs bolsın. Aşu üstinde azğana bülik şığarıp, artınan aqılı kirip, juasığan Tentek Tekebay öz üyine barmay, Qanattıñ qasında qonıp qaldı. Basqa jigitter de köp wzamasa kerek.
Kün köterile dür silkinip ornınan twrğan Tentek Tekebay baqqa şığıp, jeñileyip alğan soñ, kerdeñdey basıp, bwzılğan şekara sızığına bardı da, qwrama, eski şarbaqtı jwlıp-jwlıp alıp, öziniñ bwrınğı ornına, äuelgi mejege aparıp tastadı. Irğap-ırğap, jaña köktep kele jatqan eki almwrt şıbığın da suırıp aldı. Jañağı şarbaqtan asıra laqtırdı. Qolına kürek alıp, aynalası süt pisirim uaqıt işinde kartop wyaların tügel qoparıp, osıdan üş kün bwrın egilgen twqımdı tegis jinastırıp, jırtıq qapqa salıp, onı da äuelgi iesiniñ jerine jetkizdi. Marat bayğws arğı şettegi şie ağaşınıñ tasasında, auır qayğı üstinde salbırap twrğan da qoyğan.
— Mirzoyan mırza! – dedi Tekebay dauıstap. – Äuelgi, zañdı şekara qalpına keldi. Bwl retki mäseleni beybit jolmen şeştim. Endi beri qaray bir qadam bassañ, ittiñ balası... emes, jaqsı kisiniñ balası, äkeñniñ auzı... emes, mwrnınan aynalayın, tura bar ğoy, sirağıñdı sındıram. Wqtıñ ba? Endi qaytip, sadağası ketkir, qazaqqa til tigizseñ... qatın-balañ süyegiñdi izdep taba almaytın boladı. Tüsindiñ be? Osı barıña täuba ayt. Auılda twrsañ twra ber. Ketem deseñ, qısım joq, eşkim zorlap wstamaydı. Estidiñ be? Älde, jaqınıraq barıp wğındırayın ba?
Mirzo-ev-yan-zade-pulo qaltaqtap, basın izedi deydi.
Sol küni tüsten keyin emhanadan şarşap şıqqan auıl äkimi türmeden kelgen Tentek Tekebaydıñ bar hikayasın estip, qolma-qol sauığıp ketti deydi. Erteñge qaldırmay, Mirzoyandı aldına şaqırtıp, eki aydan beri kütip jatqan eki qağaz – oyın alañı, ülken bağı bar, on eki bölmeli, bwrınğı bala-baqşa ğimaratı men twtas tört gektar qwnarlı jerdi Rahman-Ata auılınıñ orıstildi twrğını Mirzozadege tegin äri birjola beru turalı nwsqaudı negizsiz dep tauıp, teris qorıtındı şığardı deydi. Bala-baqşa qayta aşıladı, jer – menşikke emes, jalğa, auıldıñ eñbegi siñgen bayırğı twrğındarına beriledi dese kerek. Endi bir mäsele – eger Mirzo-ev-yan-zade-pulo-şvili jalaqor arız jazıp, beybit auıldı qaralağanın qoymasa, joğarıda otırğan, mañızdı memlekettik şarualardan qolı bosamay jatqan ülken kisilerdiñ basın auırta berse, onda... minez-qwlqı Tekebaydıñ törağalığımen qwrılatın joldastıq sot talqısına tüspek. Qazir bizdiñ Egemen Elimizde jeke kisilerdiñ bir-birine qısas jasauına, äldekimderdiñ jalpı jwrttıñ üstinen ğaybat aytuına eşqanday jol joq. Demokratiya jäne plyuralizm. Solay, azamat YAn-zade-pulo!
Baq tayğan Mirzo bayğws qaytsin. Iegi dirildep, tağı da ünsiz bas izepti. Biraq bar şarua osımen tınbağan eken. Bir aynaldırsa şır aynaldıradı degendey, erteñine tañ azanmen, qarajat ünemdeu maqsatında äkimşilik wjımın qısqartu turalı joğarıdan jaña jarlıq kelip, äkim özin-özi qısqarta almaydı, orınbasar... ol da qiın, artıq twrğan üşinşi orın – yağni Mirzo müskinniñ tegin jalaqısı qiılıp kete barğan. Sol küni, tüske taman sorı qalıñ Mirzo bayğwstıñ Almatınıñ törinde, Pälenbay degen ağılşın-nemis-francuz-türik liceyinde tegin oqıp jatqan jalğız qızı dorbasın arqalap, üyine qaytıp kelipti: toğız sabaqtan qatarınan ülgermegen, ol da eşteñe emes-au, öñşeñ qazaq ortasında qalıptasqan qojayın ädetinşe, özimen birge oqitın amerikan, ağılşın, nemis, francuz, türik, japon, arab, iran... orıs elşileriniñ balalarına öktemdik jasamaq bolğan, atap aytqanda: biriniñ kiimin tartıp kigen, biriniñ ämiyanın swrausız alğan, biriniñ betin tırnap, biriniñ közin şwqığan; ökinişke qaray, bwlardıñ eşqaysısı da El iesi emes, inter-sanaları tömen, äri dökir jwrttan, – dädesin qolına beripti, jäne licey basşılığına şağım tüsirgen. Wlt-aralıq emes, halıq-aralıq janjal şığa jazdap, äreñ toqtaptı. Mwnı az deseñiz, sol küni tapa-tal tüs kezinde audan ortalığınan arnayı komissiya kelip, Rahman-Ata auılındağı eñbeksiz zeynette otırğan kisilerdi teksergende... tağı da Mirzo bayğws, Mirzonıñ özi emes, qazir äbden semirip, äreñ qozğaluğa aynalğan jalğız äyeli äşkerege tüsken. Meniñ jazığım joq, zañsız zeynetaqını tağayındağan özderiñ degenge kim senedi, üş jılğı aram aqşa qayta öndirilsin degen ükim şığarılıptı. Şığarıla jazdağan, tek auıl äkimi ara tüsip, eldegi jalğız orıstildi, üyin satpasa qalay öteydi dep, äreñ toqtatıptı. Qazaq jwrtınıñ keñpeyil minezine, keşirimşil keñdigine riza bolğan Mirzo alğısın aytıp tauısa almadı deydi. Közinen jası sorğalap twrıp eñ soñğı ötinişin bildiripti.
— Meni qumañızdar. Ata-anam sonau soğıs jıldarında qiyandağı Qapqazdan, bälkim, batıstağı Reseyden, bälkim, tüstiktegi Orta Aziyadan, bälkim... bälkim... äyteuir bülingen bir jerden arıp-arşıp kelip, qazaq arasınan pana tapqan eken. Osı jerde tudım, osı elde östim. Qazaqşa öte jaqsı bilem. Orısşa da bilem, biraq men orıstildi emes, qazaqtildimin. Meni qazaq dep atasañızdar da boladı. Men – baytaq Qazaqstannıñ azamatı ekenimdi maqtan twtam. Qazaq – keñ halıq. Jomart, qonaqjay halıq. Kekşil emes. Keşirimşil. Böten wlttı jatırqaudı bilmeydi. Tügel jaysañ. Jañadan täuelsizdik alğan basqa bir respublikada meni tozdırıp jiberer edi. Özderiñmen teñ twtıp, sıylağandarıña raqmet. Meniñ basqa barar jerim joq, rwqsat etseñizder osı auılda twra bereyin, – depti.
— Twra ber, – depti keñpeyil äkim. – Eşkimnen qorıqpa. Biz, öziñ kördiñ, wlt-aralıq janjalğa jol bermeymiz. Eger äldekim orınsız soqtığıp jatsa, Tentek Tekebayğa ayt. Kördiñ ğoy, milisanıñ özin qalay sabap salğanın. Tiisip körsin bireu-mireu. Tura Tekebaymen isi boladı, – depti.
— Tekebay – aqıldı, jaysañ jigit, – depti Marat. – Ol kimdi bolsın qorğay aladı. Wlt-aralıq janjalğa jol bermeydi. Aldağı uaqıtta men de... öz tarabımnan... wlt-aralıq kelisim jolına bar küş-jigerimdi jwmsaymın. Egemen Elimizdiñ täuelsizdik twğırın bekituge atsalısam. Öytkeni men osı eldiñ teñ qwqıqtı azamatımın! – depti.
Mine, şın aqıldı, nağız jaysañ jigit! Öziniñ azamattıq parızın qanday jaqsı tüsingen.
Däl sol sätte auıl äkimi manağı ielik qağazdarğa qol qoyıp jibermegenine ökindi deydi. Amal ne, ämirşi eki söylemeydi. Ükim aytılıp ketti. Onıñ üstine, bärin iştey eseptep qoyğan. Bälkim, bala-baqşanıñ oyın alañı, ülken bağı bar on eki bölmelik eñseli ğimaratın özi alar. Al twtas tört gektar qwnarlı jerdi ekige bölip, qaq jartısın Joğarıdağı Dökeyge sıylap, qalğan jartısın tağı ekige bölip, bir böligin Tömendegi Dökeyge tartıp, eñ soñğı bir böligin, onıñ özi twtas bir gektar alma bağı, osı auıldağı beybit ömir, wlt-aralıq tatulıqtıñ kepili bolıp twrğan Tentek Tekebayğa, joq, oğan eşqanday negiz tabılmaydı, Tentek Tekebaydıñ jer böliste qağaju qalğan käri şeşesine bermek edi. Dwrısı osı. Arğı Dökeydiñ enşisi, Bergi Dökeydiñ sıbağası, al artıq-auıs – osınday wl tärbielep ösirgen batır ananıñ adal eñbegi. Bwl – aqıldı äri ädil şeşim boldı. Dese de, bala-baqşa... joq, qanağat kerek. Ana jerde anası, mına jerde mınası... sonı siñirip alsa jetedi. Biılğa jetedi. Tağısın-tağı köre jatar. Bir jerden şi şığıp jürse... Oqşırayıp, közge süyel bolıp twrğan närse... Äuelgi şeşim, äuelgi bolğanda, soñğı şeşim dwrıs. Auılda, üy arasında oynap jürgen qazaqtıñ qaradomalaq balalarına qaytaru kerek. Qarajat... qarajat tabıladı. Abıroy, qanşama abıroy kelmek... Ekeui de dwrıs. Bala-baqşa mäselesi de, eñistegi twtas tört gektar jerdiñ jaña bölisi de... Osınşama mañızdı tarihi şeşimge batıl qadam basqan ädil äkim ornınan twrıp, Mirzo... pulonı ayqara qwşaqtap, arqasınan qağıp, maqtap-maqtap şığarıp saldı deydi. Rahman-Ata auılınıñ bayırğı twr¬ğındarımen wlt-aralıq kelisim jağdayğa qolı jetken Mirzo mırza da köñili jaylanıp, riza bolıp ketti deydi.
Sol küni keşke Egemen Eldiñ teñ qwqıqtı azamatı Marat öziniñ qwdayı körşisi Qanat pen wlt-aralıq tınıştıq kepili Tentek Tekebaydı, tärtip saqşısı polis Temirdi, olarğa qosşı bolıp jürgen, ejelden dos-jar tağı tört-bes jigitti qonaqqa şaqırıptı deydi.
Sol küni tünde täuelsizdik alğannan bergi toğız jıl boyına jarğaq qwlağı jastıqqa timey, wlt-aralıq janjal qaterimen tınımsız alısıp, auıldıñ berekeli tınıştığı jolına bar qajır-qayratın jwmsap, aqırı den¬saulığınan ayrıluğa şaq qalğan keñpeyil, ädil äkim bar dertinen ayığıp, şımırap, tätti wyıqtap şıqtı deydi.
Sol küni... joq, erteñine, tañ azannan bastap bükil Rahman-Ata auılı erkin tınıstap, eñsesi jazıldı deydi.
Qanday jaqsı. Egemen eldegi beybit ömirge ne jetsin.
Qwday janjaldan saqtasın. Janjal bolğanda, anau-mınau emes, wlt-aralıq janjal. Odan da, auıl-üydiñ arasında özara töbelesip jatqanımız artıq. Köp bolsa, üş qazaqtıñ bireuiniñ şekesi jarılar. Ekeui jarılsa da eşteñe emes. Tım qwrsa bireui qaladı. Al basqa wlt, böten wlıstar... Örkendetuge, damıtuğa, saqtauğa, bayıtuğa mindettimiz. Al, qazaq... Täuelsizdik aldıñ, endi atañnıñ bası kerek pe? El iesi ekeniñdi qaşan wğasıñ?!
2001.
1 “Jinalıs wlı orıs tilinde (ötsin)! Men talap etem! (Bwzılğan orısşa).
2 Qayda? Qayda /barasıñdar/!

“The Qazaq Times”