Qazaq şeneunikteriniñ "masıldıq psihologiyası" turalı täpsirleri jäne bumerang

Qazaqstandıq şendiler soñğı kezderi äleumettik masıldıq turalı jii aytıp, «teris ädetti» ayıptap ta jür. Biıl qwqıqtıq sauatı artıp, twrmıs qajıtqan soñ jandı jerindegi jara auzı jarılğan soñ jwrt bilikten baspana men jwmıssızdıq mäselelerin tüpkilikti türde şeşudi talap etu küşeye tüsti. Eki taraptıñ ortaq ımırağa kele almağanın osıdan-aq bayqauğa bolatınday. Masıldıq interpretaciyası şeneunikter arasında trendke aynalğan tärizdi.

Bilgir vikipediya masıldıqtı «aramtamaqtıq, jwmısqa qwlqı joq, bireudiñ eñbegimen jatıp işuge dağdılanu, aram tamaq bolıp, kesirin tigizu» retinde «qazirgi qazaq tilindegi» invariaciyası ekenin aytadı. Qısqası, auırdıñ üstimen, jeñildiñ astımen jürip, oñay jerdegi oljağa dämeli, jalqau äri jılpostıñ isi. Hoş.

Endi şendiler men biliktik BAQ-tıñ masıldıq wğımın täpsirleudiñ biılğı nwsqasın bayıppen taratıp aytayıq.

4 aqpandağı astanalıq bir otbasınıñ bes balası opat bolğan örtten keyin analar narazılığı küşeye tüsken kez. Eki jwmanıñ özinde birneşe qarsılıq jiındarı boldı. Belsendi analarğa qısım jasalğandığı turalı da aqpar tarağan edi. Köp wzamay 21 aqpan sol kezdegi QR prezidenti qızmetindegi N.Nazarbaev «el ükimeti otstavkağa ketui tiis» dep mälimdeme jasadı. Ol küzden bergi Sağıntaevtıñ jetekşiligindegi ükimetti «ekonomikada oñ özgerister bolmadı», «İJÖ tek şikizat esebinen ösip jatır», «jwmıs orındarı az qwrılıp jatır», äsirese, «auıldarda jwmıs orındarı az», «halıqtıñ tabısı öspegen», «azıq-tülikke ketetin şığın köbeygen», «şağın jäne orta biznes ösken joq», eñ bastısı jauaptılar «halıqtıñ mäselesin tıñday almaytını» t.b. sebepterimen taratqanın ayttı. Söytip sol küni-aq «halıqtıñ jağdayın köterip, ekonomikanı damıtuı üşin naqtı qadamdar jasauı tiis» degen mindetteme alğan jaña ükimettiñ basşısı retinde A.Mamin tağayındalğanı esimizde. Biraq, jasaqtalğan «jaña» ükimettiñ qwramı ädettegidey «eski» kadrlarmen jürgizildi. Qosılğıştardıñ ornı auısqanımen, qosındınıñ mäni özgermeydiniñ keri keldi.

27 aqpan Astanada (atauı özgermegen kezi) «Nwr Otan» partiyasınıñ 20 jıldığına oray wyımdastırılğan kezekti  HVİİİ s'ezi ötip jatqan Täuelsizdik sarayındağı tört mıñğa juıq qoldıñ qoşemeti jañğırıp, N.Nazarbaev «köpten kütken» mälimdemesin jasadı.

«Ükimetke äleumettik jağınan az qamtılğan azamattardı, äsirese, köpbalalı otbasılardı qoldau şaraların keñeytudi tapsıramın. Atalğan körsetkişti künköris deñgeyiniñ 70%-na deyin jetkizuimiz kerek. Al ataulı kömek alıp otırğan köp balalı otbasılardıñ är balasına beriletin järdemaqını 21 mıñ teñgege deyin ösirudi tapsıramın», – dedi prezident. El köñili bir serpilip, qıs auasındağı tolğağı qatar kelgen qasiretterden keyingi medeu bolğanday edi. Elbası  eliniñ jayına bolıstı desken jwrt «apıraylap» mäz bolısqan-dı.

*** 

12 säuir Qazaqstannıñ uaqıtşa prezidenti qızmetindegi Qasım-Jomart Toqaev mañğıstaulıqtarmen kezdesu barısında äkim-qaralardıñ ısırapşıldığı men jağımpaz-jaramsaqtığı turalı söz qozğap, mwqtajdıq pen masıldıqtıñ arajigin ajıratu jayına erekşe nazar audarğan edi. Masıldıqtan arıluğa şaqırdı köpşilikti.

– Biz mwqtajdıq pen masıldıqtıñ arajigin ajırata biluimiz kerek. Tek Ükimet tarapınan bölinetin järdemaqığa qarap, ömir süruge bolmaytının är azamat tüsingen jön. Balalarğa memleketten solardıñ özderine jwmsau qajet. Qoğamda käsippen aynalısu ideyasın nasihattay beru mañızdı. Adal eñbegimen tabıs tabatın käsipker memlekettiñ tiregi, – dedi qırat güldep jatqan twsta.

Abay aytqan bes ädetke asıq boludı ündegen el basşısı Toqaev Jañaözen qalasınıñ jastarı jwmıssız otıruın, jağdayı jwpını jandarğa qoldau körsetu mäselelerin qozğadı. Biraq, bir qızığı Toqaev issaparınan ay ilgeri bwrın jwmıs orındarın talap etken jañaözendik jastar ünin jetkizip jürgen Azattıq tilşileri birneşe ret wstalıp, tipti sot ayıppwl öndirgen edi. Jwmıs talap etip, Toqaevqa beyneündeu joldağan bir top jigitter tobınıñ belsendisi isti bolğanı bar.

***

Saylau qarsañında 2 şilde küni Ükimet otırısınıñ qorıtındısı boyınşa ötken baspasöz konferenciyasında QR eñbek jäne halıqtı äleumettik qorğau ministri B. Saparbaev biılğı 1 säuirden bastap jaña formatta tölene bastağan AÄK-ni tağayındau kezinde eñbekke qabiletti «azamat jwmıs istemese, onda biz AÄK töleudi toqtatamız. Osınday talap pen zañ bar», – degen edi.  Aqtaudağı Q.Toqaevtıñ masıldıq-mwqtajdıq turalı sözin keltirgen eks-ministr «Eñ bastısı – biz masıldıqqa jol bermeuimiz kerek. Adamdardıñ üyde jatıp, 100 mıñ teñge nemese 180 mıñ teñge köleminde AÄK aluına mümkindik bermeu kerek. Sondıqtan da, zañ bwzuşılıqtar anıqtalğan jağdayda, AÄK töleudi qısqartamız», – degeni bar.

*** 

Qazir elimizde 340 mıñ otbası nemese 1 million 800 mıñ qazaqstandıq ataulı äleumettik kömek aladı. 23 tamız vice-ministr keybir otbasılar ataulı äleumettik kömek alu üşin ajırasu, mülikti jasıru t.b. türindegi alayaqtıqqa baratının ayttı. Naqtı kirisi 200 mıñ teñge otbasılar qwjatta 40 mıñ şamasında dep kemitken desedi vedomstvo qızmetkerleri. Osınday küdikpen 70 mıñğa juıq otbasılardıñ şınayı kirisin ayqındau boyınşa monitoring jürgizilip jatır eken.

Osı orayda ükimet basşısınıñ orınbasarlıq qızmetine jaña kirisken Saparbaev halıq mwqtajdıq pen masıldıqtı ajırata bilui kerek ekenine tağı bir märte toqtaldı. «Kömek nağız mwqtaj adamdarğa ğana berilui kerek. Eger bärimiz masıl bolıp ketsek, erteñ bolaşağımız ne boladı? Memleketimiz qalay damidı? Sondıqtan masıldıq bolmauı tiis. On eki müşesi sau adamdar jwmıs isteui kerek. Oğan barlıq mümkindik bar», – dedi vice-prem'er.

AÄK üşin bölingen 103 milliard teñge qaysıbir kümändi twlğalarğa ülestirilgen bolsa, sot arqılı öndiretini turalı da jariyalap ülgerdi ministrlik.

«Äleumettik kömektiñ arqasında otbasılardıñ tabısı, bıltırğımen salıstırğanda, eki esege östi. Bwrın bir otbasığa bölingen ataulı äleumettik kömek 30 mıñ teñge bolsa, qazir 88 mıñ teñgege jetti», – degen B.Saparbaevtıñ sözi sandıq twrğıda jaqsı bop köringenimen, şıntuaytında köñil könşitpeydi.

– Eger biz osını paydalanıp, jwmıs istemey masıl bolıp ketsek,  bolaşağımız qalay boladı? Jastardı qalay tärbieleymiz? Bwl jerde masıldıq bolmauı kerek, – dedi ol.

*** 

Saylaudan soñ tamızdıñ 21-i el astanasında ötken «Nwr Otan» partiyasınıñ sayasi keñesiniñ jiınında partiya lideri, eks-prezident N.Nazarbaev bilikten järdem swrağan köpbalalı äri twrmısı müşkil otbasılardı sınap, «...Qazir sol otız jıl bwrınğı wrandı köterip, «mağan ber, meniñ balam köp, aylığım az» deydi. Sen ne oyladıñ? Bwl – seniñ mäseleñ ğoy, sen bwrın memleketpen aqıldaspadıñ ğoy» dedi. Qımbatşılıq pen twrmıstıñ tauqimetinen aşınğan analar jıl basında ğana el ahualın damıta almadı dep ükimetti minegen Nazarbaevtıñ bwl pikiri şamına tigenin, mwndaydı kütpegenin ayttı Azattıq qızmetine. Sonday-aq, jiındağı eks-prezidenttiñ «Mikrokredit al da, eki siır satıp al. Öziñdi asıra» degen twrmıs hälin oñaltu turalı keñesi qoğamda qızu talqığa tüsip, kommunikaciyada sarkazm sipattağı memge aynalıp ketti.

*** 

«Nwr Otan» partiyası törağasınıñ birinşi orınbasarı Bauırjan Baybek jwmıssız adamğa järdem bersek, eñbektenip salıq töleytin azamattar renjidi degen pikirin bildirdi. 24 tamız küni Habar agenttigine bergen swqbatında «bizdiñ negizgi maqsatımız – halıqqa  qarmaq beru. Balıq emes. Bir küni jep tastaysıñ bäribir bitedi. Öz adal eñbegimen köp adamdar jwmıs istep jatır», – dedi ol. El erteñine alañdağan Bauırjan mırza  «Bireuge tegin berseñ, onda bärimiz jwmıs istemey otırayıq. Onda ne bolamız erteñ? Sondıqtan, men oylaymın adamdardıñ bilimin, mädenietin köteru kerek. Tüsindiru kerek» dep, mäseleniñ şeşimin de wsındı.

***

Habar agenttigi demekşi 21-i küngi keşki jañalıqtarda Nazarbaevtıñ köpbalalı otbasılar men oralmandarğa qarata jasağan mälimdemesine qatıstı syujette tilşi «Masıldıq soñğı uaqıtta qazaq qoğamınıñ teris minezine aynalıp baradı. Ejelden eñbek etken halıqtı jalqaulıq nege jaylap baradı?» dep «tıñ» taqırıptıñ köbesin sögipti. Sonımen qatar jurnalist Güljan Marqabaeva dayındağan materialda «Elbası tağı bir märte adal eñbekke ündedi» dep qorıta otırıp, öziniñ sub'ektivti poziciyasın tanıtadı.  Köpbalalı äyelderdiñ aşınğan jan ayqayın «masıldıq» dep bağalau – jurnalistiñ bwqarağa qaray emes, büyregi sarayğa bwratının bayqatatınday. Erte köktem men sarşa tamız arasındağı bir ğana köpbalalılardıñ onnan astam narazılıq jiındarı qoğamnıñ emes, sirä, jüyedegi qordalanğan mäselelerden habar berse kerek-ti, äriptes. El öz qwqığın talap qıluğa berisi mwqtaj, arısı qwqılı.

Äsili, şın masıl kim..?

Masıldıq psihologiyasın mwqtajdıqtan, mehanizmi möldir äri qaytımdı reakciyağa negizdelgen ornıqtı äleumettik sayasattıñ jürgizilmeuinen tuatının da eskergen jön bolar. «Menşiginde üş qabattı kottedj ben avtoköligi bar azamattarğa AÄK tölenip ketken jağdaylar da bolğan» dep oqırınğan jauaptı organdar bwğan qalay jol bergenin äueli özderi tüsinui häm tüsindirui tiis. Masıldıqtı negizsiz köpke taña bermey. Dwrıs, qoğam bolğan soñ onıñ äraluandılıq sipatına oray, wrımtal twsta oñay oljağa kenelgisi keletinderdiñ tabıları sözsiz. Eger mwnday fakti tirkelse, bağdarlamanı tolıq oylastırmay, şala äzirleuşiler de ayıptı degeni emes pe? Dağdarıs dünieni qıspağına alğan qiın şaqta bizneske ikemdelip ülgermegen eldiñ künkörisine demeu bolğan azın-aulaq järdemdi bwldau, şendilerdiñ masıldıq çellendjin jürgizui tek qarsılıq tudıradı. «Küniñniñ kisige qarağanı qwrısın» dep biletin qazaqtı jalqaulıqpen jatırlas etip körsetu eşkimge opa bermesi qanıq jayt.

AÄK äueli mwqtaj otbasınıñ balalarına beriletinin eskersek, bala – bizdiñ bastı baylığımız, jalğasımız, erteñ bizge zeynet körsetetin sub'ekti. Bir şoğır «aynalıp ötuşilerdiñ» äreketinen kinärat izdep, «bwqara masıldıqqa salınuda» dep ayıptay bergennen göri bwğan ne sebep aydap äkelude degen saualğa den qoyğan dwrıs. Sociolog-ekonomister men derbes sayasatkerlerdiñ pikiri osığan sayadı. Eñbek «mändi ömir» idealı retinde wlıqtalmay, är küni är jerden jemqorlıq jaylı «jañalıq» berilse, barlıq sala boyınşa şınayı eñbekpen köktegender nasihattalmasa, köşe boyı arzan tabıs «bukmekerler» men «lombard» qaptasa, ortaşa jalaqı ministr men eden juuşınıñ qosındısımen eseptelse, köleñkeli qwpiya joldarmen tez bayitındar köbeyse, däulettiler jariyalılıqqa könbese, eñbekaqı mardımdı bolmasa, şeneunikter aşıqtıqqa kelmese... qalayşa eñbekqor qoğamğa aynalmaqpız?

Damığan-örkenietti elderde «halıq memleketke masıl bolmaydı» deytin birqatar şendilerden äueli köñilge qonımdı, realğa negizdelgen, bütin bwqaranı qamtitın tau bwlağınday möp-möldir eñbek jüyesin qalıptastıruın swraymız. Odan keyin jaydan-jay alaqan jayuşı azamattar sanı  siremese, köbeymesi anıq. Twtas jwrtta jalqaulıq jaylaması – anıq. Masıldıq minez toğışarlaqqa, arısı meşkeylikke alıp keledi. Elge şapqat sıylaytın jauaptı orında otırıp öz üddäsinan şığa almau da – masıldıq ekenin «bwqaralıq masıldıq turalı» jii aytatın şendilerdiñ esine salğımız keledi.

Abay «Bayda meyir, kedeyde peyil de joq, Añdıstırğan ekeuin qwdayım-ay!» dep opınadı. Köp tileui – qaytkende de bw deñgeyge tüspeu. Meyirli bay eñbeksüygişten şığadı, jay bayınan, şendi bayı köp el qaşanda qauipti.

"The Qazaq Times"