الماتىدا تۇركيا-ءسۇريا قاتىناسىن تاقىرىپ ەتكەن تالقى وتىرىسى ءوتتى

كەشە، 22 قازان كۇنى احمەت ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى تۇركيانىڭ الماتى قالاسىنداعى باس كونسۋلدىعىمەن بىرلەسە وتىرىپ، «تۇركيانىڭ ءسۇريا ساياساتى» تاقىرىبىنداعى عىلىمي تالقى وتىرىسىن وتكىزدى.

تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ الماتى قالاسىنداعى باس كونسۋلى الي ريزا اكىنشى مىرزا تالقى وتىرىسىنىڭ العاشقى بايانداماسىن باستادى. ول ءسۇريا سوعىسىنا دەيىنگى جانە ءسۇريا سوعىسىنان كەيىنگى تۇركيانىڭ كورشى ەل رەتىندە تۇراقتى پوزيتسيا ۇستانعانىن، سۇرياداعى تراگەديالاردىڭ ادامزاتقا ورتاق قاسىرەت ەكەنىن، الەم جەتكىلىكتى دەڭگەيدە نازار اۋدارماي جاتقانىن ءسوز ەتتى. سونداي-اق، اكىنشى مىرزا بايانداماسىندا ءسۇريادان تۇركياعا كىرگەن بوسقىنداردىڭ تۇركيا ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا جاساعان ىقپالدارى تۋرالى دا توقتالىپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا 3,7 ملن سۇريالىق بوسقىننىڭ تۇركياداعى جۇمىسسىزدىقتى ارتتىرعان جانە كەيبىر اۋماقتارداعى الەۋمەتتىك داعدارىستاردى قالىپتاستىرعان. ونىڭ ايتۋىنشا ءسۇريا سوعىسى باستالعاننان بەرى بوسقىنداردى قابىلداۋ جانە گۋمانيتارلىق كومەكتەر بويىنشا تۇركيانىڭ شىعىنى 100 ملرد دوللاردان اسىپ كەتكەن. ءبىر عانا بوسقىندارعا بەرىلگەن جاردەماقىنىڭ ءوزى 40 ملرد اقش دوللارىنا جەتكەنىن ايتتى. ال، سوڭعى تۇركيانىڭ قادامدارى تۋرالى اكىنشى مىرزا: «تۇركيا تەك شەكارالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ارەكەت ەتىپ وتىر. ءبىز سۇريالىقتاردىڭ دا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋىن قالايمىز جانە وعان كومەكتەسۋگە تىرىسامىز»، – دەدى.

بۇدان كەيىن ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، دوكتور ۆاكۋر سۇمەر مىرزا «تۇركيا-ءسۇريا قارىم-قاتىناسىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى» تاقىرىبىندا بايانداما جاساپ، ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنىڭ ۇزاق تاريحىنا توقتالدى. ول 1516 جىلى وسمان يمپەرياسى قۇرىلعاننان قازىرگە دەيىنگى تۇركيا مەن ءسۇريا قاتىناسىن 4 ۇلكەن كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرعان. وسمان يمپەرياسىنا قاراعان ءسۇريانىڭ 400 جىل بويى بەيبىت، تاتۋ ءومىر سۇرگەنىن، تەك يمپەريانىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ءتۇرلى بۇلعاقتاردىڭ بولعانىن، وتكەن عاسىردىڭ باس شەنىندەگى ەۋروپالىق وتارشىلاردىڭ سۇرياداعى ارەكەتتەرى تۋرالى توقتالدى. سونداي-اق، وتكەن عاسىرداعى جانە ءسۇريا سوعىسىنا دەيىنگى ەكى ەل اراسىنداعى شەكارالىق سۋ ماسەلەلەرى، كەلىسىمدەر، قايشىلىقتار تۋراسىندا كەڭىرەك ءتۇسىندىردى.

ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورى ۆاكۋر سۇمەر مىرزا. فوتو: QT.

ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى جەڭىسحان جانالتاي تۇركيانىڭ كوشى-قون ساياساتى، بۇعان قوسا ءسۇريادان كەلگەن بوسقىندار ماسەلەسى، بوسقىنداردىڭ تۇركيا ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك سالاسىنا، جۇمىس نارىعى جانە ساۋدا سالاسىنا تيگىزگەن اسەرلەرى تۋرالى كوپتەگەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن ءبولىستى. جەڭىسحان جانالتاي كورسەتكەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ءسۇريا سوعىسى ەلدەگى 5 ملن 643 مىڭنان استام ادامدى بوسقىنعا اينالدىرعان. سونىڭ ءسۇريا بوسقىندارىنىڭ 65 پايىزى، ياعني، 3 ملن 674 مىڭ 588 بوسقىن تۇركياعا كىرگەن. ولاردىڭ 52 پايىزى 18 بەن 59 جاس اراسىندا. دەمەك بۇل، تۇركياعا كىرگەن بوسقىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەڭبەككە جارامدى تۇلعالار قاتارىندا. ولار تۇركيانىڭ ەڭبەك نارىعىنا ۇلكەن اسەر ەتەتىنىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى.

ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىىڭ ورىنباسارى جەڭىسحان جانالتاي. فوتو: QT,

جەڭىسحان جانالتايدان تۇركيا مەن ەۋروپا اراسىنداعى بوسقىندارعا گۋمانيتارلىق كومەك قاراجاتى تۋراسىنداعى تالاستى ماسەلە تۋرالى سۇراق قويعانىمىزدا، ەكى تاراپتىڭ بوسقىنداردى قابىلداۋ جانە گۋمانيتارلىق كومەك ماسەلەسى بويىنشا كۇردەلى قايشىلىقتار بار ەكەنىن ايتتى. ايتالىق، باستاپقى مەرزىمدە تۇركيا مەن ەو اراسىندا بوسقىنداردى وتكەرىپ بەرۋ تۋرالى كەلىسىمدەر جاسالعان. الايدا، ەۋروپا تارابى بوسقىنداردى شارتتى تۇردە قابىلدايدى. مىسال رەتىندە ەۋروپانىڭ ءبىر ەلى كەلىسىم بويىنشا 10 سۇريالىق بوسقىندى قابىلدايتىن بولادى، بىراق ولار ينجەنەر ماماندىعىنداعى بوسقىندار بولۋىن تالاپ ەتەدى. ال، وسى سۇراق بويىنشا باس كونسۋل اكىنشى مىرزادا: «كەلىسىم تۇركيا-ەو اراسىندا جاسالعانىمەن، كەيبىر ەۋروپالىق ەلدەر تۇريكيامەن اراداعى جەكە قايشىلىقتارعا بايلانىستى، كەلىسىمدەردى ورىنداعىسى كەلمەيدى»، – دەپ توىقتىردى.

كەشە وتكەن تالقى وتىرىسىندا تۇركيا كونسۋلدىق تارابى جانە احمەت ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتى ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى وكىلدەرى تۇركيانىڭ قازىرگى كەزدەگى جاساپ وتىرعان قادامدارىنا بايلانىستى پروپاگاندالىق اقپاراتتاردىڭ كوپتەپ تاراپ جاتقانىن ايتادى. ولاردىڭ سوزىنە سەنسەك، «تۇركيا ءسۇريا بوسقىندارىن قابىلداپ، بۇعان قوسا قىرۋار گۋمانيتارلىق كومەكتەر اتاپ، سوڭىندا ءوزىنىڭ شىعىندارىنا قاراماستان شەكارالىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ءسۇريادا بەيبىتشىلىك جوباسىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسۋدا. ال، شەتەلدىك كەيبىر اقپارات قۇرالدارى تۇركيانى كۇردتەرگە قارسى شابۋىل جاساپ جاتىر دەپ كورسەتكىسى كەلەدى» دەگەن پىكىردە.

بۇل تۋراسىندا باس كونسۋل اكىنشى مىرزا: «كونسۋلدىق قازاقستاندىق اقپارات قۇرالدارىنا تۇركيا-ءسۇريا ماسەلەسى تۋرالى اقپاراتتارمەن بولىسۋگە دايىن»، – دەدى.

جالپى سوڭعى كەزدەرى تۇركيا مەن ءسۇريا قارىم-قاتىناسى كۇردەلى كەزەڭگە وتكەنى بەلگىلى. تۇريكيا شەكارالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ءسۇريانىڭ سولتۇستىك-شىعىس اۋماعىندا «بەيبىتشىلىك بۇلاعى» اتتى اسكەري وپەراتسياسىن جۇرگىزىپ جاتىر. ۋاقىتتىق سوعىس توقتاتۋ كەلىسىمىنىڭ مەرزىمى اقىرلاسىپ، بۇگىن تۇركيا شابۋىلدى جالعاستىراتىنىن مالىمدەدى. وڭىردەگى ساياسي ويىندارعا ءار ەل ءوز تۇرعىسىنان باعا بەرەتىنى بەلگىلى. الايدا، قازاقستانمەن تىكەلەي بولماسا دا جانامالاي قاتىسى بار بۇل ماسەلەلەردە انىق اقپاراتتى قوعامعا جەتكىزۋ اسا ماڭىزدى. تالقى وتىرىسىندا بىرقاتار جاڭا ينفورماتسيالارعا قانىققانداي بولدىق. بىراق، قازاق ءتىلدى اقپارات كەڭىستىگىنىڭ بىزگە الىس-جۋىقتا بولىپ جاتقان بۇنداي كۇردەلى ءھام تولعاقتى ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارمايتىنىن قىنجىلتادى.

“The Qazaq Times”