بەتبۇرىس: وزبەكستان بيلىگى دەموكراتيالىق قوعامعا قادام باستى

وزبەكستان بيلىگى ون جىلدان استام ۋاقىت بويى قولجەتىمسىز بولعان بىرنەشە وپپوزيتسيالىق جانە شەتەلدىك سايتتاردى بۇعاتتاۋدان شىعاردى. وتكەن اپتادا بيلىك قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ پورتالدارى، سونداي-اق باسقارۋ رەجيمىن سىنعا العان شەتەلدىك باق-تار ءۇشىن ەركىن حابار تاراتۋ جانە وي ەركىندىگى تۋرالى شەشىم شىعاردى.

دەگەنمەن، رەسۋرستاردى بۇعاتتاۋدان شىعارۋ بيلىك تاراپىنان كورنەكى قيمىل بولۋى دا مۇمكىن. مەملەكەت اۋماعىنداعى كەيبىر وپپوزيتسيالىق جانە جاڭالىقتار سايتتارى ءالى دە قولجەتىمدى ەمەس. مىسالى، وزبەك تىلىندەگى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ سايتى بۇعاتتا تۇر. جاقىندا وزبەكستان سوتىنىڭ شەشىمى بويىنشا الاياقتىق جاسادى دەگەن كۇدىكپەن ءباسپاسوز باسىلىمدارىن قولداۋ قورىنىڭ توراعاسى، جۋرناليست سايدابلازيز يۋسۋپوۆتىڭ قاماۋعا الىنۋى دا پليۋراليزم تۋىنداتادى. يۋسۋپوۆتىڭ قامالۋىنا قاتىستى وزبەك جۋرناليستەرى مەن بلوگەرلەرى «بيلىك شىندىقتان قورقىپ، جالعان ايىپ تاعاپى وتىر» دەپ، ونى بوساتۋدى تالاپ ەتتى. بۇل جايت باسپاسوزدەگى تسەنزۋرانىڭ ءالى دە كوش باستاپ تۇرعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك.

2016 جىلدان باستاپ وزبەكستان بيلىگى جاڭا رەفورمالار اياسىندا بىرقاتار ىلگەرى قادامدارعا باردى: ساياسي راقىمشىلىق جاريالادى، ءتۋريزمدى دامىتا باستادى جانە ەلگە شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ تۋرالى باعدارلامالاردى ەنگىزدى. سول جىلى ساۋىردە ەقىۇ-نىڭ باق بوستاندىعى ماسەلەلەرى جونىندەگى وكىلى گارلەم دەزير وزبەكستان بيلىگىن بىرقاتار سايتتاردى بۇعاتتان شىعارۋعا جانە اقپاراتقا قول جەتكىزۋ، پىكىر ءبىلدىرۋ بوستاندىعىن رەتتەيتىن نورماتيۆتىك اكتىلەردى وزگەرتۋگە شاقىرعان.

بيىل 10 مامىردا وزبەكستاننىڭ اقپارات جانە بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيالار جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى كوميل اللامجونوۆ «Deutsche Welle»، ۆۆس، «امەريكا داۋىسى» سىندى اقپارات اگەنتتىكتەرىندەگى وزبەك قىزمەتىنىڭ سايتتارىنا قولجەتىمدىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى شەشىمدى جاريا ەتتى. Eurasianet.org, Amnesty International, Human Rights Watch جانە «شەكاراسىز رەپورتەرلەر» قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ سايتتارى دا قولجەتىمدى بولماق. وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىكتەگى ادلەتسىزدىكتى اشكەرەلەگەن باسىلىمدار مەن شەتەلدىك سايتتاردىڭ بۇعاتتالۋىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرگەن الامجونوۆ اتالعان سايتتاردىڭ بارلىعى «تەحنيكالىق قاتەلىككە» بايلانىستى ىستەن شىققانىن ايتىپ، قىسقا قايىردى.

وزبەكستان بيلىگىندەگى تەرىس ارەكەتتەردى اشكەرەلەگەن وپپوزيتسيالىق جانە شەتەلدىك باق-تار 10 جىلدان استام ۋاقىت قولجەتىمسىز بولدى. فوتو: ۆۆس

وزبەكستان 2005 جىلى بىرقاتار جاڭالىقتار مەن اناليتيكالىق ونلاين-رەسۋرستاردى بۇعاتتاي باستادى. سول كەزدە باتىس ەۋروپا، اقش-تىڭ بىرقاتار ەلدەرى، قۇقىق قورعاۋ جانە حالىقارالىق ۇيىمدار ءانديجان قالاسىندا بولعان قاقتىعىس كەزىندە وزبەكستان بيلىگىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن قاتاڭ ايىپتادى. سول وقيعالاردىڭ بارىسىندا 200-گە جۋىق ادام قازا تاپقان جانە اقپارات قۇرالدارىنىڭ ەركىن حابار تاراتۋ مۇمكىندىگى شەكتەلگەن. تاۋەلسىز كوممەنتاتورلار، وپپوزيتسيالىق جانە شەتەلدىك باق-تار وزبەكستاندا كوپتەگەن جىلدار بويى تەحنيكالىق قيىندىقتار مەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ شەكتەلۋىنە قارسى نارازىلىق بىلدىرگەن بولاتىن.

وپپوزيتسيالىق سايتتاردىڭ «قۇلپىن اشۋ» قازىرگى پرەزيدەنت شاۆكات ميرزيەەۆ ساياساتىنداعى بەتبۇرىس. ول وزبەكستاندى 25 جىل باسقارىپ، «الەمدەگى ەڭ رەپرەسسيۆتى مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالدىرعان» يسلام كاريموۆتىڭ ورنىنا 2016 جىلى كەلگەن. ميرزيەەۆتىڭ باسقارۋىنداعى وزبەكستان ەكونوميكاسىن باياۋ قالىپتا بولعانمەن، ءباسپاسوز بوستاندىعى بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك يندەكستە جوعارى ساتىعا كوتەرىلدى. سول جىلدان باستاپ وزبەكستان بيلىگى ەلگە تۋريستەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋعا باعىتتالعان كوپتەگەن باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىردى. بۇل ارەكەت تاشكەنتتىڭ مەملەكەتتىك تسەنزۋرانى بىرتە-بىرتە السىرەتەتىنىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، وسى قادامعا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دامۋى دا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ويتكەنى، بۇعاتتالعان ۆەب-سايتتارداعى كونتەنتتىڭ ماڭىزدى بولىگىن باق بەتتەرىنەن عانا ەمەس، Facebook, YouTube جانە باسقا دا الەۋمەتتىك پلاتفورمالاردان الۋعا بولادى. سوڭعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ وزبەك سەگمەنتىندە سايتتاردىڭ بۇعاتتالۋىن توقتاتۋعا باعىتتالعان ۇندەۋلەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. Facebook پايدالانۋشىلارى وزبەكستاننىڭ اقپارات جانە بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيالار اگەنتتىگى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعان پرەزيدەنت ميرزيەەۆانىڭ قىزى سايدا ميرزيەەۆانىڭ حابارلامالارى مەن پوستتارىنا ءسوز بوستاندىعىنا قاتىستى پىكىرلەر قالدىرعان.

2016 جىلدان باستاپ وزبەكستان بيلىگى ەلگە تۋريستەر مەن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋعا باعىتتالعان كوپتەگەن باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىردى. فوتو: Google

بەتبۇرىس نەنى بىلدىرەدى؟

وزبەكستان ۇكىمەتى الداعى ۋاقىتتا وزگە دە بلوكتالعان سايتتار ءتىزىمىن جاريالاپ، ولاردى قايتا قالپىنا كەلتىرمەك. ۇكىمەتتىڭ بۇل قادامىنا قاتىستى پىكىرلەر ەكىگە ءبولىندى. ورتالىق ازيا بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن «Human Rights Watch» وكىلى ستيۆ سۆەردلوۆ سايتتاردى بۇعاتتان شىعارۋ – وزبەكستاندا ءسوز بوستاندىعى ءۇشىن ماڭىزدى قادام دەپ اتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، ميرزيەەۆتىڭ باق سالاسىنا قاتىستى رەفورمالارى ءالى كۇنگە دەيىن اقپارات قۇرالدارىن شەكتەيدى، بىراق سالىستىرمالى تۇردە وزگە پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەرگە قاراعاندا دامۋ دەڭگەيى ەداۋىر جوعارى. بۇعاتتالعان Fergana.ru سايتىنىڭ باس ديرەكتورى دانيل كيسلوۆ: «وزبەكستاننىڭ ءسوز بوستاندىعىنا دەگەن قادامىن قۇپتايمىن. بۇل شەشىم – پرەزيدەنت جۇرگىزىپ وتىرعان رەفورمالاردىڭ ناتيجەسى. بۇرىنعى باسشىلىقتا ءسوز ەركىندىگىنە يە بولۋ مۇمكىن ەمەس ەدى»، – دەيدى.

وزبەك ۆۆس قىزمەتىنىڭ باس رەداكتورى حايرۋللو فايز: «وزبەكستاندا ءبارى جاقسى دەپ ايتۋعا بولادى. يسلام كاريموۆتىڭ زامانىمەن نەمەسە ءۇش جىل بۇرىن بولعان جاعدايدى سالىستىرساق، الدەقايدا ەركىن بولا باستادىق. جۋرناليستەر مەن سىني جاريالانىمدارعا ءجيى جۇگىنەتىن وقىرمانداردىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەلسەندىلىگى ارتتى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ماڭىزدى شەشىمدەرىنىڭ ءبىرى. ءۇش جىل بۇرىن ءبىز بۇل تۋرالى ارمانداعان جوقپىز. بيلىك ءسوز بوستاندىعىنسىز باسقا رەفورمالار قاجەتتى ناتيجە بەرمەيتىنىن سەزىنە وتىرىپ، وسى قادامعا باردى دەپ ۇمىتتەنەمىز»، – دەپ اتاپ ءوتتى. سونداي-اق، جۋرناليست سوزىندە «ەگەر قازىر كارىموۆتىڭ ۋاقىتى بولسا، مەنىڭ ويىمشا، جۋرناليستەردىڭ كوبى قاماۋعا الىنار ەدى. قازىر ءبىز، راسىمەن، جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. بىراق كەيبىر بلوگەرلەر مەن جۋرناليستەرگە قىسىم ءالى دە ساقتالاتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. وزبەكستاندا جۋرناليستىك ىنتىماقتاستىقتىڭ پايدا بولۋى بيلكتىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرە باستاعانىن بىلدىرەدى. ءبىراز جىلداردان كەيىن بيلىك ەركىن ءباسپاسوز فەنومەنىنە ۇيرەنەدى»، – دەيدى.

وزبەكستان بيلىگىنىڭ بۇل قادامىنا كەي ساراپشىلار كۇدىكپەن قارايدى. اقش-تاعى وزبەك ساياساتتانۋشى رافاەل ساتتاروۆ: «باق جانە قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ سايتتارىن قايتا اشۋ دەموكراتيالاندىرۋدىڭ نەمەسە اللامجانوۆ دانالىعىنىڭ بەلگىسى ەمەس. بۇل قادام جاي عانا وزبەكستان ۇكىمەتىنىڭ گەرمانيا پرەزيدەنتى شتاينمايەردىڭ ساپارى الدىندا وڭ احۋال تۋعىزۋ ءۇشىن باعىتتالعان ارەكەت»، – دەپ ەسەپتەيدى. ال ساياساتتانۋشى الىشەر يلحاموۆتىڭ پىكىرىنشە، ميرزيەەۆ تەك قاۋىپسىز دەپ سانايتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن عانا قالدىرىپ، بيلىكتەگى ادىلەتسىزدىكتەردى اشكەرەلەيتىن اقاپاراتتارمەن كۇرەس جۇرگىزەدى دەيدى. ول سوزىندە وزبەكستان باق-تارى مەن جۋرناليستەرىن «جۋرناليستىك ەتيكانى قۇرمەتتەۋگە، راستالماعان جانە دۇرىس ەمەس اقپاراتتى پايدالانۋدان اۋلاق بولۋعا جانە نەگىزسىز الىپساتارلىق پەن كۇمان تۋدىرماۋعا» شاقىردى.

ءتۇيىن

وزبەكستان بيلىگىنىڭ بۇل شەشىمىن ەقىۇ قولداپ، زاڭ ەسەبىندە قابىلدادى. Freedom House, Human Rights Watch سىندى حالىقارالىق ءسوز بوستاندىعىن قاداعالايتىن ۇيىمدار دا وزبەكستان دامۋشى ەلدەر قاتارىندا دەموكراتياعا قول سوزعان مەملەكەت دەگەن باعا بەردى. اتالعان ۇيىمدار وزگە دە پوستكەڭەستىك ەلدەر وسى ۇلگىگە زەر سالىپ، ءسوز جانە وي بوستاندىعىنا قول جەتكىزسە دەگەن سەنىم ءبىلدىرىپ وتىر.

"The Qazaq Times"