Senat törağası Q.Toqaev. Foto: time.kz

Qazaqstan Respublikasınıñ täuelsizdigine 25 jıldıñ qarsañında körnekti käsibi diplomat, qoğam qayratkeri, Euraziya wlttıq universitetiniñ professorı Saylau Batırşa-wlı «Täuelsizdik jolındağı diplomatiya» esse-dialog memuarlıq kitabin şığardı. Kitaptıñ avtorı jazuşı-jurnalist Mwrat Almasbekwlı. Jaqın arada onıñ twsaukeseri L. Gumilev atındağı Euraziya wlttıq universitetinde ötti, oğan EWU rektorı E. B. Sıdıqov, belgili ğalımdar, professorlar, akademikter, Parlament deputtarı jäne şet el elşileri men  diplomattarı qatıstı.

Bwl eñbekte Prezident N.Ä. Nazarbaevtıñ basşılığımen elimiz qalay täuelsizdik aldı, kitapta respublika diplomattarınıñ ülken eñbegi turalı keñinen bayandaldı. Körnekti diplomat, memleket qayratker Q-J. K. Toqaev turalı jazılğan betterinen üzindi keltireyik.

Avtor: Säke, Sizdiñ Qazaqstan diplomatiyasınıñ tarihı turalı qazaq tilinde twnğış «Diplomatiyalıq  qızmet  jäne  halıqaralıq  qatınastar» attı oqulıq kitabıñızda belgili qazaq diplomattarı turalı jan-jaqtı jazılğanın bilemiz. Sonımen, jas memlekettiñ sırtqı sayasatına zor üles qosqan, vedomostvonıñ tizginin mıqtı wstağan twlğalardan kimderdi atap öter ediñiz?

S.Batırşa-wlı: Birinşi kezekte körnekti diplomat Qasım-Jomart Kemelwlı Toqaevtı atağım keledi. Onımen birinşi kezdesuim bılay boldı. 1991 jılı küzdiñ basında Beyjiñdegi Sovet elşiliginde birinşi sekretar' bolıp isteytin Q. Toqaev demalısqa Almatığa kelgen. Onda men sırtqı ister ministriniñ mindetin atqarıp jürgenmin. Ol meniñ qabıldauımda bolıp, almatılıq ekenin jäne MGIMO-nı bitirgenin ayttı. Bwl oqu ornı mıqtı mamandar dayarlaytın. Men oğan Qazaqstan sırtqı sayasatın damıtıp, özge eldermen qatınasın keñeytuge äreket jasap jatqanımızdı tüsindirip, biraz äñgimelestik. Onıñ elge qaytudı oylastırıp jürgenin sezdim.

Sonımen, 1992 jılı Qazaqstannıñ resmi delegaciyası Qıtayğa baratın boldı. Osı sapar barısında biz Reseydiñ Qıtaydağı elşiliginde qızmet etip jürgen jerlesimiz, diplomat Q. Toqaevpen habarlasıp, kömek swradıq. Qıtay tilin jaqsı biletin diplomat bizdiñ delegaciyağa järdem berdi. Keyin Prezident N.Nazarbaev tarapınan elge şaqırılıp, ministrdiñ orınbasarı boldı. Öz biliktiligin şınayı eñbegimen däleldey bilgen diplomat 1994 jılı Sırtqı ister ministri bolıp tağayındaldı. Ol Qazaqstan diplomatiya salasınıñ damuı üşin aytarlıqtay üles qostı. 1999 jıldıñ naurız ayında Prem'er-ministrdiñ orınbasarı, keyin Prem'er-ministr lauazımına tağayındalıp, Ükimet basında 2002 jılğa deyin otırdı. Qaytadan Sırtqı ister ministri jäne Memlekettik hatşı qızmetin qosa atqardı. Al 2007 jılı jäne 2013 jılı ekinşi märte Parlament Senatınıñ törağası bolıp tağayındaldı.

Ministr retinde Q. Toqaev halıqaralıq mañızı bar isterde diplomatiyalıq biliktilik tanıttı. Halıqaralıq qatınasta memleketimizdiñ poziciyasın saqtay otırıp, älemdik deñgeydegi diplomat äriptesterimen teñ därejede qarım-qatınas jasay bildi. Mäselen, ol yadrolıq qarudı taratpau turalı 1995 jäne 2005 jıldardağı konferenciyalarğa qatısıp, 1996 jılı N'yu-Yorkte yadrolıq sınaqtarğa jalpığa birdey tıyım salu turalı şartqa, al 2005 jılı Semeyde – Ortalıq Aziyadağı yadrolıq qarudan azat aymaq qwru turalı şartqa qol qoydı.

2011 jılğı naurızda Birikken Wlttar Wyımınıñ Bas Hatşısı Pan Gi Mun bilikti diplomattı öziniñ orınbasarı jäne Birikken Wlttar Wyımınıñ Jenevadağı bölimşesiniñ Bas direktorı etip tağayındadı. Sonımen qatar, Qarusızdandıru jönindegi konferenciyanıñ Bas hatşısı lauazımın ielenedi. Ol – diplomatiya tarihında älemdik deñgeyge köterilgen qazaqtardıñ biri. Elimizdiñ halıqaralıq arenadağı abıroy-bedeliniñ artıp, özge eldermen jağımdı baylanıstar ornatuına köp küş saldı, basşı retinde sabırlı, baysaldı, qol astındağı qızmetkerlerge oñ poziciya wstanadı.

Qasım-Jomart Kemelwlı alğaş ret Qazaqstan sırtqı ister ministrligine qızmetke kelgende qazaq tilinde jaqsı söyley almaytın. Öytkeni mektep pen joğarı oqu orındarın orıs tilinde oqıdı, keyin Sovet Odağı elşiliginde qızmet etti. Ol ana tiline degen ülken jauapkerşiligin tanıtıp, qazaqşanı tez arada jaqsı üyrenip aldı. Almatıda ekeumiz Sırtqı ister ministriniñ orınbasarı qızmetin atqarğanda, äriptes retinde jaqsı qatınasta boldıq. Orıs mektepterin bitirgen azamatarğa men jaqsı ülgi retinde Q.-J. Toqaevtı wsınar edim. Ol ministrdiñ orınbasarı, ministr, ükimet basşısı, memlekettik hatşı sındı joğarı deñgeydegi lauazımdı qızmetterdi atqara jürip memlekettiñ tildi joğarı bağalay bildi. Keybir lauazımdı şeneunikter qazaq tilin üyrenuge uaqıttarı jetpeytinin jeleu etedi. Şın niet etken adam, boyında namısı bar azamattar ana tiline nemqwraylı qaramay, bar mümkindigin paydalana otırıp, öz ana tilin tolıq meñgerip aladı. Qasım-Jomart Kemelwlı är aluan diplomatiyalıq, memlekettik qızmetimen qosa, ülken şığarmaşılıqpen de aynalısadı. Onıñ «Qazaqstan Respublikasınıñ sırtqı sayasatı», «Qazaqstan Respublikasınıñ diplomatiyalıq qızmeti», «Belasu», «Nwr men köleñke», «On delaet istoriyu» attı eñbekteri bar.

AVTOR: Äñgime barısında Säkeñ kreslosınan twrıp söreden Q. Toqaevtıñ öz qoltañbası jazılıp, sıyğa bergen «On delaet istoriyu» degen kitabın aldı. Säkeñ bwl kitaptı talday otırıp, N.Ä. Nazarbaevtıñ qazaq halqınıñ tarihında jäne bügingi Respublikanıñ qalıptasuı turalı avtordıñ jazğan pikirlerimen kelisetindigin ayttı.

S. B.: «Takov Nursultan Nazarbaev – odna iz krupneyşih figur v mirovoy istorii. Voleyu sud'bı emu bılo prednaçertano stat' vo glave naşey stranı v samıy trudnıy dlya nee period. Imenno on naşel v sebe silı, mujestvo i reşimost' prinyat' na sebya otvetstvennost' za sud'bı kazahstancev, stat' osnovatelem sovremennogo kazahskogo gosudarstva – Respubliki Kazahstan».  Bwl jerde Toqaev «Qazaqstan Respublikası – qazaq memleketi» degen anıqtamanı ayqın körsetip dwrıs jazıp otır. Bizdiñ memlekettiñ bügini jäne bolaşağı qazaq halqımen tikeley baylanıstı ekenin wmıtpauımız kerek. Köp ministrler, deputattar, sayasatkerler men jurnalister «qazaqstandıq memleket» (kazahstanskoe gosudarstvo) degen jalğan wğım kirgizip jür. Bwl ülken qatelik, bizdiñ täuelsiz memleketimizdiñ qayta qwrılğanı turalı N. Nazarbaevtıñ 2005 jılı 25 qazanda aytqan sözi de bar: «bügin saltanattı kün – Qazaqstan Respublikası Memlekettik Suvereniteti turalı deklaraciya qabıldanuınıñ 15 jıldığı qarsañında, biz mınanı senimmen ayta alamız: Qazaq memlekettigin qayta qwruğa baylanıstı tarihi missiya tabıstı ayaqtaldı. (Mı s uverennost'yu zayavlyaem, çto istoriçeskaya missiya po vosstanovleniyu kazahskoy gosudarstvennosti uspeşno zaverşilas')».

Biraz sayasatkerler men sayasattanuşılar N. Nazarbaevtı ataqtı tarihi twlğalarmen salıstıradı. Al kitaptıñ avtorı Q-J.Toqaev Prezidentti

Mwstafa Kemal'men teñestiredi. «Poetomu voz'mu na sebya smelost' provesti analogiyu mejdu Nursultanom Nazarbaevım i Kemalem Atatyurkom» dep jazadı. Şın mäninde, basqa memleketterdiñ liderlerine qarağanda Nazarbaev Atatürikke wqsaydı. Ekeui de täuelsiz wlt memleketin qayta qalpına keltirip, belgili reformatorlar qatarına jatadı. Q-J. Toqaev «Vsya deyatel'nost' N. Nazarbaeva, naçinaya s pervıh dney nezavisimosti stranı i po sey den', napravlena na ukreplenie kazahskoy gosudarstvennosti»,  dep ayaqtaydı.

AVTOR: Bügingi küni san aluan kitaptar jarıq körip jatqanı mälim. Al şın talanttardıñ memlekettiñ damuı men eliniñ örkendeuine qajet aqıl-oy jauharları basılıp şıqqan kitaptar jarnamasız da öz oqırmanın tabadı. Keyipkerimizdiñ oqulığı osınday kitaptardıñ qatarında ekenin, Q. Toqaev alğı sözinde körsetedi. Diplomatiya qızmetine bolaşaq kadrlar dayarlau, bilikti jas mamandardı jetildirip şığaruda eñ qajetti dünie oqulıq ekeni aytpasa da tüsinikti. Äsirese diplomatiyanıñ qır-sırın wğındırıp, bilim darıtuda qazaq tildi oqulıq öte qajet bolatın. Osı jaydı sırtqı sayasat jügin arqalağan eki ğalım-diplomat ta tolıq sezindi. Bireui eñbektenip oqulıq jazsa, kelesisi qoldap, onıñ halıqaralıq qatınastar mamandarın dayarlauda ülken rol' atqaratının körsetti. Bwl şın mäninde basqa diplomattarğa ülgi bolarlıq is, büginde ağa buın öz tälim-tärbiesin jastarğa berip otır. 2011 jılı Jenevağa attanar aldında Senat törağası Q. Toqaev keyipkerimizben kabinetinde kezdesip, Qazaqstan diplomatiyasınıñ bügini men erteñi turalı pikir almasadı. Äñgime soñında fotograf olardı suretke tartadı. (Swretti beru)

Osı jerde halqınıñ, memlekettiñ bolaşağın oylağan twlğalardıñ arasında Q-J. Toqaevtı aytpau mümkin emes.

S.B. : 1990 jılı 25 qazanda qabıldanğan «Memlekettik egemendik turalı Deklaraciyada»: «Qazaq SSR Respublikası barlıq şeteldegi qazaqtarğa qamqorlıq jäne olardıñ öz tarihi otanına oraluına jağday jasaydı» dep jazılğan. Alayda basında jaqsı bastalğan osı is soñğı jıldarı bäseñdep ketti.

2004 jılı men ministr Q. Toqaevqa kirip, sırtqı ister ministrliginde qazaq diasporası mäselesimen şwğıldanatın arnayı bölim qwru kerektigin ayttım. Bwl älemdik täjiribe. Oğan dälel retinde Resey sırtqı ister ministriniñ bir orınbasarına şettegi otandastarmen jäne orıs diasporasımen jwmıs isteu jüktelgen. Oğan qosa RF SİM-gi byudjetinde şetelde twratın orıstarğa qarjılay järdem beruge valyuta bölingen.  Reseyden tıs jürgen orıstardıñ sanı köp, biraq olar salıstırmalı türde aytqanda, bükil orıstardıñ 7–8%-in qwraydı. Al qazaqtardıñ 30%-ğa juığı elden tıs jerlerde ömir sürip jatır. Osı mäselege memlekettik twrğıda män berip, halqınıñ bolaşağın oylap Q. Toqaev SİM-de şeteldegi qazaq diasporasımen jwmıs isteu bölimin aştı, köp järdem berdi. Ökinişke oray, ol basqa qızmetke ketkennen keyin jaña ministr kelip, atalğan bölimdi jauıp tastadı. Älem qazaqtarınıñ mäselesin qaraytın memlekettik biriñğay ortalıq bolmay qaldı.

Sırtqı sayasat bağıtında şeteldegi qazaqtar jaylı zañdı twrğıda bekitilgen normalar bar. Aytalıq, 2014 jılı 21 qañtarda «Qazaqstan Respublikası sırtqı sayasatınıñ 2014-2020 jıldarğa arnalğan twjırımdamasında» QR-nıñ sırtqı sayasatı maqsattarınıñ biri retinde, şetelderde QR-nıñ azamattarı men zañdı twlğalarınıñ qwqıqtarın, olardıñ otbasılıq jäne iskerlik müddelerin qorğau, şetelderdegi qazaq diasporasına jäne qazaq tiline qoldau körsetu turalı jazılğan. Qazaqstan özge elderde twrıp jatqan qandastarımızdı qorğau, mädenietin damıtu bağıtında äreket jasap keledi.

Mine diplomattardıñ täuelsizdikke, el bolaşağına istegen eren eñbekteriniñ birer körinisi.

Diplomat, qoğam qayratkeri Saylau Batırşa-wlınıñ ömiri men qızmet jolına arnalğan "Täuelsizdik jolındağı diplomatiya" kitabınan.

Avtor: Mwrat Almasbekwlı

“The Qazaq Times”