قازاقستانداعى ىشكى كوشى-قون ماسەلەلەرىنىڭ ارتۋىنا نە سەبەپ؟

الەمدەگى وزگە دە مەملەكەتتەر ءۇشىن دامۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى – ىشكى كوشى-قون ماسەلەسى. سىرتتان حالىق اعىلعان سايىن، ەلدەگى تۇراقتىلىق پەن دامۋعا قاۋىپ-قاتەرلەر تۋىندايدى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا ىشكى ميگراتسيالىق ماسەلەر ءجيى ورىن الدى. استاناداعى «ابۋ دابي پلازاداعى» ۇندىستاندىقتارمەن نەمەسە قاراعاندىداعى «ەجەلگى ريمدە» ارميان وكىلدەرىمەن ورىن العان جاعدايلار سوزىمىزگە دالەل. وسى رەتتە الەمدىك ميگراتسيالىق جاعدايلار مەن قازاقستانداعى ماسەلەلەرگە توقتالىپ وتكەندى ءجون كوردىك.

زاڭسىز ميگراتسياعا بايلانىستى شيەلەنىستى جاعداي 2005 جىلى فرانتسيادا بولعان جانجالمەن ايقىن سۋرەتتەلەدى. كوپتەگەن ەلدەر تاجىريبەسىنە سايكەس، 1998ج يندونەزيادا انتيمميگرانتتىق قايشىلىقتاردان پايدا بولعان سۋحارتو رەجيمىنىڭ قۇلاۋى الەۋمەتتىك قايشىلىقتار مەملەكەتتىك بيلىككە جانە حالىق قاۋىپسىزدىگىنە ايتارلىقتاي كەرى ىقپال تۋعىزعاتىنىن دالەلدەدى.

ەكونوميكالىق دامۋ پروتسەسىندە زاڭسىز ميگرانتتاردىڭ ارتۋى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ ارتتا قالۋىنا اكەپ سوقتى. سوڭعى ءۇش، ءتورت جىلدا قازاقستاننان 376 مىڭ ادام شىعىپ، 377 مىڭ ادام كىرگەن. حالىقتىڭ ىشكى اۋىسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بۇرىنعى تۇرعان ورىندارىنداعى قولايسىز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي – جۇمىستىڭ بولماۋى، قالالاردىڭ الشاقتىعى، ەلدى مەكەننىڭ ءتيىستى ينفراقۇرىلىمىنىڭ بولماۋى جانە ت. ب. ال ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي وتىرعان حالقى بار مەملەكەت ءۇشىن سىرتتان كەلگەن جۇمىس كۇشى ىشكى جاعدايدى ودان ارى شيەلەنىستىرەدى. كوشىپ-قونۋشىلاردىڭ ساۋالناماسى كورسەتكەندەي، ەلدەگى ميگرانتتاردىڭ شامامەن جارتىسى تىركەۋسىز ءومىر سۇرەدى. سونىڭ سالقىنى ەكونوميكاعا دا، حالىق اراسىنداعى تۇراقسىزدىققا دا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

قازاقستاندا زاڭسىز ميگراتسيا ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاعان ماسەلە سانالادى. الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەرگە سايكەس، قازاقستانداعى رەتتەلمەگەن ىشكى كوشى-قون سالدارىنان كريمينالدى جاعدايلار ارتقان. بەيرەسمي دەرەككە سۇيەنسەك، زاڭسىز جۇرگەن ميگرانتتار مەن قۇقىق بۇزۋشىلاردىڭ سانى 1 ملن-نان استام. مەملەكەت ءۇشىن قاۋىپ بولماعان كۇننىڭ وزىندە زاڭسىز ميگرانتتاردىڭ ارتۋى قىلمىستىڭ وسۋىنە، جەرگىلىكتى حالىقپەن قايشىلىق تۋعىزۋعا جانە ساياسي تۇراقتىلىقتى بۇزۋعا اكەپ سوعادى. 2004 جىلعى مەملەكەتتىڭ ارنايى قىزمەتى ارقىلى بانگلادەشتىڭ 32 ازاماتى قولعا ءتۇستى جانە ولاردىڭ بانگلادەشتىك تۋريستىك فيرما قىزمەتىن باس پايداسىنا اسىرا پايدالانعانى انىقتالدى. بۇل ازاماتتاردىڭ ارقايسىسى 1,5 مىڭ اقش دولل-نان 2 مىڭ اقش دوللارى كولەمىندە اقى تولەدى. 2011 جىلدىڭ وزىندە ميگراتسيالىق زاڭدى بۇزعانى ءۇشىن اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتىلعان شەتەلدىكتەر سانى – 146207. قۇقىق بۇزۋ سالدارىنان رەسمي تۇردە 13 مىڭى ەلدەن قۋىلعان. ال زاڭسىز بوسىپ جۇرگەندەرى قانشاما؟ ماسەلەن، 2017 جىلى قىركۇيەكتە استانانىڭ ەڭ بيىك عيماراتى «ابۋ دابي پلازا» اۋماعىندا بولعان توبەلەسكە ەكى جاقتان 30-عا جۋىق ادام قاتىسقان جانە بۇل ەشقانداي ۇلتارالىق قاقتىعىس ەمەس جاي عانا «بۇزاقىلىق» دەپ اتالدى. ال جاقىندا عانا قاراعاندىدا ارميان ەتنوس وكىلدەرى مەن قازاقتار اراسىندا كيكىلجىڭ بولىپ، 1 ادام كوز جۇمدى. البەتتە، ءتۇپتىڭ تۇبىندە شەتتەن كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە باسىمدىق بەرىلىپ، جاي عانا «تۇرمىستىق جاعداي» دەگەن جەلەۋمەن بۇزاقىلىقتىڭ ارتىن جىلى جاۋىپ قويادى. وسى جاعدايدان سوڭ قاراعاندىنىڭ وزىندە 30 ارميان وكىلىنىڭ زاڭسىز جۇرگەندىگى ءمالىم بولدى.

2018 جىلدىڭ ورتاسىندا استانادا جەدەل الدىن الۋ شارالارى جۇرگىزىلىپ، كوشى-قون زاڭناماسىن بۇزعان 1033 ميگرانت انىقتالدى. ولاردىڭ 828-ءى وزبەكستان، 51-ءى قىرعىزستان، 71-ءى تاجىكستان، 29-ى ءازىربايجان، 18-ءى رەسەي، 9-ى قحر، 14-ءى ارمەنيا، 6-ى گرۋزيا، 5-ءى تۇركيا ازاماتى. الماتىدا وسىعان ۇقساس ىسپەن مىڭداعان ميگرانت تىركەلگەن. قازىردىڭ وزىندە ىزدەۋ سالىنعان ازاماتتار مەن بىزگە بەيمالىم قىلمىستىق جايتتار بارشىلىق. وسى رەتتە شەشىمىن تاپپاعان ماسەلە رەتىندە تۇرعىلىقتى جەر بويىنشا تىركەۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىبىن ەنگىزۋ ماڭىزدى. ءبىر عانا الماتى قالاسىنىڭ ناقتى حالىق سانىن تەك حالىق ساناعى كەزىندە انىقتاۋعا بولادى. ال حالىق ساناعى 10 جىلدا ءبىر-اق رەت وتكىزىلەدى. سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا سوڭعى 6 ايدا الماتى قالاسىنا تۇراقتى تۇرۋعا 50 مىڭ ادام كەلگەن. ال ۋاقىتشا تىركەۋگە 188 882 ادام تىركەلگەن. ال تىركەلمەي جۇرگەن ادامدار جايىندا، شەت ەلدەردەن كەلگەن ازاماتتار جايىندا ەشقانداي ناقتى مالىمەت جوق.

دۇنيەجۇزىلىك ەڭبەك ۇيىمى جاريا ەتكەن مالىمەتىنە قاراعاندا، اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ ميگراتسياعا قارسى قاتاڭ ساياساتىنان كەيىن باي ەلدەرگە ميگراتسيا اعىمى بىرتىندەپ توقتاعان. الايدا، ميگرانتتاردىڭ بەتالىسى ورتاشا داۋلەتتى ەلدەرگە قاراي بۇرىلادى. بۇل ەلدەردىڭ قاتارىندا قىتاي مەن برازيليادان تىس، قازاقستان، ازەربايجان، بەلارۋس جانە تۇركىمەنستان قاتارلى ەلدەر بار. تابىسى جوعارى ەلدەردە كوشىپ-قونۋشىلارعا جۇمىس كۇشىنىڭ 18,5%-ى كەلەدى، ال باسقا توپتاردا ولاردىڭ ۇلەسى 1,4% – 2,2% شەگىندە. بۇل رەتتە كوشىپ-قونۋشىلاردىڭ جۇمىس الۋعا مۇمكىندىگى كوپ: كەلۋشىلەردىڭ 70%-دان استامى ەكونوميكالىق بەلسەندى، ال تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ اراسىندا بۇل كورسەتكىش 60%-دان تومەن. سوڭعى ءتورت جىل ىشىندە الەمدەگى ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ سانى 10%-عا دەرلىك ءوستى. ال قازاقستاندا 2017 جىلعى قاڭتار-مامىردا قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋعا كەلگەندەردىڭ تىركەلۋ سانى 2016 جىلعى قاڭتار-مامىرمەن سالىستىرعاندا 36,3%-عا كوبەيىپ، 7 204 ادامدى قۇراعانىن حابارلاعان..

قازاقستاندا پايدالانىلاتىن شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنىڭ ءبىراز بولىگىن زاڭسىز ميگرانتتار تولىقتىرادى. ولاردىڭ اراسىندا ماۋسىمدىق جۇمىستاردا ىستەيتىن، بىلىكتىلىگى تومەن ادامدار باسىم. ىس جۇزىندە ەلىمىزدە تۇركيا، قىتاي، رەسەي، ۇلىبريتانيا، ءۇندىستان، اۋعانستان ازاماتتارىنىڭ قۇقىق بۇزۋ فاكتىلەرى ءجيى تىركەلەدى. سونداي-اق، شەتەلدىك جۇمىس كۇشىنىڭ قازاقستانداعى ۇلەسىنىڭ ارتۋى دا كريمينالدىڭ ورشۋىنە نەگىزگى سەبەپ. اتالعان مەملەكەتتەردىڭ ۇلەسىنە جۇمىس كۇشىنىڭ 60%-70% تيەسىلى. 2016 جىلى رەسەيدەن قازاقستانعا 63,7 مىڭ، وزبەكستاننان 53,9 مىڭ ادام قونىس اۋدارعان. بىرىنشىدەن، شەتتەن اعىلعان جۇمىسشىلار مەملەكەتتەگى جۇمىسسىزدىق كورسەتكىشىن ارتتىرادى. ەكىنشى جاعىنان، تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيا جۇمىس كۇشىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى قىسقارتادى. ناتيجەسىندە ىشتەگى تۇراقسىزدىق ارتا تۇسەدى. ەگەر زاڭسىز ءىس-ارەكەتتەر مەن ءتارتىپ بۇزۋشىلارعا تيەسىلى شارالار قولدانىلماسا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قۇلدىرايدى. ونداي جاعدايدا كەيمادا-گراندي مەن دەشموكتاعىداي اسا «كريمينالدى ورتانىڭ» پايدا بولماسىنا كىم كەپىل؟!.

"The Qazaq Times"