Foto: today.kz

Älemdegi özge de memleketter üşin damudıñ eñ mañızdı problemalarınıñ biri – işki köşi-qon mäselesi. Sırttan halıq ağılğan sayın, eldegi twraqtılıq pen damuğa qauip-qaterler tuındaydı. Soñğı jıldarı Qazaqstanda işki migraciyalıq mäseler jii orın aldı. Astanadağı «Abu Dabi plazadağı» ündistandıqtarmen nemese Qarağandıdağı «Ejelgi Rimde» armyan ökilderimen orın alğan jağdaylar sözimizge dälel. Osı rette älemdik migraciyalıq jağdaylar men Qazaqstandağı mäselelerge toqtalıp ötkendi jön kördik.

Zañsız migraciyağa baylanıstı şielenisti jağday 2005 jılı Franciyada bolğan janjalmen ayqın suretteledi. Köptegen elder täjiribesine säykes, 1998j Indoneziyada antiimmigranttıq qayşılıqtardan payda bolğan Suharto rejiminiñ qwlauı äleumettik qayşılıqtar memlekettik bilikke jäne halıq qauipsizdigine aytarlıqtay keri ıqpal tuğızğatının däleldedi.

Ekonomikalıq damu procesinde zañsız migranttardıñ artuı jwmıspen qamtudıñ artta qaluına äkep soqtı. Soñğı üş, tört jılda Qazaqstannan 376 mıñ adam şığıp, 377 mıñ adam kirgen. Halıqtıñ işki auısuınıñ negizgi sebebi bwrınğı twrğan orındarındağı qolaysız äleumettik-ekonomikalıq jağday – jwmıstıñ bolmauı, qalalardıñ alşaqtığı, eldi mekenniñ tiisti infraqwrılımınıñ bolmauı jäne t. b. Al eki qolğa bir kürek taba almay otırğan halqı bar memleket üşin sırttan kelgen jwmıs küşi işki jağdaydı odan arı şielenistiredi. Köşip-qonuşılardıñ saualnaması körsetkendey, eldegi migranttardıñ şamamen jartısı tirkeusiz ömir süredi. Sonıñ salqını ekonomikağa da, halıq arasındağı twraqsızdıqqa da keri äserin tigizdi.

Qazaqstanda zañsız migraciya äli künge deyin şeşimin tappağan mäsele sanaladı. Äleumettik zertteulerge säykes, Qazaqstandağı rettelmegen işki köşi-qon saldarınan kriminaldı jağdaylar artqan. Beyresmi derekke süyensek, zañsız jürgen migranttar men qwqıq bwzuşılardıñ sanı 1 mln-nan astam. Memleket üşin qauip bolmağan künniñ özinde zañsız migranttardıñ artuı qılmıstıñ ösuine, jergilikti halıqpen qayşılıq tuğızuğa jäne sayasi twraqtılıqtı bwzuğa äkep soğadı. 2004 jılğı memlekettiñ arnayı qızmeti arqılı Bangladeştiñ 32 azamatı qolğa tüsti jäne olardıñ bangladeştik turistik firma qızmetin bas paydasına asıra paydalanğanı anıqtaldı. Bwl azamattardıñ ärqaysısı 1,5 mıñ AQŞ doll-nan 2 mıñ AQŞ dolları köleminde aqı töledi. 2011 jıldıñ özinde migraciyalıq zañdı bwzğanı üşin äkimşilik jauapqa tartılğan şeteldikter sanı – 146207. Qwqıq bwzu saldarınan resmi türde 13 mıñı elden quılğan. Al zañsız bosıp jürgenderi qanşama? Mäselen, 2017 jılı qırküyekte Astananıñ eñ biik ğimaratı «Abu Dabi Plaza» aumağında bolğan töbeleske eki jaqtan 30-ğa juıq adam qatısqan jäne bwl eşqanday wltaralıq qaqtığıs emes jay ğana «bwzaqılıq» dep ataldı. Al jaqında ğana Qarağandıda armyan etnos ökilderi men qazaqtar arasında kikiljiñ bolıp, 1 adam köz jwmdı. Älbette, tüptiñ tübinde şetten kelgen özge wlt ökilderine basımdıq berilip, jay ğana «twrmıstıq jağday» degen jeleumen bwzaqılıqtıñ artın jılı jauıp qoyadı. Osı jağdaydan soñ Qarağandınıñ özinde 30 armyan ökiliniñ zañsız jürgendigi mälim boldı.

2018 jıldıñ ortasında Astanada jedel aldın alu şaraları jürgizilip, köşi-qon zañnamasın bwzğan 1033 migrant anıqtaldı. Olardıñ 828-i Özbekstan, 51-i Qırğızstan, 71-i Täjikstan, 29-ı Äzirbayjan, 18-i Resey, 9-ı QHR, 14-i Armeniya, 6-ı Gruziya, 5-i Türkiya azamatı. Almatıda osığan wqsas ispen mıñdağan migrant tirkelgen. Qazirdiñ özinde izdeu salınğan azamattar men bizge beymälim qılmıstıq jayttar barşılıq. Osı rette şeşimin tappağan mäsele retinde twrğılıqtı jer boyınşa tirkeudiñ jeñildetilgen tärtibin engizu mañızdı. Bir ğana Almatı qalasınıñ naqtı halıq sanın tek halıq sanağı kezinde anıqtauğa boladı. Al halıq sanağı 10 jılda bir-aq ret ötkiziledi. Soñğı statistikalıq mälimetter boyınşa soñğı 6 ayda Almatı qalasına twraqtı twruğa 50 mıñ adam kelgen. Al uaqıtşa tirkeuge 188 882 adam tirkelgen. Al tirkelmey jürgen adamdar jayında, şet elderden kelgen azamattar jayında eşqanday naqtı mälimet joq.

Düniejüzilik Eñbek wyımı jariya etken mälimetine qarağanda, AQŞ bastağan batıs elderiniñ migraciyağa qarsı qatañ sayasatınan keyin bay elderge migraciya ağımı birtindep toqtağan. Alayda, migranttardıñ betalısı ortaşa däuletti elderge qaray bwrıladı. Bwl elderdiñ qatarında Qıtay men Braziliyadan tıs, Qazaqstan, Äzerbayjan, Belarus' jäne Türkimenstan qatarlı elder bar. Tabısı joğarı elderde köşip-qonuşılarğa jwmıs küşiniñ 18,5%-ı keledi, al basqa toptarda olardıñ ülesi 1,4% – 2,2% şeginde. Bwl rette köşip-qonuşılardıñ jwmıs aluğa mümkindigi köp: keluşilerdiñ 70%-dan astamı ekonomikalıq belsendi, al twrğılıqtı halıqtıñ arasında bwl körsetkiş 60%-dan tömen. Soñğı tört jıl işinde älemdegi eñbek migranttarınıñ sanı 10%-ğa derlik östi. Al Qazaqstanda 2017 jılğı qañtar-mamırda Qazaqstanğa twraqtı twruğa kelgenderdiñ tirkelu sanı 2016 jılğı qañtar-mamırmen salıstırğanda 36,3%-ğa köbeyip, 7 204 adamdı qwrağanın habarlağan..

Qazaqstanda paydalanılatın şeteldik jwmıs küşiniñ biraz böligin zañsız migranttar tolıqtıradı. Olardıñ arasında mausımdıq jwmıstarda isteytin, biliktiligi tömen adamdar basım. İs jüzinde elimizde Türkiya, Qıtay, Resey, Wlıbritaniya, Ündistan, Auğanstan azamattarınıñ qwqıq bwzu faktileri jii tirkeledi. Sonday-aq, şeteldik jwmıs küşiniñ Qazaqstandağı ülesiniñ artuı da kriminaldıñ örşuine negizgi sebep. Atalğan memleketterdiñ ülesine jwmıs küşiniñ 60%-70% tiesili. 2016 jılı Reseyden Qazaqstanğa 63,7 mıñ, Özbekstannan 53,9 mıñ adam qonıs audarğan. Birinşiden, şetten ağılğan jwmısşılar memlekettegi jwmıssızdıq körsetkişin arttıradı. Ekinşi jağınan, tehnologiyalıq revolyuciya jwmıs küşine degen qajettilikti qısqartadı. Nätijesinde iştegi twraqsızdıq arta tüsedi. Eger zañsız is-äreketter men tärtip bwzuşılarğa tiesili şaralar qoldanılmasa, wlttıq qauipsizdik qwldıraydı. Onday jağdayda Keymada-Grandi men Deşmoktağıday asa «kriminaldı ortanıñ» payda bolmasına kim kepil?!.

"The Qazaq Times"