قازاق شەنەۋنىكتەرىنىڭ "ماسىلدىق پسيحولوگياسى" تۋرالى تاپسىرلەرى جانە بۋمەرانگ

قازاقستاندىق شەندىلەر سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك ماسىلدىق تۋرالى ءجيى ايتىپ، «تەرىس ادەتتى» ايىپتاپ تا ءجۇر. بيىل قۇقىقتىق ساۋاتى ارتىپ، تۇرمىس قاجىتقان سوڭ جاندى جەرىندەگى جارا اۋزى جارىلعان سوڭ جۇرت بيلىكتەن باسپانا مەن جۇمىسسىزدىق ماسەلەلەرىن تۇپكىلىكتى تۇردە شەشۋدى تالاپ ەتۋ كۇشەيە ءتۇستى. ەكى تاراپتىڭ ورتاق ىمىراعا كەلە الماعانىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولاتىنداي. ماسىلدىق ينتەرپرەتاتسياسى شەنەۋنىكتەر اراسىندا ترەندكە اينالعان ءتارىزدى.

بىلگىر ۆيكيپەديا ماسىلدىقتى «ارامتاماقتىق، جۇمىسقا قۇلقى جوق، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىمەن جاتىپ ىشۋگە داعدىلانۋ، ارام تاماق بولىپ، كەسىرىن تيگىزۋ» رەتىندە «قازىرگى قازاق تىلىندەگى» ينۆارياتسياسى ەكەنىن ايتادى. قىسقاسى، اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن ءجۇرىپ، وڭاي جەردەگى ولجاعا دامەلى، جالقاۋ ءارى جىلپوستىڭ ءىسى. حوش.

ەندى شەندىلەر مەن بيلىكتىك باق-تىڭ ماسىلدىق ۇعىمىن تاپسىرلەۋدىڭ بيىلعى نۇسقاسىن بايىپپەن تاراتىپ ايتايىق.

4 اقپانداعى استانالىق ءبىر وتباسىنىڭ بەس بالاسى وپات بولعان ورتتەن كەيىن انالار نارازىلىعى كۇشەيە تۇسكەن كەز. ەكى جۇمانىڭ وزىندە بىرنەشە قارسىلىق جيىندارى بولدى. بەلسەندى انالارعا قىسىم جاسالعاندىعى تۋرالى دا اقپار تاراعان ەدى. كوپ ۇزاماي 21 اقپان سول كەزدەگى قر پرەزيدەنتى قىزمەتىندەگى ن.نازارباەۆ «ەل ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتۋى ءتيىس» دەپ مالىمدەمە جاسادى. ول كۇزدەن بەرگى ساعىنتاەۆتىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ۇكىمەتتى «ەكونوميكادا وڭ وزگەرىستەر بولمادى»، «ءىجو تەك شيكىزات ەسەبىنەن ءوسىپ جاتىر»، «جۇمىس ورىندارى از قۇرىلىپ جاتىر»، اسىرەسە، «اۋىلداردا جۇمىس ورىندارى از»، «حالىقتىڭ تابىسى وسپەگەن»، «ازىق-تۇلىككە كەتەتىن شىعىن كوبەيگەن»، «شاعىن جانە ورتا بيزنەس وسكەن جوق»، ەڭ باستىسى جاۋاپتىلار «حالىقتىڭ ماسەلەسىن تىڭداي المايتىنى» ت.ب. سەبەپتەرىمەن تاراتقانىن ايتتى. ءسويتىپ سول كۇنى-اق «حالىقتىڭ جاعدايىن كوتەرىپ، ەكونوميكانى دامىتۋى ءۇشىن ناقتى قادامدار جاساۋى ءتيىس» دەگەن مىندەتتەمە العان جاڭا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى رەتىندە ا.مامين تاعايىندالعانى ەسىمىزدە. بىراق، جاساقتالعان «جاڭا» ۇكىمەتتىڭ قۇرامى ادەتتەگىدەي «ەسكى» كادرلارمەن جۇرگىزىلدى. قوسىلعىشتاردىڭ ورنى اۋىسقانىمەن، قوسىندىنىڭ ءمانى وزگەرمەيدىنىڭ كەرى كەلدى.

27 اقپان استانادا (اتاۋى وزگەرمەگەن كەزى) «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان كەزەكتى  ءحVىىى سەزى ءوتىپ جاتقان تاۋەلسىزدىك سارايىنداعى ءتورت مىڭعا جۋىق قولدىڭ قوشەمەتى جاڭعىرىپ، ن.نازارباەۆ «كوپتەن كۇتكەن» مالىمدەمەسىن جاسادى.

«ۇكىمەتكە الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان ازاماتتاردى، اسىرەسە، كوپبالالى وتباسىلاردى قولداۋ شارالارىن كەڭەيتۋدى تاپسىرامىن. اتالعان كورسەتكىشتى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 70%-نا دەيىن جەتكىزۋىمىز كەرەك. ال اتاۋلى كومەك الىپ وتىرعان كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ ءار بالاسىنا بەرىلەتىن جاردەماقىنى 21 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ءوسىرۋدى تاپسىرامىن»، – دەدى پرەزيدەنت. ەل كوڭىلى ءبىر سەرپىلىپ، قىس اۋاسىنداعى تولعاعى قاتار كەلگەن قاسىرەتتەردەن كەيىنگى مەدەۋ بولعانداي ەدى. ەلباسى  ەلىنىڭ جايىنا بولىستى دەسكەن جۇرت «اپىرايلاپ» ءماز بولىسقان-دى.

*** 

12 ءساۋىر قازاقستاننىڭ ۋاقىتشا پرەزيدەنتى قىزمەتىندەگى قاسىم-جومارت توقاەۆ ماڭعىستاۋلىقتارمەن كەزدەسۋ بارىسىندا اكىم-قارالاردىڭ ىسىراپشىلدىعى مەن جاعىمپاز-جارامساقتىعى تۋرالى ءسوز قوزعاپ، مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتىڭ اراجىگىن اجىراتۋ جايىنا ەرەكشە نازار اۋدارعان ەدى. ماسىلدىقتان ارىلۋعا شاقىردى كوپشىلىكتى.

– ءبىز مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتىڭ اراجىگىن اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك. تەك ۇكىمەت تاراپىنان بولىنەتىن جاردەماقىعا قاراپ، ءومىر سۇرۋگە بولمايتىنىن ءار ازامات تۇسىنگەن ءجون. بالالارعا مەملەكەتتەن سولاردىڭ وزدەرىنە جۇمساۋ قاجەت. قوعامدا كاسىپپەن اينالىسۋ يدەياسىن ناسيحاتتاي بەرۋ ماڭىزدى. ادال ەڭبەگىمەن تابىس تاباتىن كاسىپكەر مەملەكەتتىڭ تىرەگى, – دەدى قىرات گۇلدەپ جاتقان تۇستا.

اباي ايتقان بەس ادەتكە اسىق بولۋدى ۇندەگەن ەل باسشىسى توقاەۆ جاڭاوزەن قالاسىنىڭ جاستارى جۇمىسسىز وتىرۋىن، جاعدايى جۇپىنى جاندارعا قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەلەرىن قوزعادى. بىراق، ءبىر قىزىعى توقاەۆ ءىسساپارىنان اي ىلگەرى بۇرىن جۇمىس ورىندارىن تالاپ ەتكەن جاڭاوزەندىك جاستار ءۇنىن جەتكىزىپ جۇرگەن ازاتتىق تىلشىلەرى بىرنەشە رەت ۇستالىپ، ءتىپتى سوت ايىپپۇل وندىرگەن ەدى. جۇمىس تالاپ ەتىپ، توقاەۆقا بەينەۇندەۋ جولداعان ءبىر توپ جىگىتتەر توبىنىڭ بەلسەندىسى ءىستى بولعانى بار.

***

سايلاۋ قارساڭىندا 2 شىلدە كۇنى ۇكىمەت وتىرىسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا وتكەن ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىندا قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى ب. ساپارباەۆ بيىلعى 1 ساۋىردەن باستاپ جاڭا فورماتتا تولەنە باستاعان ااك-ءنى تاعايىنداۋ كەزىندە ەڭبەككە قابىلەتتى «ازامات جۇمىس ىستەمەسە، وندا ءبىز ااك تولەۋدى توقتاتامىز. وسىنداي تالاپ پەن زاڭ بار»، – دەگەن ەدى.  اقتاۋداعى ق.توقاەۆتىڭ ماسىلدىق-مۇقتاجدىق تۋرالى ءسوزىن كەلتىرگەن ەكس-مينيستر «ەڭ باستىسى – ءبىز ماسىلدىققا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ادامداردىڭ ۇيدە جاتىپ، 100 مىڭ تەڭگە نەمەسە 180 مىڭ تەڭگە كولەمىندە ااك الۋىنا مۇمكىندىك بەرمەۋ كەرەك. سوندىقتان دا، زاڭ بۇزۋشىلىقتار انىقتالعان جاعدايدا، ااك تولەۋدى قىسقارتامىز»، – دەگەنى بار.

*** 

قازىر ەلىمىزدە 340 مىڭ وتباسى نەمەسە 1 ميلليون 800 مىڭ قازاقستاندىق اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الادى. 23 تامىز ۆيتسە-مينيستر كەيبىر وتباسىلار اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الۋ ءۇشىن اجىراسۋ، مۇلىكتى جاسىرۋ ت.ب. تۇرىندەگى الاياقتىققا باراتىنىن ايتتى. ناقتى كىرىسى 200 مىڭ تەڭگە وتباسىلار قۇجاتتا 40 مىڭ شاماسىندا دەپ كەمىتكەن دەسەدى ۆەدومستۆو قىزمەتكەرلەرى. وسىنداي كۇدىكپەن 70 مىڭعا جۋىق وتباسىلاردىڭ شىنايى كىرىسىن ايقىنداۋ بويىنشا مونيتورينگ جۇرگىزىلىپ جاتىر ەكەن.

وسى ورايدا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارلىق قىزمەتىنە جاڭا كىرىسكەن ساپارباەۆ حالىق مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتى اجىراتا ءبىلۋى كەرەك ەكەنىنە تاعى ءبىر مارتە توقتالدى. «كومەك ناعىز مۇقتاج ادامدارعا عانا بەرىلۋى كەرەك. ەگەر ءبارىمىز ماسىل بولىپ كەتسەك، ەرتەڭ بولاشاعىمىز نە بولادى؟ مەملەكەتىمىز قالاي داميدى؟ سوندىقتان ماسىلدىق بولماۋى ءتيىس. ون ەكى مۇشەسى ساۋ ادامدار جۇمىس ىستەۋى كەرەك. وعان بارلىق مۇمكىندىك بار»، – دەدى ۆيتسە-پرەمەر.

ااك ءۇشىن بولىنگەن 103 ميلليارد تەڭگە قايسىبىر كۇماندى تۇلعالارعا ۇلەستىرىلگەن بولسا، سوت ارقىلى وندىرەتىنى تۋرالى دا جاريالاپ ۇلگەردى مينيسترلىك.

«الەۋمەتتىك كومەكتىڭ ارقاسىندا وتباسىلاردىڭ تابىسى، بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا، ەكى ەسەگە ءوستى. بۇرىن ءبىر وتباسىعا بولىنگەن اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك 30 مىڭ تەڭگە بولسا، قازىر 88 مىڭ تەڭگەگە جەتتى»، – دەگەن ب.ساپارباەۆتىڭ ءسوزى ساندىق تۇرعىدا جاقسى بوپ كورىنگەنىمەن، شىنتۋايتىندا كوڭىل كونشىتپەيدى.

– ەگەر ءبىز وسىنى پايدالانىپ، جۇمىس ىستەمەي ماسىل بولىپ كەتسەك،  بولاشاعىمىز قالاي بولادى؟ جاستاردى قالاي تاربيەلەيمىز؟ بۇل جەردە ماسىلدىق بولماۋى كەرەك، – دەدى ول.

*** 

سايلاۋدان سوڭ تامىزدىڭ 21-ءى ەل استاناسىندا وتكەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسىنىڭ جيىنىندا پارتيا ليدەرى، ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ بيلىكتەن جاردەم سۇراعان كوپبالالى ءارى تۇرمىسى مۇشكىل وتباسىلاردى سىناپ، «...قازىر سول وتىز جىل بۇرىنعى ۇراندى كوتەرىپ، «ماعان بەر، مەنىڭ بالام كوپ، ايلىعىم از» دەيدى. سەن نە ويلادىڭ؟ بۇل – سەنىڭ ماسەلەڭ عوي، سەن بۇرىن مەملەكەتپەن اقىلداسپادىڭ عوي» دەدى. قىمباتشىلىق پەن تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىنەن اشىنعان انالار جىل باسىندا عانا ەل احۋالىن دامىتا المادى دەپ ۇكىمەتتى مىنەگەن نازارباەۆتىڭ بۇل پىكىرى شامىنا تيگەنىن، مۇندايدى كۇتپەگەنىن ايتتى ازاتتىق قىزمەتىنە. سونداي-اق، جيىنداعى ەكس-پرەزيدەنتتىڭ «ميكروكرەديت ال دا، ەكى سيىر ساتىپ ال. ءوزىڭدى اسىرا» دەگەن تۇرمىس ءحالىن وڭالتۋ تۋرالى كەڭەسى قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، كوممۋنيكاتسيادا ساركازم سيپاتتاعى مەمگە اينالىپ كەتتى.

*** 

«نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باۋىرجان بايبەك جۇمىسسىز ادامعا جاردەم بەرسەك، ەڭبەكتەنىپ سالىق تولەيتىن ازاماتتار رەنجيدى دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى. 24 تامىز كۇنى حابار اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇقباتىندا «ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز – حالىققا  قارماق بەرۋ. بالىق ەمەس. ءبىر كۇنى جەپ تاستايسىڭ ءبارىبىر بىتەدى. ءوز ادال ەڭبەگىمەن كوپ ادامدار جۇمىس ىستەپ جاتىر»، – دەدى ول. ەل ەرتەڭىنە الاڭداعان باۋىرجان مىرزا  «بىرەۋگە تەگىن بەرسەڭ، وندا ءبارىمىز جۇمىس ىستەمەي وتىرايىق. وندا نە بولامىز ەرتەڭ؟ سوندىقتان، مەن ويلايمىن ادامداردىڭ ءبىلىمىن، مادەنيەتىن كوتەرۋ كەرەك. ءتۇسىندىرۋ كەرەك» دەپ، ماسەلەنىڭ شەشىمىن دە ۇسىندى.

***

حابار اگەنتتىگى دەمەكشى 21-ءى كۇنگى كەشكى جاڭالىقتاردا نازارباەۆتىڭ كوپبالالى وتباسىلار مەن ورالماندارعا قاراتا جاساعان مالىمدەمەسىنە قاتىستى سيۋجەتتە ءتىلشى «ماسىلدىق سوڭعى ۋاقىتتا قازاق قوعامىنىڭ تەرىس مىنەزىنە اينالىپ بارادى. ەجەلدەن ەڭبەك ەتكەن حالىقتى جالقاۋلىق نەگە جايلاپ بارادى؟» دەپ «تىڭ» تاقىرىپتىڭ كوبەسىن سوگىپتى. سونىمەن قاتار جۋرناليست گۇلجان مارقاباەۆا دايىنداعان ماتەريالدا «ەلباسى تاعى ءبىر مارتە ادال ەڭبەككە ۇندەدى» دەپ قورىتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ سۋبەكتيۆتى پوزيتسياسىن تانىتادى.  كوپبالالى ايەلدەردىڭ اشىنعان جان ايقايىن «ماسىلدىق» دەپ باعالاۋ – ءجۋرناليستىڭ بۇقاراعا قاراي ەمەس، بۇيرەگى سارايعا بۇراتىنىن بايقاتاتىنداي. ەرتە كوكتەم مەن سارشا تامىز اراسىنداعى ءبىر عانا كوپبالالىلاردىڭ وننان استام نارازىلىق جيىندارى قوعامنىڭ ەمەس، ءسىرا، جۇيەدەگى قوردالانعان ماسەلەلەردەن حابار بەرسە كەرەك-ءتى، ارىپتەس. ەل ءوز قۇقىعىن تالاپ قىلۋعا بەرىسى مۇقتاج، ارىسى قۇقىلى.

ءاسىلى، شىن ماسىل كىم..؟

ماسىلدىق پسيحولوگياسىن مۇقتاجدىقتان، مەحانيزمى ءمولدىر ءارى قايتىمدى رەاكتسياعا نەگىزدەلگەن ورنىقتى الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ جۇرگىزىلمەۋىنەن تۋاتىنىن دا ەسكەرگەن ءجون بولار. «مەنشىگىندە ءۇش قاباتتى كوتتەدج بەن اۆتوكولىگى بار ازاماتتارعا ااك تولەنىپ كەتكەن جاعدايلار دا بولعان» دەپ وقىرىنعان جاۋاپتى ورگاندار بۇعان قالاي جول بەرگەنىن اۋەلى وزدەرى ءتۇسىنۋى ءھام ءتۇسىندىرۋى ءتيىس. ماسىلدىقتى نەگىزسىز كوپكە تاڭا بەرمەي. دۇرىس، قوعام بولعان سوڭ ونىڭ ارالۋاندىلىق سيپاتىنا وراي، ۇرىمتال تۇستا وڭاي ولجاعا كەنەلگىسى كەلەتىندەردىڭ تابىلارى ءسوزسىز. ەگەر مۇنداي فاكتى تىركەلسە، باعدارلامانى تولىق ويلاستىرماي، شالا ازىرلەۋشىلەر دە ايىپتى دەگەنى ەمەس پە؟ داعدارىس دۇنيەنى قىسپاعىنا العان قيىن شاقتا بيزنەسكە يكەمدەلىپ ۇلگەرمەگەن ەلدىڭ كۇنكورىسىنە دەمەۋ بولعان ازىن-اۋلاق جاردەمدى بۇلداۋ، شەندىلەردىڭ ماسىلدىق چەللەندجىن جۇرگىزۋى تەك قارسىلىق تۋدىرادى. «كۇنىڭنىڭ كىسىگە قاراعانى قۇرىسىن» دەپ بىلەتىن قازاقتى جالقاۋلىقپەن جاتىرلاس ەتىپ كورسەتۋ ەشكىمگە وپا بەرمەسى قانىق جايت.

ااك اۋەلى مۇقتاج وتباسىنىڭ بالالارىنا بەرىلەتىنىن ەسكەرسەك، بالا – ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز، جالعاسىمىز، ەرتەڭ بىزگە زەينەت كورسەتەتىن سۋبەكتى. ءبىر شوعىر «اينالىپ وتۋشىلەردىڭ» ارەكەتىنەن كىنارات ىزدەپ، «بۇقارا ماسىلدىققا سالىنۋدا» دەپ ايىپتاي بەرگەننەن گورى بۇعان نە سەبەپ ايداپ اكەلۋدە دەگەن ساۋالعا دەن قويعان دۇرىس. سوتسيولوگ-ەكونوميستەر مەن دەربەس ساياساتكەرلەردىڭ پىكىرى وسىعان سايادى. ەڭبەك «ءماندى ءومىر» يدەالى رەتىندە ۇلىقتالماي، ءار كۇنى ءار جەردەن جەمقورلىق جايلى «جاڭالىق» بەرىلسە، بارلىق سالا بويىنشا شىنايى ەڭبەكپەن كوكتەگەندەر ناسيحاتتالماسا، كوشە بويى ارزان تابىس «بۋكمەكەرلەر» مەن «لومبارد» قاپتاسا، ورتاشا جالاقى مينيستر مەن ەدەن جۋشىنىڭ قوسىندىسىمەن ەسەپتەلسە، كولەڭكەلى قۇپيا جولدارمەن تەز بايتىندار كوبەيسە، داۋلەتتىلەر جاريالىلىققا كونبەسە، ەڭبەكاقى ماردىمدى بولماسا، شەنەۋنىكتەر اشىقتىققا كەلمەسە... قالايشا ەڭبەكقور قوعامعا اينالماقپىز؟

دامىعان-وركەنيەتتى ەلدەردە «حالىق مەملەكەتكە ماسىل بولمايدى» دەيتىن بىرقاتار شەندىلەردەن اۋەلى كوڭىلگە قونىمدى، رەالعا نەگىزدەلگەن، ءبۇتىن بۇقارانى قامتيتىن تاۋ بۇلاعىنداي ءموپ-ءمولدىر ەڭبەك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋىن سۇرايمىز. ودان كەيىن جايدان-جاي الاقان جايۋشى ازاماتتار سانى  سيرەمەسە، كوبەيمەسى انىق. تۇتاس جۇرتتا جالقاۋلىق جايلاماسى – انىق. ماسىلدىق مىنەز توعىشارلاققا، ارىسى مەشكەيلىككە الىپ كەلەدى. ەلگە شاپقات سىيلايتىن جاۋاپتى ورىندا وتىرىپ ءوز ءۇدداسىنان شىعا الماۋ دا – ماسىلدىق ەكەنىن «بۇقارالىق ماسىلدىق تۋرالى» ءجيى ايتاتىن شەندىلەردىڭ ەسىنە سالعىمىز كەلەدى.

اباي «بايدا مەيىر، كەدەيدە پەيىل دە جوق، اڭدىستىرعان ەكەۋىن قۇدايىم-اي!» دەپ وپىنادى. كوپ تىلەۋى – قايتكەندە دە بۇ دەڭگەيگە تۇسپەۋ. مەيىرلى باي ەڭبەكسۇيگىشتەن شىعادى، جاي بايىنان، شەندى بايى كوپ ەل قاشاندا قاۋىپتى.

"The Qazaq Times"