وسپان باتىر باستاعان ۇلتازاتتىق كۇرەستىڭ اقىرعى ارپالىستارى

وسپان باتىردى اتۋ جازاسىندا 80 مىڭ حالىق جينالعان.

بۇگىن دالا كوكجالى، XX عاسىرداعى قازاقتىڭ ۇلتازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى – وسپان باتىر ءسىلامۇلىنىڭ اتىلعان كۇنى. وسپان باتىر وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ۇلتىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا كەڭەس وداعى جانە ونىڭ ءوز مۇددەسىنە قۇرعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۋىرشاق ۇكىمەتىمەن، قىتايدىڭ گومين جانە كوممۋنيستىك ۇكىمەتىمەن قان كەشىپ ۇرىس سالعان ۇلت قاھارمانى. ول تۋرالى اقش زەرتتەۋشىلەرى "قازاقتىڭ XX عاسىرداعى التىن اڭىزى" دەگەن ات تا بەرگەن. ۇلتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن شاھيت كەشكەن وعلاننىڭ ومىردەن وتكەن كۇنىنە وراي، ۇلى رۋحىنا تاعزىم ەتە وتىرىپ، ول باستاعان ۇلتازاتتىق كۇرەستىڭ سوڭعى كەزەڭدەرى تۋرالى جازىلعان جاس زەرتتەۋشى ەرزات كارىبايدىڭ ماقالاسىن سايت وقىرماندارىنا ۇسىنامىز.

The Qazaq Times

كۇردەلى تاريحي كەزەڭ

1945 جىلى دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىس اياقتالۋعا بەتالدى دا، ءۇش ءىرى دەرجاۆا حالىقارالىق جاڭا ءتارتىپ ورناتۋدا ۇساق ۇلتتاردىڭ مۇددەسىن قۇرباندىققا شالۋدان تايىنبادى. 1944 جىلى كەڭەس وداعى شتر-نى (شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى) نە ماقساتتا قۇرعاندىعىنىڭ سىرى ءالى كۇنگە اشىلعان جوق! كەڭەس وداعى «يالتا كەڭەسىندە» موڭعوليانىڭ دەربەستىگىن ساقتاۋدى العا تارتتى جانە اراعا قۇراما شتاتتاردى سالىپ گومين ۇكىمەتىن كوندىردى. بىراق، گومين ۇكىمەتى كەڭەس وداعىنىڭ مانجۋريادان ۋاقىتشا شەگىنۋىن، شىنجاڭدى قىتاي تەرريتورياسى رەتىندە مويىنداۋىن جانە ونداعى ۇلتتاردىڭ كوتەرىلىسىنە قولداۋ بىلدىرمەۋىن تالاپ ەتتى. بۇل تالابى كەڭەس وداعى جاعىنان قابىل الىندى. ال، شىن مانىسىندە كەڭەس وداعى التاي قازاقتارىنىڭ مۇددەسىن بۇل كەلىسىمنەن بۇرىن-اق قۇرباندىققا شالعان ەدى.

1945جىلدارداعى وسپان باتىر

«التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» كەڭەس وداعى تارابىنان قۇرىلعان شتر ۇكىمەتىنەن بۇرىن قۇرىلدى. كەڭەستىك «كەڭساي» اتتى پولكى التايدىڭ ورتاعى سارىسۇمبەگە كىرگەن كەزدە، التايداعى قازاقتاردىڭ توڭكەرىستىك كۇشتەرى ايماقتىڭ شامامەن 90 پايىزىن ازات ەتىپ بولعان. التايدى دەربەس ءوز كۇشتەرىمەن ازات ەتكەن توڭكەرىستىك كۇشتەر ايماقتىڭ شتر اكىمشىلىگىنە باعىنۋىن قالامادى جانە التاي حالقى دا بۇنى ۇناتپادى. ونىڭ ۇستىنە شتر ۇكىمەتى ايماقتاعى حالىقتىڭ مۇددەسىمەن ەسەپتەسپەي، توڭكەرىستىك كۇشتەردى تاراتىپ، ونىڭ ورنىنا سىرتتان كەلگەن 1000 ادامدىق توڭكەرىستىك كۇشتەردەن «التاي اتتى اسكەرلەر پولكىن» قۇردى. وسپان باتىردىڭ ۇكىمەتتىك ورىندارعا ۇسىنعان كانديداتتارى شتر جاعىنان قابىلدانبادى. بۇل التايداعى توڭكەرىس قاھارماندارىنىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋمەن بىردەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە التايداعى 83 مىڭ حالىقتىڭ 90 پايىزىن قازاقتار قۇراپ وتىرعانىنا قاراماستان، ۇكىمەت باسشىلىعى باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن قويىلدى. وسپان باتىردىڭ كەلىسىمىنسىز التايدىڭ بىرقاتار اۋداندارىنا اكىمدەر تاعايىندالادى.

1946 جىلعا كەلگەندە شتر كۇشىنەن قالدىرىلىپ، «شىنجاڭ بىرىككەن ۇكىمەتى» قۇرىلادى. وسپان وسى ۇكىمەتكە جورا جانە التايدىڭ ءۋاليى بولىپ بەكىتىلەدى. 25 تۇراقتى مۇشەنىڭ ىشىندە تەك 3 قازاق، 8 ۇيعىر بولادى. كەلىسىمدەر دەرلىك ۇيعىر مۇددەسىنە شەشىلەدى. بۇرىنعى شتر-نىڭ 30 مىڭ ادامنان تۇراتىن ارمياسىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋعى كەڭەس وداعىنىڭ جەر-جەرىنەن اكەلگەن اسكەرلەر بولعاندىقتان ولار بىرىككەن ۇكىمەت تۇسىندا ەلدەرىنە قايتادى. كەڭەس وداعىنىڭ ميسسياسىن ورىنداۋشى ءاليحان تورە دە جاسىرىن تۇردە كەڭەس وداعىنا قايتارىلدى.

1946 جىلى كەڭەس وداعى يادرولىق قارۋ جاساۋعا كۇش سالعان تۇستا، كوكتوعايدا مول ۋران قورىن تاۋىپ، ۋران كەنىن اشادى. سول جىلى قىتايدا اقش قولداۋىنداعى گومين ۇكىمەتى مەن كەڭەس وداعى قولداۋىنداعى كومپارتيا اراسىندا ازاماتتىق سوعىس قايتا جانداندى. قۇراما شتاتتار كەڭەس وداعىنىڭ يادرولىق قارۋ ءوندىرۋ، ۋران قورىنا يە بولۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ ماقساتىندا قىتايدىڭ گومين ۇكىمەتى ارقىلى التايداعى توڭكەرىس جەتەكشىسى وسپان باتىرمەن بايلانىس ورناتا باستايدى. ناتيجەسىندە، وسپان باتىر مەن گومين بيلىگى قويۋ قارىم-قاتىناس ورناتا باستايدى. سول جىلى وسپان باتىر كوكتوعاي مەن شىڭگىلدەگى ەل اعالارىنىڭ باسىن قوسىپ، جيىن وتكىزەدى. سودان باستاپ كوكتوعاي مەن شىڭگىل حالقى شتر نەمەسە بىرىككەن ۇكىمەتكە سالىق تولەۋدەن باس تارتادى. بۇل دەربەستىك الۋدىڭ بەلگىسى ەدى. سول تۇستاعى ۇكىمەت باسشىلىعىنداعى دالەلحان سۇگىرباەۆ پەن ىسقاقبەك گەنەرال وسپان باتىردى رايىنان قايتارۋعا دا قۇلشىنىپ كورەدى، بىراق بۇل ارەكەتتەرى ءساتسىز اياقتالادى.

شتر جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى دالەلحان سۇگىرباەۆ.

وسپاننىڭ شتر-عا قارسى سوعىسى

1946 جىلى گومين ۇكىمەتى وسپان باتىردىڭ قولىن 400 بەساتارمەن قارۋلاندىرادى. وسپان باستاعان قارۋلى توپ 350 اداممەن بۋرىلتوعايدى باسىپ الىپ، سارسۇمبەگە بەت الادى. شتر قارۋلى كۇشتەرىمەن سىبەتى دەگەن جەردە كەزدەسىپ، قاقتىعىسادى. وسپان قولىنا جىلقىايدار باستاعان 200 ادام كومەككە كەلەدى. ال، وسپانعا قارسى 5 مىڭ ادامدىق قارۋلى اسكەر جۇمىلدىرىلادى. بۇلار نەگىزىنەن قوبىق 2-ءشى اتتى پولكى مەن التاي اتتى پولكىنەن قۇرالادى. بۇل قوسىندى دالەلحان سۇگىرباەۆ، ءنۇسىپحان كونباي، جاعدا بابالىق قاتارلى ادامدار باسقاردى. بۇل سوعىستان كەيىن وسپان قولى بايتىككە قاراي شەگىندى. 1947 جىلى ءور-التايدان بايتىككە 1000-نان استام وتباسى كوشىپ باردى. بۇلاردان مىڭنان استام ادام قارۋلانىپ، وسپان قولىنا قوسىلدى. 1947 جىلى ماۋسىم ايىندا موڭعوليا اسكەرى بايتىككە شابۋىل جاساپ، وسپان قولىنان جەڭىلىس تاۋىپ كەرى شەگىنەدى. بۇل شايقاستان كەيىن وسپان باتىردىڭ ىقپالى ءتىپتى كەڭەيىپ، اقش-تىڭ تانىمال باسىلىمدارى جازا باستايدى جانە ۇرىمجىدەگى اقش كونسۋلدىعىمەن سويلەسۋلەر باستالادى.

شتر ۇكىمەتىنە قاراستى 5000 اسكەردىڭ التايداعى حالىققا تىزەسى قاتتى باتقاندىقتان، قىركۇيەك ايىندا وسپاننىڭ قول باستاعان باتىرلارىنىڭ ءبىرى قاپاس تىركەسۇلى مىڭنان استام جاساعىمەن التايعا شابۋىل جاساپ، شتر جاساعىنىڭ باسىم كوبىن جويىپ، ايماقتى باسىپ الادى. بىراق، ءبىر ايدان كەيىن اۋىر قارۋمەن قارۋلانعان شتر مەن كەڭەس اسكەرى قايتا شابۋىل جاساپ، وسپان قولى التايدان تاعى شەگىنىپ شىعادى. وسى جولى 19 مىڭنان اسا حالىق وسپانمەن ەرە كوشىپ بوعدا بەتىنە قونىستانادى. وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا قاليبەك ساۋان جەرىندە شتر كۇشتەرىمەن سوعىسىپ ماناسقا شەگىنەدى.

1947 جىلى قىستا وسپان باتىردىڭ قىتاي گەنەرالى سۇڭ چيليانعا كەزدەسكەنى تۋرالى گەنەرال سۇڭنىڭ ءوز ەستەلىگىندە ايتىلعان. اتالعان ەستەلىكتە وسپان باتىر سۇڭ چيليانعا بىلاي دەيدى: «مەن شىڭجاڭ قازاعىمىن، كەڭەستەگى قازاقتارمەن قانىمىز ءبىر تۋىسپىز، كەڭەستىك توڭكەرىستەن كەيىن كەڭەستىكتەر روسسياداعى قازاقتارعا جانتۇرشىگەرلىك جانىشتاۋ جۇرگىزدى، كوپ ادامدى قىرىپ، مالىن تارتىپ الدى، ءدىنني سەنىمىنەن ايىردى. قازىر شىڭجاڭداعى كەي قازاقتار سول زۇلىماتتان قاشىپ كەلگەندەر، سوندىقتان ءبىز كەڭەس وداعىنا كەكتەنەمىز!... ىلە وقيعاسىندا ءاليحان تورەمەن توقتامعا كەلىسكەمىن... كەيىن بايقاسام ىلە توڭكەرىسىنىڭ باسشىلارى كەڭەستىكتەر ەكەن، كەڭەستىك قازاق، وزبەك، ۇيعۇر، قىرعىزدار ەكەن. كەيبىرى كەڭەستەن وقىعان، كەڭەستىڭ قۇلجاداعى كونسۋلى قۇلجاداعى وقيعانعا باسشىلىق ەتكەن. ولار شتر-دى قۇرىپ شىقتى. ىلە جاق مەنى وزدەرىن قولدامايدى دەپ ويلاپ مەنىڭ كوزىمدى قۇرتپاق بولدى. ررىنىما دالەلحاندى قويىپ سول ارقىلى مەنىڭ ورىنىمدى باستىرماقشى بولدى، سوندىقتان مەن ۇكىمەتتىن قولداۋ كۇتەمىن، ولارمەن سوڭىنا دەيىن ايقاسامىن!» دەگەن. بۇدان وسپان باتىردىڭ قازاق ۇلىتشىلى ەكەنى انىق كورىنەدى. ونىڭ قازاقتارعا زۇلمات ورناتقان قىزىل يمپەرياعا، كوممۋنيزمگە جان-تانىمەن قارسىلىعى بايقالادى.

1948 جىلى وسپان باتىردى گومين ۇكىمەتى ۇرىمجىگە شاقىرادى

1948 جىلى وسپاندى نانكين ۇكىمەتى قۇرىلتايعا شاقىرادى، وسپان قۇرىلتايعا ۇلى شەرديماندى جىبەرەدى. بوعدا بەتىندە التاي اكىمشىلىگى قۇرىلىپ وسپان ءۋالي بولادى، وسپاننىڭ ەلىنەن مىڭنان اسا ادام اسكەرلىككە الىنىپ دەربەس پولك بولىپ قۇرىلادى.

قىزىل قىتايمەن ارباسۋ جانە قىرعىن سوعىس

1949 جىلى باركول جەرىندە

1949 جىلى اقش گومين ۇكىمەتىن قولداۋىن توقتاتتى، كەڭەس تارابى قىتاي كومپارتياسىن جالعاستى بار كۇشپەن قولدادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قىتايدا كوممۋنيستىك پارتيا بيلىككە كەلدى. سول جىلى قازاندا قىزىل ارميانىڭ 100 ادامدىق قوسىنى شىنجاڭعا كىردى. شىنجاڭداعى گومين ارمياسى ولارعا قارسىلىقسىز باعىندى. شتر-نىڭ ساتقىن ارمياسى دا ءبىر تال وق اتپاستان قىزىل ارمياعا باعىنىپ شىقتى.

قىتاي قىزىل ارمياسى مەن شتر اسكەرىنىڭ كەزدەسۋى

بۇل تۇستا وسپان توبى قىزىل ۇكىمەتپەن ارالىق ساقتاپ تۇردى. شتر قۋىرشاق ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى بولسا كوممۋنيستەرگە وسپاندى قۇبىجىق، باندى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى. 1950 جىلعا كەلگەندە وسپان مەن قىزىل ارميا اراسىنداعى قاندى سوعىس اقىرى باستالدى.

شىنجاڭعا كىرگەن قىزىل ارميانىڭ باس قولباسشىسى ۋاڭ ءجىن ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازالى: «1949 جىلى 25 قاراشادا شىڭجاڭ ازات بولدى. بىراق، وسپان سەكىلدى كەيبىر كەرتارتپا كوتەرىلىسشىلەر باس كوتەردى. ولار باسىندا 4 مىڭ ادام بولاتىن، كەيىن گومينداڭنىڭ تىزە بۇككەن قوسىندارى بىرىگىپ 20 مىڭنان اسىپ كەتتى. ولار ءبىزدى قۋىپ شىعىپ وزدەرى پاتشا بولماق بولدى. وسى جىلى وسپان گومينداڭنىڭ بۇرىنعى گەنەرالدارىمەن استاسىپ، شىعىس التى اۋداندا بۇلىك تۋدىردى. بۇل بۇلىككە 6 مىڭ گومين اسكەرى مەن 45 مىڭنان اسا حالىق قاتىناستى. 1175 ادامدى ءولتىرىپ، 340 مىڭ باس مالدى بۇلاپ كەتتى. وسپان قولىنا قارۋ الىپ تۇرىپ: «قۇمىلدى الىپ، قىزىل ارميانىڭ شەگىنەر جولىن كەسىپ، ءۇرىمجىنى باسىپ الىپ شىڭجاڭدى كوممۋنيزمگە قارسى بازا ەتۋ كەرەك!» دەپ ۇراندادى. وسىلايشا شىنجاڭدا باندىلاردى الاستاۋ باستالدى. مەن ۇكىمەت ارمياسىنا (گومين ارمياسىنا) قانىق ەدىم، بىراق وسپان قولىنا اتتى اسكەرلەردى نەگىز ەتە وتىرىپ (شتر ۇلتتىق ارمياسىن ايتىپ وتىر – ە.ك) ارەكەتتەنۋىمىز كەرەك بولدى. ولار اتقا مىنسە جولبارىس، ال اتتان تۇسسە قوي سياقتى بولادى. سوندىقتان مەن: ەڭ الدىمەن ولاردىڭ اتتارىن جويىڭدار، ولارعا سنارياد، زەڭبىرەك ارقىلى شابۋىلداپ، اتتى قوسىندى بىتىراتۋ كەرەك، – دەپ نۇسقاۋ بەردىم. 1 ساۋىردە ارميامىز ءتورت باعىتتا اتتاندى. وسپاندا تۇراقتى اسكەر جوق بولعاندىقتان ماڭىنداعى رۋلاستارى مەن اق ورىستاردان باسقاسى سوعىسقا ەبدەيسىز ەكەن. ارميامىز ءار رۋعا اتىلعان جولبارىستاي تاپ بەردى. قارسى كەلگەن باندىلار دا قايتارما سوققى بەردى. سول كەزدە گۇرسىلدەپ جارىلعان سنارياد داۋىسى قۇلاق تۇندىردى (قىزىل ارميانىڭ اۋىر قارۋلاردى كوپ قولدانعانىن بىلۋگە بولادى – ە.ك). باندىلار جەر باۋىرلاپ شەگىنىپ كەتتى. مالشىلار مالدارىن ايداپ كەتە الماي، «ازاتتىق ارميا جاقسى» دەپ قولدارىن كوتەرىپ باعىنا باستادى. ارميامىز جالعاستى شابۋىلداپ 150 باندىنىڭ كوزىن جويىپ، 800 ادامدى تۇتقىندادى. 9 رۋدان 14 مىڭ ادامدى قۇتقاردى. وسپان قالدىق كۇشىمەن بايتىككە شەگىندى...

وسى كەزدە تاعى ءبىر باندىلار اتامانى ورازباي ءتاڭىرتاۋىنىڭ بيىگىنە بەكىنىپ، 2 مىڭ جاساعى جانە ماناس، قۇتىبي، سانجىدان 20 مىڭ قازاقتى باستاپ ارميامىزعا شابۋىلعا ءوتتى. وسپان ونى ەستىپ قۋانىپ: وڭتۇستىككە تارتايىق! قىتايمەن بايتىتە الىسپاي، ورازبايمەن بىرىگەيىك، – دەپتى. بۇدان حاباردار بولعان ارميامىز وسپاننىڭ جولىن كەسىپ تاستادى. ارميامىزدىڭ كۇشىنە قالدىق قولىمەن توتەپ بەرە الماعان ول گانسۋعا ءوتىپ كەتتى. 1951 جىلى كوكتەمدە ارميامىز وسپاندى حايزىدا 50 ۇيمەن وتىرعاندا قولعا ءتۇسىرىپ، وعان قوسا 263 ادامدى تۇتقىندادى. ءجانابىل باستاعان 39 ادام وققا ۇشتى. 1100 ادام بىرجاقتىلى ەتىلدى. 29 ءساۋىر كۇنى وسپان ۇرىمجىدە ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، اتىلدى. ونى كورۋگە 80 مىڭ حالىق جيىلدى....

وسپان باتىردىڭ قولعا تۇسكەندەگى سۋرەتى

تاريحي دەرەكتەر بىزگە وسپان باتىر باستاعان ءور-التايدىڭ 20 مىڭنان استام حالقى مەن التايدان تاڭىرتاۋعا اۋىپ بارعان ءۇرىمجى ايماعى مەن باركولدەگى 60 مىڭنان استام قازاقتىڭ 1950 جىلدارى، ياعني قحر قۇرىلعاننان كەيىن دە قىزىل ۇكىمەتكە قارسى ۇلتازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزگەنىن ايعاقتايدى. بۇل ۇلتازاتتىق كۇرەسىنە وسپان باتىرعا ىلەسكەن 42 مىڭنان شاماسىنداعى جانە ورازباي باستاعان 20 مىڭ قازاقتىڭ قاتىسقانى بەلگىلى. ەڭ عاجابى، سان جاعىنان قازاقتاردان التى ەسەگە جۋىق كوپ بولعان ۇيعىرلاردىڭ قىزىل ارمياعا شارتسىز باعىنا سالعانى.

وسپان باتىر جانە ونىمەن بىرگە جازاعا كەسىلگەن قىتاي گەنەرالدارى

وسى كۇرەسكە قاتىسقان قاليبەك حاكىم، ءسۇلتانشارىپ زۋقاۇلىنىڭ اۋىلدارى سول جىلى تيبەت اسىپ، كاشميرگە جەتەدى. ولاردىڭ قاتارىندا دالەلحان جانىمحانۇلى، وسپاننىڭ سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى نۇرعوجاي باتىر مولداجانۇلى، قۇسايىن ءتايجى قاتارلىلار دا بار. ولار 350 ادام بولىپ، وزدەرىنەن بۇرىن، 1942 جىلى ۇندىستانعا بارعان 1400 قازاقپەن قوسىلىپ، كەيىن تۇريكياعا جەتەدى.

وسپان باتىردىڭ اقتىق بەينەسى

حاسەن ورالتاي ءوز ەستەلىگىندە قاليبەك حاكىم باستاعان كوتەرىلىستەن كەيىن دە، ساۋان جەرىندە ارىستانباي مولدا باستاعان كوتەرىلىسشىلەر قىزىل ارمياعا قارسى سوعىسىپ، سوڭىندا قولعا ءتۇسىپ اتىلعانى تۋرالى ايتادى. قىزىل ارميا قولباسشىسى ۋاڭ ءجىن قولعا تۇسكەن قازاق كوتەرىلىسشىلەرىن تۇگەلدەي قىرىپ سالعاندا، قازاق اتتى پولكىنىڭ گەنەرالى زاكاريا اشەنۇلى ۋاڭ ءجىننىڭ بەتىنە تۇكىرەدى. بۇل ءىسى ءۇشىن گەنەرال زاكاريا اشەنۇلى دا اتىلادى. ءتاڭىرتاۋدىڭ بيىگىنە بەكىنگەن ورازبايدى باعىندىرا الماعان قىزىل ارميا، وعان دۇڭعان تامىرىن جانسىز ەتىپ جىبەرىپ، سوڭىندا ولاردى قورشاۋعا الىپ جويادى. دەگەنمەن، وسى سوعىستا نەشە مىڭداعان قىتاي اسكەرى اجال قۇشادى. الايدا، بۇل دەرەكتەر اشىلىپ ايتىلمايدى، جازىلمايدى. ىلە ايماعىندا توعىزتاراۋ اكىمى جانبولات وسەرتىۇلى دا كوممۋنيستىك قىتايعا قارسى كوتەرىلىس باستاپ، سوڭىندا ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. بۇل كوتەرىلىسشىلەردەن مالىك اجى باستاعان ءبىر توبى تيبەت اسقان ەلگە قوسىلماق بولىپ اتتانىپ، جول ورتادا قىتاي ارمياسىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قىرىلادى.

وسپان باتىردىڭ قولىنا قارسى شتر ۇلتتىق ارمياسىن سالىپ، قازاق پەن قازاقتى سوعىستىرعانى دا تاريحي دەرەكتەردەن كورىنىپ وتىر. شتر ۇكىمەتىنە قاراستى ادامدار كەيىن تولىقتاي كوممۋنيستەرگە باعىندىرىلادى. ۇكىمەت باسشىلارى كومپارتيا جاقتاستارى رەتىندە جوعارى مانساپتارعا وتىرادى. 1954 جىلى شتر-عا قاراستى ءۇش ايماقتى (التاي، تارباعاتاي، ىلە) كەڭەس وداعى ۇيعىرلاردىڭ باسشىلىعىنا بەرگەن بولسا، شىنجاڭدى باعىندىرعاننان كەيىن قىتاي كومپارتياسى ونداعى قازاقتار سانىنىڭ باسىمدىعىن ەسكەرىپ «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى» ەتىپ قۇرادى. وبلىس باسشىسى بولىپ شتر ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى دالەلحان سۇگىرباەۆتىڭ ۇلى ءپاتىحان تاعايىندالادى.

ال، 1950-1951 جىلدارى كومپارتيا بيلىگىنە قارسى وق اتقان سانجى، باركول ءوڭىرى قازاقتاردىڭ سانىنىڭ باسىمدىعىنا قاراماستان (100 مىڭعا جۋىق قازاق مەكەندەپ تۇرعان) قازاق اۆتونوميالى وبىلىسى بەرىلمەيدى. تەك، موري، باركول اۋداندارىنا عانا ۇلتتىق اۆتونوميا ستاتۋسىن بەرەدى. قازىر، سانجى (بۇرىنعى ءۇرىمجى ايماعى) مەن باركول جەرىندە 300 مىڭنان استام قازاق مەكەندەيدى.

وسپان باتىر اتىلعاننان كەيىن ۇلى شەرديمان ءور-التايعا قايتىپ ورالادى. بۇعان ىلەسە بوعداعا اۋعان ءبىر قاۋىم ەل التايعا ورالا باستادى. شەرديمان وسپانۇلى توڭىرەگىندەگى رۋلاردان 500 ادامدىق قوسىن قۇرىپ جالعاستى كۇرەسكە شىعىپ، تەك 1952 جىلى عانا كەلىسىمگە كەلدى. كەلىسىمنەن كەيىن قىتاي ۇكىمەتى وسپان باتىردىڭ ۇلى دەنەسىن تۋىستارىنا قايتارىپ بەردى. 1957 جىلعا دەيىن ءور-التايدان اۋعان ەل تۇگەلگە جۋىق ءوز مەكەندەرىنە ورالدى. ءبىر جىلدان كەيىن «كوممۋنا قۇرىلىسى» باستالدى. بۇل كەزدە قالمان اقىتۇلى مەن دالەلحان بالۋان باستاعان كوتەرىلىسشىلەر باس كوتەردى. بۇل كوتەرىلىسكە دە كوكتوعاي مەن شىڭگىلدەن 700-دەن استام ادام قاتىستى. الايدا، ءبىر جىلعا جەتپەي كوتەرىلىس كۇشپەن جانىشتالىپ، كوتەرىلىسشىلەر تارىم لاگەرىنە ايدالدى. 1951 جىلى تيبەت جەرىنە اۋعان ەلدىڭ كوتەرىلىسى دە وسى جىلى ارەڭ تولاستايدى. گانسۋدا «اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى» قۇرىلادى. وسىلايشا قىتايداعى قازاقتاردىڭ ۇلتازاتتىق كۇرەسى تولىقتاي توقتايدى.