قايراتكەر ديپلوماتتىڭ قاسىم-جومارت توقاەۆ تۋرالى تولعانىسى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 25 جىلدىڭ قارساڭىندا كورنەكتى كاسىبي ديپلومات، قوعام قايراتكەرى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سايلاۋ باتىرشا-ۇلى «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا» ەسسە-ديالوگ مەمۋارلىق كىتابىن شىعاردى. كىتاپتىڭ اۆتورى جازۋشى-جۋرناليست مۇرات الماسبەكۇلى. جاقىن ارادا ونىڭ تۇساۋكەسەرى ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى، وعان ەۇۋ رەكتورى ە. ب. سىدىقوۆ، بەلگىلى عالىمدار، پروفەسسورلار، اكادەميكتەر، پارلامەنت دەپۋتتارى جانە شەت ەل ەلشىلەرى مەن  ديپلوماتتارى قاتىستى.

بۇل ەڭبەكتە پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ەلىمىز قالاي تاۋەلسىزدىك الدى، كىتاپتا رەسپۋبليكا ديپلوماتتارىنىڭ ۇلكەن ەڭبەگى تۋرالى كەڭىنەن باياندالدى. كورنەكتى ديپلومات، مەملەكەت قايراتكەر ق-ج. ك. توقاەۆ تۋرالى جازىلعان بەتتەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك.

اۆتور: ساكە، ءسىزدىڭ قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ تاريحى تۋرالى قازاق تىلىندە تۇنعىش «ديپلوماتيالىق  قىزمەت  جانە  حالىقارالىق  قاتىناستار» اتتى وقۋلىق كىتابىڭىزدا بەلگىلى قازاق ديپلوماتتارى تۋرالى جان-جاقتى جازىلعانىن بىلەمىز. سونىمەن، جاس مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىنا زور ۇلەس قوسقان، ۆەدوموستۆونىڭ تىزگىنىن مىقتى ۇستاعان تۇلعالاردان كىمدەردى اتاپ وتەر ەدىڭىز؟

س.باتىرشا-ۇلى: ءبىرىنشى كەزەكتە كورنەكتى ديپلومات قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتى اتاعىم كەلەدى. ونىمەن ءبىرىنشى كەزدەسۋىم بىلاي بولدى. 1991 جىلى كۇزدىڭ باسىندا بەيجىڭدەگى سوۆەت ەلشىلىگىندە ءبىرىنشى سەكرەتار بولىپ ىستەيتىن ق. توقاەۆ دەمالىسقا الماتىعا كەلگەن. وندا مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەنمىن. ول مەنىڭ قابىلداۋىمدا بولىپ، الماتىلىق ەكەنىن جانە مگيمو-نى بىتىرگەنىن ايتتى. بۇل وقۋ ورنى مىقتى ماماندار دايارلايتىن. مەن وعان قازاقستان سىرتقى ساياساتىن دامىتىپ، وزگە ەلدەرمەن قاتىناسىن كەڭەيتۋگە ارەكەت جاساپ جاتقانىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستىك. ونىڭ ەلگە قايتۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەنىن سەزدىم.

سونىمەن، 1992 جىلى قازاقستاننىڭ رەسمي دەلەگاتسياسى قىتايعا باراتىن بولدى. وسى ساپار بارىسىندا ءبىز رەسەيدىڭ قىتايداعى ەلشىلىگىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جەرلەسىمىز، ديپلومات ق. توقاەۆپەن حابارلاسىپ، كومەك سۇرادىق. قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ديپلومات ءبىزدىڭ دەلەگاتسياعا جاردەم بەردى. كەيىن پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ تاراپىنان ەلگە شاقىرىلىپ، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولدى. ءوز بىلىكتىلىگىن شىنايى ەڭبەگىمەن دالەلدەي بىلگەن ديپلومات 1994 جىلى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. ول قازاقستان ديپلوماتيا سالاسىنىڭ دامۋى ءۇشىن ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. 1999 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، كەيىن پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىنا تاعايىندالىپ، ۇكىمەت باسىندا 2002 جىلعا دەيىن وتىردى. قايتادان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جانە مەملەكەتتىك حاتشى قىزمەتىن قوسا اتقاردى. ال 2007 جىلى جانە 2013 جىلى ەكىنشى مارتە پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى.

مينيستر رەتىندە ق. توقاەۆ حالىقارالىق ماڭىزى بار ىستەردە ديپلوماتيالىق بىلىكتىلىك تانىتتى. حالىقارالىق قاتىناستا مەملەكەتىمىزدىڭ پوزيتسياسىن ساقتاي وتىرىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ديپلومات ارىپتەستەرىمەن تەڭ دارەجەدە قارىم-قاتىناس جاساي ءبىلدى. ماسەلەن، ول يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى 1995 جانە 2005 جىلدارداعى كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، 1996 جىلى نيۋ-يوركتە يادرولىق سىناقتارعا جالپىعا بىردەي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتقا، ال 2005 جىلى سەمەيدە – ورتالىق ازياداعى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويدى.

2011 جىلعى ناۋرىزدا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن بىلىكتى ديپلوماتتى ءوزىنىڭ ورىنباسارى جانە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جەنەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ باس ديرەكتورى ەتىپ تاعايىندادى. سونىمەن قاتار، قارۋسىزداندىرۋ جونىندەگى كونفەرەنتسيانىڭ باس حاتشىسى لاۋازىمىن يەلەنەدى. ول – ديپلوماتيا تاريحىندا الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن قازاقتاردىڭ ءبىرى. ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ابىروي-بەدەلىنىڭ ارتىپ، وزگە ەلدەرمەن جاعىمدى بايلانىستار ورناتۋىنا كوپ كۇش سالدى، باسشى رەتىندە سابىرلى، بايسالدى، قول استىنداعى قىزمەتكەرلەرگە وڭ پوزيتسيا ۇستانادى.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى العاش رەت قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قىزمەتكە كەلگەندە قازاق تىلىندە جاقسى سويلەي المايتىن. ويتكەنى مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىن ورىس تىلىندە وقىدى، كەيىن سوۆەت وداعى ەلشىلىگىندە قىزمەت ەتتى. ول انا تىلىنە دەگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىگىن تانىتىپ، قازاقشانى تەز ارادا جاقسى ۇيرەنىپ الدى. الماتىدا ەكەۋمىز سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعاندا، ارىپتەس رەتىندە جاقسى قاتىناستا بولدىق. ورىس مەكتەپتەرىن بىتىرگەن ازاماتارعا مەن جاقسى ۇلگى رەتىندە ق.-ج. توقاەۆتى ۇسىنار ەدىم. ول ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، مينيستر، ۇكىمەت باسشىسى، مەملەكەتتىك حاتشى سىندى جوعارى دەڭگەيدەگى لاۋازىمدى قىزمەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ مەملەكەتتىڭ ءتىلدى جوعارى باعالاي ءبىلدى. كەيبىر لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ۋاقىتتارى جەتپەيتىنىن جەلەۋ ەتەدى. شىن نيەت ەتكەن ادام، بويىندا نامىسى بار ازاماتتار انا تىلىنە نەمقۇرايلى قاراماي، بار مۇمكىندىگىن پايدالانا وتىرىپ، ءوز انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرىپ الادى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ءار الۋان ديپلوماتيالىق، مەملەكەتتىك قىزمەتىمەن قوسا، ۇلكەن شىعارماشىلىقپەن دە اينالىسادى. ونىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتى»، «بەلاسۋ»، «نۇر مەن كولەڭكە»، «ون دەلاەت يستوريۋ» اتتى ەڭبەكتەرى بار.

اۆتور: اڭگىمە بارىسىندا ساكەڭ كرەسلوسىنان تۇرىپ سورەدەن ق. توقاەۆتىڭ ءوز قولتاڭباسى جازىلىپ، سىيعا بەرگەن «ون دەلاەت يستوريۋ» دەگەن كىتابىن الدى. ساكەڭ بۇل كىتاپتى تالداي وتىرىپ، ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا جانە بۇگىنگى رەسپۋبليكانىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى اۆتوردىڭ جازعان پىكىرلەرىمەن كەلىسەتىندىگىن ايتتى.

س. ب.: «تاكوۆ نۋرسۋلتان نازارباەۆ – ودنا يز كرۋپنەيشيح فيگۋر ۆ ميروۆوي يستوري. ۆولەيۋ سۋدبى ەمۋ بىلو پرەدناچەرتانو ستات ۆو گلاۆە ناشەي سترانى ۆ سامىي ترۋدنىي دليا نەە پەريود. يمەننو ون ناشەل ۆ سەبە سيلى، مۋجەستۆو ي رەشيموست پرينيات نا سەبيا وتۆەتستۆەننوست زا سۋدبى كازاحستانتسەۆ، ستات وسنوۆاتەلەم سوۆرەمەننوگو كازاحسكوگو گوسۋدارستۆا – رەسپۋبليكي كازاحستان».  بۇل جەردە توقاەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى – قازاق مەملەكەتى» دەگەن انىقتامانى ايقىن كورسەتىپ دۇرىس جازىپ وتىر. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ بۇگىنى جانە بولاشاعى قازاق حالقىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. كوپ مينيسترلەر، دەپۋتاتتار، ساياساتكەرلەر مەن جۋرناليستەر «قازاقستاندىق مەملەكەت» (كازاحستانسكوە گوسۋدارستۆو) دەگەن جالعان ۇعىم كىرگىزىپ ءجۇر. بۇل ۇلكەن قاتەلىك، ءبىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قايتا قۇرىلعانى تۋرالى ن. نازارباەۆتىڭ 2005 جىلى 25 قازاندا ايتقان ءسوزى دە بار: «بۇگىن سالتاناتتى كۇن – قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سۋۆەرەنيتەتى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانۋىنىڭ 15 جىلدىعى قارساڭىندا، ءبىز مىنانى سەنىممەن ايتا الامىز: قازاق مەملەكەتتىگىن قايتا قۇرۋعا بايلانىستى تاريحي ميسسيا تابىستى اياقتالدى. (مى س ۋۆەرەننوستيۋ زاياۆلياەم، چتو يستوريچەسكايا ميسسيا پو ۆوسستانوۆلەنيۋ كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي ۋسپەشنو زاۆەرشيلاس)».

ءبىراز ساياساتكەرلەر مەن ساياساتتانۋشىلار ن. نازارباەۆتى اتاقتى تاريحي تۇلعالارمەن سالىستىرادى. ال كىتاپتىڭ اۆتورى ق-ج.توقاەۆ پرەزيدەنتتى

مۇستافا كەمالمەن تەڭەستىرەدى. «پوەتومۋ ۆوزمۋ نا سەبيا سمەلوست پروۆەستي انالوگيۋ مەجدۋ نۋرسۋلتانوم نازارباەۆىم ي كەمالەم اتاتيۋركوم» دەپ جازادى. شىن مانىندە، باسقا مەملەكەتتەردىڭ ليدەرلەرىنە قاراعاندا نازارباەۆ اتاتۇرىككە ۇقسايدى. ەكەۋى دە تاۋەلسىز ۇلت مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، بەلگىلى رەفورماتورلار قاتارىنا جاتادى. ق-ج. توقاەۆ «ۆسيا دەياتەلنوست ن. نازارباەۆا، ناچينايا س پەرۆىح دنەي نەزاۆيسيموستي سترانى ي پو سەي دەن، ناپراۆلەنا نا ۋكرەپلەنيە كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي»،  دەپ اياقتايدى.

اۆتور: بۇگىنگى كۇنى سان الۋان كىتاپتار جارىق كورىپ جاتقانى ءمالىم. ال شىن تالانتتاردىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن ەلىنىڭ وركەندەۋىنە قاجەت اقىل-وي جاۋھارلارى باسىلىپ شىققان كىتاپتار جارناماسىز دا ءوز وقىرمانىن تابادى. كەيىپكەرىمىزدىڭ وقۋلىعى وسىنداي كىتاپتاردىڭ قاتارىندا ەكەنىن، ق. توقاەۆ العى سوزىندە كورسەتەدى. ديپلوماتيا قىزمەتىنە بولاشاق كادرلار دايارلاۋ، بىلىكتى جاس مامانداردى جەتىلدىرىپ شىعارۋدا ەڭ قاجەتتى دۇنيە وقۋلىق ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اسىرەسە ديپلوماتيانىڭ قىر-سىرىن ۇعىندىرىپ، ءبىلىم دارىتۋدا قازاق ءتىلدى وقۋلىق وتە قاجەت بولاتىن. وسى جايدى سىرتقى ساياسات جۇگىن ارقالاعان ەكى عالىم-ديپلومات تا تولىق سەزىندى. بىرەۋى ەڭبەكتەنىپ وقۋلىق جازسا، كەلەسىسى قولداپ، ونىڭ حالىقارالىق قاتىناستار ماماندارىن دايارلاۋدا ۇلكەن رول اتقاراتىنىن كورسەتتى. بۇل شىن مانىندە باسقا ديپلوماتتارعا ۇلگى بولارلىق ءىس، بۇگىندە اعا بۋىن ءوز ءتالىم-تاربيەسىن جاستارعا بەرىپ وتىر. 2011 جىلى جەنەۆاعا اتتانار الدىندا سەنات توراعاسى ق. توقاەۆ كەيىپكەرىمىزبەن كابينەتىندە كەزدەسىپ، قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى تۋرالى پىكىر الماسادى. اڭگىمە سوڭىندا فوتوگراف ولاردى سۋرەتكە تارتادى. (سۇرەتتى بەرۋ)

وسى جەردە حالقىنىڭ، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ويلاعان تۇلعالاردىڭ اراسىندا ق-ج. توقاەۆتى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس.

س.ب. : 1990 جىلى 25 قازاندا قابىلدانعان «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيادا»: «قازاق سسر رەسپۋبليكاسى بارلىق شەتەلدەگى قازاقتارعا قامقورلىق جانە ولاردىڭ ءوز تاريحي وتانىنا ورالۋىنا جاعداي جاسايدى» دەپ جازىلعان. الايدا باسىندا جاقسى باستالعان وسى ءىس سوڭعى جىلدارى باسەڭدەپ كەتتى.

2004 جىلى مەن مينيستر ق. توقاەۆقا كىرىپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قازاق دياسپوراسى ماسەلەسىمەن شۇعىلداناتىن ارنايى ءبولىم قۇرۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. بۇل الەمدىك تاجىريبە. وعان دالەل رەتىندە رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىر ورىنباسارىنا شەتتەگى وتانداستارمەن جانە ورىس دياسپوراسىمەن جۇمىس ىستەۋ جۇكتەلگەن. وعان قوسا رف ءسىم-گى بيۋدجەتىندە شەتەلدە تۇراتىن ورىستارعا قارجىلاي جاردەم بەرۋگە ۆاليۋتا بولىنگەن.  رەسەيدەن تىس جۇرگەن ورىستاردىڭ سانى كوپ، بىراق ولار سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، بۇكىل ورىستاردىڭ 7–8%-ءىن قۇرايدى. ال قازاقتاردىڭ 30%-عا جۋىعى ەلدەن تىس جەرلەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وسى ماسەلەگە مەملەكەتتىك تۇرعىدا ءمان بەرىپ، حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاپ ق. توقاەۆ ءسىم-دە شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىمەن جۇمىس ىستەۋ ءبولىمىن اشتى، كوپ جاردەم بەردى. وكىنىشكە وراي، ول باسقا قىزمەتكە كەتكەننەن كەيىن جاڭا مينيستر كەلىپ، اتالعان ءبولىمدى جاۋىپ تاستادى. الەم قازاقتارىنىڭ ماسەلەسىن قارايتىن مەملەكەتتىك بىرىڭعاي ورتالىق بولماي قالدى.

سىرتقى ساياسات باعىتىندا شەتەلدەگى قازاقتار جايلى زاڭدى تۇرعىدا بەكىتىلگەن نورمالار بار. ايتالىق، 2014 جىلى 21 قاڭتاردا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ساياساتىنىڭ 2014-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا» قر-نىڭ سىرتقى ساياساتى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە، شەتەلدەردە قر-نىڭ ازاماتتارى مەن زاڭدى تۇلعالارىنىڭ قۇقىقتارىن، ولاردىڭ وتباسىلىق جانە ىسكەرلىك مۇددەلەرىن قورعاۋ، شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنا جانە قازاق تىلىنە قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى جازىلعان. قازاقستان وزگە ەلدەردە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدى قورعاۋ، مادەنيەتىن دامىتۋ باعىتىندا ارەكەت جاساپ كەلەدى.

مىنە ديپلوماتتاردىڭ تاۋەلسىزدىككە، ەل بولاشاعىنا ىستەگەن ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ بىرەر كورىنىسى.

ديپلومات، قوعام قايراتكەرى سايلاۋ باتىرشا-ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەت جولىنا ارنالعان "تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا" كىتابىنان.

اۆتور: مۇرات الماسبەكۇلى

“The Qazaq Times”