قازاقستان عىلىمىنىڭ الەۋەتى قانداي؟

عىلىمدى دامىتۋ – كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ دامۋىن انىقتايتىن باستى كورسەتكىش. ال عىلىم سالاسىنداعى ماڭىزدى كورىنىستىڭ ءبىرى – عىلىمي زەرتتەۋلەرگە قاراجات ءبولۋ. وسى رەتتە الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ عىلىمدى قارجىلاندىرۋداعى تاجىريبەسىنەن مىسالدار كەلتىرسەك. 

مەملەكەت قارجىسىن توپەي-شاشپاي، قۇر اتاقپەن، قايتارىمسىز قۇرعاق جوبالاردى مالدانباي ۇلكەن جەتىستىككە جەتكەن ەلدەردىڭ ءبىرى – وڭتۇستىك كورەيا. العاشىندا ولار عىلىمدى باسقا مەملەكەتتەردىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى دامىتقان بولاتىن. عىلىم مەن تەحنيكانى دامىتۋ ەكونوميكانىڭ باستى باسپالداعى رەتىندە قاراستىرىلدى. تەك عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا بولىنەتىن قارجىنىڭ ۇلەسى 1991 جىلى 5,5 ملرد دوللارعا جەتسە، قازىر بولىنەتىن قارجى ەلدىڭ ءجىو-ءنىڭ 5%-ىن قۇرايدى، ياعني بۇل دەگەنىمىز 11 ملرد دوللار. عىلىمعا قۇيىلعان مۇنداي قوماقتى قاراجات وڭتۇستىك كورەيانى عىلىمي-تەحنيكالىق وركەندەۋدەگى كوشباسشى مەملەكەتكە اينالدىردى.

قولدا بار مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، اقش عىلىمي ونىمدەر ەكسپورتىنان جىلىنا 700 ملرد دوللار، گەرمانيا 530 ملرد، جاپونيا 400 ملرد دوللار تابادى ەكەن. ال الەمدىك نارىقتاعى عىلىمي ءونىمنىڭ اۋقىمى 3,2 ترلن. اقش دوللارىن قۇرايتىن بولسا، ونىڭ 39%-ى اقش-تىڭ ۇلەسىندە ەكەن. بۇل ەلدە ءجىو-ءنىڭ 5%-ى عىلىمدى دامىتۋعا جۇمسالادى. بايقاعانىمىزداي، وركەنيەتتى ەلدەردە ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەرگە باسا كوڭىل بولىنەدى جانە مەلەكەتتىك سەكتور مەن جەكە سەكتوردىڭ بايلانىسى جوعارى دەڭگەيدە.

عىلىم سىيىمدىلىعى ءجىو-ءنىڭ 3%-نان جوعارى مەملەكەتتەر تەحنيكالىق پروگرەسس جاعىنان الدىڭعى قاتارلى كورسەتكىشكە يە. الەمدىك تاجىريبە بويىنشا ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋلەرگە جۇمسالاتىن قاراجات ءجىو-ءنىڭ 2%-نان تومەن بولماۋى كەرەك. عىلىم سىيىمدىلىعى ءجىو-ءنىڭ 1%-نا تەڭ نەمەسە ودان كەم بولسا، ەلدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىگى شەكتەلگەن بولىپ سانالادى، ياعني مەملەكەتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى تومەندەيدى، سونىڭ ناتيجەسىندە عىلىم قارقىندى دامي المايدى.

قر ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا قازاقستاندا سوڭعى بەس جىلدا عىلىمعا بولىنەتىن قارجى ورتاشا ەسەپپەن ءجىو-ءنىڭ 0,15%-عا تەڭ. بۇل وتە از كورسەتكىش، الايدا قازاقستاندا 2025 جىلعا قاراي عىلىمدى دامىتۋعا ءجىو-ءنىڭ 1%-ىن جۇمساۋ كوزدەلىپ وتىر.

ءجىو-ءنىڭ 2016 جىلعى تاۋار ءوندىرۋ مەن قىزمەتتىڭ جالپى قاتىناسى تيىسىنشە 36,0%-دى جانە 57,9%-دى قۇراعان.

كەستەدەن كورىپ وتىرعانىمىزداي ءجىو نەگىزىنەن ناقتى ەكونوميكانىڭ تاۋار ءوندىرىسى سەكتورىنا جانە قىزمەتتەردى كورسەتۋگە جۇمسالعان شىعىنداردى، اتاپ ايتساق قۇرامىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا (عزتكج) جۇمساعان شىعىندارعا، كاسىبي، عىلىمي جانە تەحنيكالىق قىزمەتتەردى اتاۋعا بولادى. وسىنى نەگىزگە الىپ عىلىمعا جۇمسالعان 0,15% ءجىو-ءنى نەمەسە عىلىم سىيىمدىلىعىنىڭ ءجىو ۇلەسىن كورسەتەدى. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ تەحنولوگيالىق كوشباسشىلارى عىلىم سىيىمدىلىعىنا جۇمسالاتىن قاراجات كولەمىن ءجىو-ءنىڭ 2,7-4,3%-نا دەيىن كوتەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ ءجۇر.

ماماندار تاپشى ما؟

قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستاندا 2017 جىلى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەرمەن 386 عىلىمي ۇيىم، 22 081 ادام اينالىسقان، ونىڭ ىشىندە 17 205-ءى زەرتتەۋشى ماماندار. ولاردىڭ 7 733-ءى 35 جاسقا دەيىنگى جاس عالىمدار.

2018-2020 جىلدارعا ارنالعان قارجىلاندىرۋعا ماقۇلدانعان جوبالار مەن باعدارلامالار اراسىندا گرانتتىق جانە باعدارلامالىق-ماقساتتىق قارجىلاندىرۋ اياسىندا 35 جاسقا دەيىنگى جاس عالىمداردىڭ ۇلەسى زەرتتەۋگە قاتىساتىنداردىڭ جالپى سانىنىڭ 49,3%-ىن قۇراعان. بۇل – 2015-2017 جىلدارعا ارنالعان زەرتتەۋلەرمەن سالىستىرعاندا 1,4 ەسەگە ارتقاندىعىن كورسەتىپ وتىر.

قازاقستان عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن تىكەلەي اينالىساتىن قىزمەتكەرلەر كورسەتكىشى بويىنشا دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا كوپ قالىپ قويعان. جان باسىنا شاققاندا عىلىممەن اينالىساتىن قىزمەتكەرلەر سانى تومەن. قازاقستاندا عىلىمعا نەگىزگى قارجى كوزى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنەدى. قارجى كوزىنەن قۇيىلاتىن قاراجات كولەمىنىڭ 5,3 ملرد. تەڭگەگە قىسقارۋى قۇرىلىمداعى عىلىمي قىزمەتكەرلەر سانىنىڭ قىسقارۋىنا، ناقتىلاپ ايتساق، عىلىممەن اينالىسۋشىلار سانىنىڭ ازايۋىنا الىپ كەلدى. جانە ءبىر ايتا كەتەرلىگى بىزدەگى عىلىممەن اينالىسۋشىلاردىڭ دەنىن جوو-ى عالىمدارى مەن عزي-داعى عىلىمي قىزمەتكەرلەر قۇرايدى. ال ءوندىرىس ورىندارىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ بولىمدەرى جوقتىڭ قاسى، ونداي ورىندار زەرتتەۋمەن اينالىسپاي وتىر. وسىنىڭ ءبارى جاستاردىڭ عىلىم سالاسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن جويادى نەمەسە باسقا سالاعا اۋىسۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر.

بۇل ونسىزدا تۇرالاۋعا شاق تۇرعان سالانى مامانسىز قالدىرۋ قاۋىپىن تۋعىزادى.

قارجى كوزدەرى

كاسىپكەرلىك سەكتوردىڭ ادەتتەگىدەي رەسپۋبليكامىزدىڭ عىلىمي الەۋەتىن ارتتىرۋعا قولداۋ كورسەتۋگە قۇلىقسىز ەكەندىگى بايقالادى. عىلىم سالاسىنا قۇيىلعان قاراجات ورتاشا ەسەپپەن 3 جىل شاماسىندا ناتيجە بەرەتىندىكتەن، كاسىپكەرلەر بۇل سالاعا قارجى قۇيۋعا ىنتالى ەمەس. ال شەتەلدىك ينۆەستورلاردى عالىمدارىمىزدىڭ يننوۆاتسيالىق جوبالارىنىڭ ءبارى قىزىقتىرا بەرمەيدى. جاڭا ەكونوميكالىق جاعدايدا ينۆەستورلاردى تارتۋدىڭ ءبىر باعىتى عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت بولۋى ءتيىس. دەسە دە 2012-2017 جىلدار ارالىعىندا كورسەتكىش شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا قۇياتىن قارجى كولەمىنىڭ 4 ەسەگە ارتقانىن كورسەتىپ وتىر. وسى رەتتە عالىمدارىمىزدىڭ ەكونوميكانى دامىتۋعا نەگىزدەلەتىن عىلىمي جوبالارمەن اينالىسۋى دا ماڭىزدى.

2017 جىلى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەرگە جۇمسالعان ىشكى شىعىندار 68,9 ملرد تەڭگە بولعان، بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 3,4%-عا جوعارى.

قارجىلاندىرۋ قۇرىلىمىندا قولدانبالى زەرتتەۋلەرگە جۇمسالاتىن قارجى 14%-عا، تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا 1,4%-عا ارتۋى اتالمىش سالالارعا جاڭا سەرپىن اكەلگەندەي. دەيتۇرعانمەن بۇل ەلىمىزدىڭ باسقا سالالارعا جىبەرىپ جاتقان قارجىلارىمەن سالىستىرعاندا وتە از كورسەتكىش.

عىلىمعا قۇيىلاتىن ينۆەستيتسيا كولەمى وسكەن سايىن عىلىم سىيىمدىلىعىنىڭ ءجىو-گە اسەر ەتۋى دە ارتادى دا، سايكەسىنشە  جالپى ءونىم باستاپقى اقشالاي سالىم مولشەرىنە قاراعاندا الدەقايدا كوپ مولشەردە وسەتىن بولادى. ناتيجەسىندە باستاپقى اسەردىڭ پايدا بولۋى ەكىنشى جانە ودان دا كەيىنگى اسەرلەردى تۋدىرىپ وتىرادى. مىنە، سوندىقتان دا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى عىلىمدى قارجىلاندىرۋعا باسا نازار اۋدارىپ وتىر.

قازاقستاننىڭ عىلىم سالاسىن سارالاي كەلە، ەڭ الدىمەن، ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدىسى عىلىمعا بولىنەتىن قارجى كولەمىن ارتتىرۋدا ەكەنىنە كوزىمىز جەتە تۇسكەندەي. ويتكەنى مەملەكەتتىك سەكتوردان بولىنەتىن قارجى كولەمى ارتقاندا عانا بولاشاعى زور كوپتەگەن عىلىمي جوبالار مەن يدەيالار ىسكە اسىرىلىپ، ناتيجەسىن بەرە باستايتىنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەدى. سەبەبى عىلىم سىيىمدىلىعى ءجىو-ءنىڭ 1%-نا تەڭ نەمەسە ودان كەم بولىپ سانالسا ەلدىڭ عىلىمي تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىگى شەكتەلگەن بولىپ سانالادى.

“The Qazaq Times”