Foto: sb.by

Ğılımdı damıtu – kez-kelgen memlekettiñ damuın anıqtaytın bastı körsetkiş. Al ğılım salasındağı mañızdı körinistiñ biri – ğılımi zertteulerge qarajat bölu. Osı rette älemniñ damığan elderiniñ ğılımdı qarjılandırudağı täjiribesinen mısaldar keltirsek. 

Memleket qarjısın töpey-şaşpay, qwr ataqpen, qaytarımsız qwrğaq jobalardı maldanbay ülken jetistikke jetken elderdiñ biri – Oñtüstik Koreya. Alğaşında olar ğılımdı basqa memleketterdiñ ğılımi-tehnikalıq jetistikterin paydalanu arqılı damıtqan bolatın. Ğılım men tehnikanı damıtu ekonomikanıñ bastı baspaldağı retinde qarastırıldı. Tek ğılımi zertteu ortalıqtarına bölinetin qarjınıñ ülesi 1991 jılı 5,5 mlrd dollarğa jetse, qazir bölinetin qarjı eldiñ JİÖ-niñ 5%-ın qwraydı, yağni bwl degenimiz 11 mlrd dollar. Ğılımğa qwyılğan mwnday qomaqtı qarajat Oñtüstik Koreyanı ğılımi-tehnikalıq örkendeudegi köşbasşı memleketke aynaldırdı.

Qolda bar mälimetterge süyensek, AQŞ ğılımi önimder eksportınan jılına 700 mlrd dollar, Germaniya 530 mlrd, Japoniya 400 mlrd dollar tabadı eken. Al älemdik narıqtağı ğılımi önimniñ auqımı 3,2 trln. AQŞ dolların qwraytın bolsa, onıñ 39%-ı AQŞ-tıñ ülesinde eken. Bwl elde JİÖ-niñ 5%-ı ğılımdı damıtuğa jwmsaladı. Bayqağanımızday, örkenietti elderde irgeli jäne qoldanbalı zertteulerge basa köñil bölinedi jäne melekettik sektor men jeke sektordıñ baylanısı joğarı deñgeyde.

Ğılım sıyımdılığı JİÖ-niñ 3%-nan joğarı memleketter tehnikalıq progress jağınan aldıñğı qatarlı körsetkişke ie. Älemdik täjiribe boyınşa eldiñ ekonomikalıq qauipsizdigin qamtamasız etu üşin ğılımi zertteulerge jwmsalatın qarajat JİÖ-niñ 2%-nan tömen bolmauı kerek. Ğılım sıyımdılığı JİÖ-niñ 1%-na teñ nemese odan kem bolsa, eldiñ ğılımi-tehnikalıq qauipsizdigi şektelgen bolıp sanaladı, yağni memlekettiñ bäsekege qabilettiligi tömendeydi, sonıñ nätijesinde ğılım qarqındı dami almaydı.

QR Statistika komitetiniñ mälimetteri boyınşa Qazaqstanda soñğı bes jılda ğılımğa bölinetin qarjı ortaşa eseppen JİÖ-niñ 0,15%-ğa teñ. Bwl öte az körsetkiş, alayda Qazaqstanda 2025 jılğa qaray ğılımdı damıtuğa JİÖ-niñ 1%-ın jwmsau közdelip otır.

JİÖ-niñ 2016 jılğı tauar öndiru men qızmettiñ jalpı qatınası tiisinşe 36,0%-dı jäne 57,9%-dı qwrağan.

Kesteden körip otırğanımızday JİÖ negizinen naqtı ekonomikanıñ tauar öndirisi sektorına jäne qızmetterdi körsetuge jwmsalğan şığındardı, atap aytsaq qwramında ğılımi zertteuler men täjiribelik-konstruktorlıq jwmıstarğa (ĞZTKJ) jwmsağan şığındarğa, käsibi, ğılımi jäne tehnikalıq qızmetterdi atauğa boladı. Osını negizge alıp ğılımğa jwmsalğan 0,15% JİÖ-ni nemese ğılım sıyımdılığınıñ JİÖ ülesin körsetedi. Büginde elimizdiñ tehnologiyalıq köşbasşıları ğılım sıyımdılığına jwmsalatın qarajat kölemin JİÖ-niñ 2,7-4,3%-na deyin köteru turalı wsınıs aytıp jür.

Mamandar tapşı ma?

QR Bilim jäne ğılım ministrligi derekteri boyınşa, Qazaqstanda 2017 jılı ğılımi zertteuler men äzirlemelermen 386 ğılımi wyım, 22 081 adam aynalısqan, onıñ işinde 17 205-i zertteuşi mamandar. Olardıñ 7 733-i 35 jasqa deyingi jas ğalımdar.

2018-2020 jıldarğa arnalğan qarjılandıruğa maqwldanğan jobalar men bağdarlamalar arasında granttıq jäne bağdarlamalıq-maqsattıq qarjılandıru ayasında 35 jasqa deyingi jas ğalımdardıñ ülesi zertteuge qatısatındardıñ jalpı sanınıñ 49,3%-ın qwrağan. Bwl – 2015-2017 jıldarğa arnalğan zertteulermen salıstırğanda 1,4 esege artqandığın körsetip otır.

Qazaqstan ğılımi zertteulermen tikeley aynalısatın qızmetkerler körsetkişi boyınşa damığan eldermen salıstırğanda köp qalıp qoyğan. Jan basına şaqqanda ğılımmen aynalısatın qızmetkerler sanı tömen. Qazaqstanda ğılımğa negizgi qarjı közi memlekettik byudjetten bölinedi. Qarjı közinen qwyılatın qarajat köleminiñ 5,3 mlrd. teñgege qısqaruı qwrılımdağı ğılımi qızmetkerler sanınıñ qısqaruına, naqtılap aytsaq, ğılımmen aynalısuşılar sanınıñ azayuına alıp keldi. Jäne bir ayta keterligi bizdegi ğılımmen aynalısuşılardıñ denin JOO-ı ğalımdarı men ĞZI-dağı ğılımi qızmetkerler qwraydı. Al öndiris orındarınıñ ğılımi-zertteu bölimderi joqtıñ qası, onday orındar zertteumen aynalıspay otır. Osınıñ bäri jastardıñ ğılım salasına degen qızığuşılığın joyadı nemese basqa salağa auısuına sebep bolıp otır.

Bwl onsızda twralauğa şaq twrğan salanı mamansız qaldıru qauipin tuğızadı.

Qarjı közderi

Käsipkerlik sektordıñ ädettegidey respublikamızdıñ ğılımi äleuetin arttıruğa qoldau körsetuge qwlıqsız ekendigi bayqaladı. Ğılım salasına qwyılğan qarajat ortaşa eseppen 3 jıl şamasında nätije beretindikten, käsipkerler bwl salağa qarjı qwyuğa ıntalı emes. Al şeteldik investorlardı ğalımdarımızdıñ innovaciyalıq jobalarınıñ bäri qızıqtıra bermeydi. Jaña ekonomikalıq jağdayda investorlardı tartudıñ bir bağıtı ğılımi-tehnikalıq qızmet boluı tiis. Dese de 2012-2017 jıldar aralığında körsetkiş şeteldik investorlardıñ ğılımi-zertteu jäne täjiribelik-konstruktorlıq jwmıstarğa qwyatın qarjı köleminiñ 4 esege artqanın körsetip otır. Osı rette ğalımdarımızdıñ ekonomikanı damıtuğa negizdeletin ğılımi jobalarmen aynalısuı da mañızdı.

2017 jılı ğılımi zertteuler men äzirlemelerge jwmsalğan işki şığındar 68,9 mlrd teñge bolğan, bwl aldıñğı jılmen salıstırğanda 3,4%-ğa joğarı.

Qarjılandıru qwrılımında qoldanbalı zertteulerge jwmsalatın qarjı 14%-ğa, täjiribelik-konstruktorlıq jwmıstarğa 1,4%-ğa artuı atalmış salalarğa jaña serpin äkelgendey. Deytwrğanmen bwl elimizdiñ basqa salalarğa jiberip jatqan qarjılarımen salıstırğanda öte az körsetkiş.

Ğılımğa qwyılatın investiciya kölemi ösken sayın ğılım sıyımdılığınıñ JİÖ-ge äser etui de artadı da, säykesinşe  jalpı önim bastapqı aqşalay salım mölşerine qarağanda äldeqayda köp mölşerde ösetin boladı. Nätijesinde bastapqı äserdiñ payda boluı ekinşi jäne odan da keyingi äserlerdi tudırıp otıradı. Mine, sondıqtan da älemniñ köptegen elderi ğılımdı qarjılandıruğa basa nazar audarıp otır.

Qazaqstannıñ ğılım salasın saralay kele, eñ aldımen, elimiz üşin mañızdısı ğılımğa bölinetin qarjı kölemin arttıruda ekenine közimiz jete tüskendey. Öytkeni memlekettik sektordan bölinetin qarjı kölemi artqanda ğana bolaşağı zor köptegen ğılımi jobalar men ideyalar iske asırılıp, nätijesin bere bastaytının uaqıttıñ özi däleldedi. Sebebi ğılım sıyımdılığı JİÖ-niñ 1%-na teñ nemese odan kem bolıp sanalsa eldiñ ğılımi tehnikalıq qauipsizdigi şektelgen bolıp sanaladı.

“The Qazaq Times”