اسەان ەلدەرىنىڭ كەزەكتى ءسامميتى. فوتو: VOA

تايلاند استاناسى بانگكوك تا ASEAN-عا* مۇشە ەلدەردىڭ ليدەرلەرى ۇيىمنىڭ 34-ءشى كەزەكتى ءسامميتىن وتكىزگەن بولاتىن. جيىندا ۇيىم مۇشەلەرى ايماقتىق ەكونوميكالىق جانە قاۋىپسىزدىك ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋعا كەلىستى. بۇدان دا ماڭىزدىسى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى جالپى قاتىناستى رەتتەۋ تۋرالى ورتاق پىكىرگە كەلدى. ول ءۇشىن جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىندەگى ورتاق كودەكس جانە ايماقتىق كەشەندى ەكونوميكالىق سەرىكتەستىك قۇرۋ تۋرالى كونسەنسۋسقا قول جەتكىزۋگە ۋاعدالاسىپ قايتتى.  

الىستاعى وڭتۇستىك-شىعىس ازيالىق ەلدەردىڭ بۇل قادامى ءبىزدىڭ نازاردى اۋداراتىن وزىندىك سەبەبى بار. اشىعىن ايتقاندا، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ بۇل قادامى قىتايعا قارسى بىرىككەن شەپ قۇرۋ دەپ قاراۋعا بولادى. (بۇنىڭ الىس ۇلى قۇرلىقتاعى بىزگە بولعان ىقپالىنا سوڭىنا قاراي توقتالا كەتەمىز). ولار (ASEAN) وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسى بويىنشا قىتاي بيلىگىمەن «شيەلەنىس جانە اپاتتار قاۋپىن ازايتۋ، تۇسىنبەۋشىلىكتەردى جانە دۇرىس ەمەس شەشىمدەردى ازايتۋ» دەگەن ۇستانىمدى كوزدە ۇستاي وتىرىپ ديالوگتى تەز ارادا اياقتاتۋعا تىرىسۋدا.

جينالىستا جاريالانعان ورتاق دەكلاراتسيادا: «ءبىز ASEAN مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋدى جىلى قابىلدايمىز جانە كەلىسىمدى مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتالۋ ءۇشىن ناقتى كەلىسسوزدەردە قول جەتكىزىلگەن پروگرەستى نەگىز ەتەمىز»، – دەسكەن. ءارى، اتالعان ۇيىم قىتايدىڭ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى اسكەري ارەكەتتەرىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن. ءتىپتى، فيليپپين سەكىلدى ەلدەردىڭ باسشىلارى قىتايدىڭ ايماقتاعى ارەكەتىنە اشىق نارازىلىعىن دا ورتاعا سالدى.

قىتايدىڭ ايماقتاعى ارەكەتىنە قارسى وڭتۇستىك-شىعىس ازيالىق ەلدەردىڭ ورتاق تانىم ورناتۋى قىتايدىڭ تىنىق مۇحيتى جاعالاۋىنداعى ىقپالىن السىرەتەدى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى قىتاي ەكونوميكاسى، ستراتەگيالىق مۇددەلەرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. بۇل ايماقتاعى ماسەلەلەر بەيجىڭ ءۇشىن اسا نازىك تاقىرىپ سانالادى. قىتاي ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن قوراۋ ماقساتىندا اتالعان ماڭىزدى سۋ جولدارىندا اسكەري قادامدارىن جيىلەتىپ كەلەدى. ءارى، ءوزىنىڭ اسكەري قۋاتىن ماقساتتى تۇردە ايگىلەيدى. بۇل ايماقتاعى ەلدەردى قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان قاتتى الاڭداتادى.

ال، ASEAN مۇشەلەرىنىڭ ورتاق پىكىرگە كەلىپ، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋگە تىرىسۋى ءوز رەتىندە قىتايعا بەلگىلى جاقتان قىسىم تۇسىرەدى. ارينە، قىتاي تارابى دا ءوزىنىڭ مۇددەسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تىرىسادى. قالاي بولعاندا دا، قىتاي ASEAN ەلدەرى جانە وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، تايۋان (تايۆان) قاتارلى شىعىسىنداعى كوپ قارسىلاسقا بىردەي قارسى تۇرا المايدى. بۇل قىتايدىڭ تەڭىزدەگى جولىن تارىلتادى. تيىسىنشە، قىتاي ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن قۇرىلىق جولدارى ارقىلى دامىتۋعا كۇش سالادى. ناتيجەسىندە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىمەن باستالعان «قۇرلىق جولىنداعى مۇددەسى» باستى ورىنعا شىعىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ىقپالى بارعان سايىن كۇشەيەدى. اتالعان وزگەرىستەر ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بەرىك ىنتىماقتاستىق ورناتۋ ارقىلى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنە ورتاق قارسى تۇرۋدى ەسكەرتىپ وتىر.

*The Association of Southeast Asian Nations — وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قاۋىمداستىعى، (ورىسشا –  اسەان). ۇيىمنىڭ نەگىزى 1967 جىلى قالانعان، وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى وننان استام ەلدى قامتىعان وڭىرلىك، ساياسي-ەكونوميكالىق ءىرى ۇيىم.

“The Qazaq Times”