قىتاي تايۆاندى كۇشپەن باسىپ الا ما: تايۆان تاقىرىبىنداعى تەرەڭ سىرلار

2 قاڭتاردا قىتاي باسشىسى شي ءجينپيڭنىڭ (سي تسزينپين) تايۋان (تايۆان) تاقىرىبىنداعى مالىمدەمەسى الەم اقپارات كەڭىستىگىندە ءدۇمپۋ تۋعىزدى. قحر توراعاسى «تايۋاندىق باۋىرلاستارعا ۇندەۋ حاتى» جاريالانعاندىعىنىڭ 40 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن جيىندا: «تايۋان ۇلى قۇرلىقپەن (قحر-نىڭ ۇلكەن تەرريتورياسى – رەد.) بىرىگۋى ءتيىس ءارى سولاي بولادى»، – دەپ مالىمدەگەن. ول سونىمەن بىرگە، بەيبىت بىرىگۋگە بار كۇشتەرىن سالاتىنىن، الايدا اسكەري قادامعا بارۋلارى دا مۇمكىن ەكەنىن ايتقان.

بۇل وڭىردەگى بىرقاتار ساياسي، ستراتەگيالىق، مۇددەلىك قايشىلىقتاردىڭ بەتىن اشقانداي بولدى. سوندىقتان دا، تايۋان تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگىندەگى باستى سەبەپتى، بەيبىت بىرىگۋ جانە اسكەري كۇش قولدانۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى، تايۋاننىڭ ساياسي-ستراتەگيالىق سالماعىن جانە تايۋان ماسەلەسىنە تىرەلگەن دەرجاۆالار اراسىنداعى قايشىلىقتارعا تالداۋ جاساۋعا تۋرا كەلەدى.

تايۋان تاقىرىبى – ەرتە مە، كەش پە كوتەرىلەتىنى انىق ەدى

ءبىر ەسەپتەن، جاڭا جىل باستالىسىمەن تايۋان ماسەلەسىنىڭ بەيجىڭ تارابىنان ماڭىزدى كۇن تارتىپكە قويىلۋى زاڭدى دەۋگە بولادى. سەبەبى، 2018 جىلى اقش پەن قىتاي قارىم-قاتىناسى قايشىلىقتى جاعدايدا ءوربىدى. ساۋدا سوعىسىنان تىس، كورەي تۇبەگى، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى قاتارلى ماسەلەلەردە تاراپتار ءجيى پىكىر قايشىلىعىنا كەلىپ وتىردى.  تىپتى، ەكى ەل اراسىندا ەڭ سەزىمتال تاقىرىپ سانالاتىن تايۋان (تايۆان) ماسەلەسى دە كوبىرەك اۋىزعا الىندى.

بۇل جونىندە قىتاي تاقىرىبىنا قاتىستى بىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەردە قونىمدى پىكىرلەرى مەن كوزقاراستارى ارقىلى بەلگىلى ساراپشى، تۇركتانۋشى ەلدوس وردا مىناداي ويىن ايتادى: «تايۋان ماسەلەسى قىتاي جاعىنان بولسىن، اقش جاعىنان بولسىن ماڭىزدى تاقىرىپقا كوتەرىلەتىنى و باستان بەلگىلى ەدى. نەگە دەسەڭىز، بۇنىڭ سىرى تەرەڭدە جاتىر. بۇرىن كەڭەستەر وداعى تۇسىندا سوتسياليستىك رەجيمنىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن باتىس ەلدەرى تۇركيانى كوبىرەك قولپاشتادى. ال، اقش باستاعان ەلدەر قىتايعا بەلگىلى دارەجەدە قولداۋ كورسەتتى. ايتالىق، 70-ءشى جىلداردان باستاپ بەيجىڭدى زاڭدى ۇكىمەت رەتىندە مويىنداپ، وسىعان دەيىن رەسمي بيلىك رەتىندە تانىپ كەلگەن تايۋاننان بەت بۇردى. بۇۇ دا، حالىقارالىق ۇيىمدار دا تايۋاندى زاڭدى ۇكىمەت رەتىندە تانىماي قالدى. كەڭەستەر وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى كىربەڭدىك كەزىندە دە اقش قىتاي جاعىندا بولدى. ال، كەيىن كەڭەس وداعى ىدىرادى، بۇل تۇستا تۇركيا مەن قىتاي شەكسىز كۇشەيە تۇسكەن ەدى. باتىس ەلدەرى تۇركياعا بالاما كۇش رەتىندە وڭىردە يرانعا بەلگىلى دارەجەدە جول بەرىپ وتىردى. قازىر قىتاي ءوزى ءبىر كۇشكە، دەربەس ۇيەككە اينالىپ وتىر. سوندىقتان تايۋان ماسەلەسىنىڭ قىتاي، اقش نەمەسە ەۋروپا ەلدەرى جاعىنان كوتەرىلەتىنى تابيعي. بۇل جەردە كۇردەلى ساياسي، ەكونوميكالىق مۇددە قاقتىعىستارى جاتىر»، – دەيدى ەلدوس وردا.

تايۋان تاريح ساحناسىندا

الداعى ۋاقىتتا تايۋان ماسەلەسى كورەي تۇبەگى، ورتا شىعىس ماسەلەسى سەكىلدى سالماقتى حالىقارالىق داعدارىسقا ۇلاسىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. سوندىقتان دا، بىزگە ەڭ اۋەلى مىنا ءبىر سۇراقتاردى قاراستىرىپ الۋعا تۋرا كەلەدى – شاعىن عانا ارالدى ەل تايۋاننىڭ الپاۋىت ەلدەر اراسىندا سونشالىقتى ماڭىزعا يە بولاتىنى قالاي؟ بۇگىنگى تايۋان قالاي بارلىققا كەلدى جانە قىتايمەن قانداي قارىم-قاتىناستا؟

تايۋان ارالى چيڭ (تسين) يمپەرياسى تۇسىندا، ياعني 1895 جىلعى سوعىستان كەيىن 50 جىل جاپونيانىڭ قاراماعىندا بولعان. بۇل تۇستا ول قىتايعا قاراعاندا جەدەل دامي باستاعان بولاتىن. 1945 جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان جەڭىلگەننەن كەيىن جاپونيا تايۋاندى سول كەزدەگى قىتايدى بيلەپ تۇرعان گومينداڭعا قايتارىپ بەرگەن. الايدا، تايۋان تۇرعىندارى گومينداڭ بيلىگىنەن كورى جاپونيانىڭ قۇرامىندا قالۋدى قالاعان جانە چان كايشي (جياڭ جيەشى/Jiang Jieshi) بيلىگىنە قارسى كوتەرىلىس جاساعان. بۇل قوزعالىستار گومينداڭ بيلىگى جاعىنان جانىشتالىپ، 30 مىڭنان استام تايۋاندىق قىرعىنعا ۇشىراعان.

ۇلتتىق پارتيا مەن كوممۋنيستىك پارتيا اراسىنداعى ازاماتتىق سوعىستان كەيىن جاڭ جيەشى ءنانجيڭدى تاستاپ، تايۋانعا شەگىندى. بۇنى ستراتەگيالىق شەگىنىس دەپ باعالاۋعا بولادى. ياعني، ۇكىمەتتىڭ قازىنا بايلىعىنان تارتىپ، قۇندى مادەني-تاريحي مۇرالار مەن قۇجاتتاردى، زيالى قاۋىم وكىلدەرىن مەن ءىرى قارجى شونجارلارىن تۇگەلدەي تايۋانعا الىپ كەتتى. سوندىقتان دا، قىتايدىڭ ءداستۇرلى جازۋى، سالت-داستۇرلەرى كوممۋنيستىك باسقارۋداعى قىتايدان كورى تايۋاندا جاقسى ساقتالعان.

ارال مەن ۇلى قۇرلىقتاعى قىتاي ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى ديالوگ 1970-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قايتا جاندانا باستادى. كوبىندە قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى ەكى جاعالاۋ تۇرعىندارى قارىم-قاتىناستى نىعايتتى. تايۋاندا بيلىككە جەتكەن دەموكاراتيالىق كۇشتەر دە بۇعان وزىندىك ىقپال ەتتى. دىڭ شياۋپيڭ (دەن سياوپين) جولعا قويعان «ءبىر ەل، ەكى ءتۇزىم» ءپرينتسيپى نەگىزىندە بەيجىڭ تارابى تولىقتاي بىرىكتىرۋدى "ۇزىن ارقان كەڭ تۇساۋعا سالدى دەۋگە بولادى. ال تايۋان ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسىندە قالدى.

تايۋاننىڭ قحر-مەن بىرىگۋى مۇمكىن بە؟

قىتاي باسشىسى سوزىندە تايۋاننىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن بىرىگۋى ءتيىس ەكەنىن، ءارى سولاي بولاتىنىن ايتقانىمەن، بۇل وڭاي جۇزەگە اساتىن پروتسەس ەمەس-ءتى. ەڭ اۋەلى تايۋان مەن قىتاي اراسىندا باستى قۇندىلىقتار مەن ۇستانىمداردىڭ قايشىلىعى بار. ايتالىق، قحر كوممۋنيستىك باسقارۋدى نەگىز ەتكەن بولسا، تايۋان دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى جاقتايدى. بۇدان تىس، تايۋان قىتايدان بۇرىن قارقىندى دامۋ كورسەتكىشىنە جەتكەن. حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن مادەنيەت ورەسى جاعىندا قحر-داعى قىتايلارىنان كوش ىلگەرى. بۇل ءوز رەتىندە تايۋان تۇرعىندارىنىڭ ىشكى قىتايلىقتاردى مەشەۋ رەتىندە كەمسىتۋشىلىك كوزقاراسىن دا قالىپتاستىرعان.

قحر توراعاسىنىڭ مالىمدەمەسىنەن كەيىن تايۋان پرەزيدەنتى تساي يىڭۆىن حانىم دا ءوز مالىمدەمەسىن جاسادى. پرەزيدەنت تساي: «ءبىز قالايدا قىتاي رەسپۋبليكاسى رەتىندە تايۋاننىڭ قالۋىن باستى ورىندا ۇستايمىز. 23 ملن تايۋاندىقتىڭ ەركىندىك پەن دەموكراتياعا دەگەن تالپىنىسىن قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. تەڭىدىكتى بەيبىتشىلىك پەن ادىلدىك نەگىزىندە قاراۋ كەرەك،  ارى بۇل ماسەلەلەردى ۇكىمەت ورىندارى نەمەسە قۇزىرلى ورىندار اراسىندا تالقىلاۋ كەرەك»، – دەدى جانە جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا: «تايۋانداعى قوعامدىق پىكىردىڭ باسىم كوپشىلىگى «ءبىر ەل – ەكى ءتۇزىم» ءپرينتسپىن قابىلداي المايدى. بۇل دا بولسا تايۋاندىقتاردىڭ ورتاق ۇستانىمى»، – دەپ اشىق مالىمدەمە جاساعان. تايۋان پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزى ارالدا قحر-مەن بىرىگۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزگەن كۇندە دە باسىم كوپشىلىك قارسى داۋىس بەرەتىنىن كورسەتكەندەي بولدى.

شي جينپيڭ سوزىندە: «بەيبىت بىرىگۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالامىز. سەبەبى، بەيبىت بىرىگۋ ەكى جاعالاۋ ءۇشىن دە، ۇلت ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى. بىراق، اسكەري كۇش قولدانۋدى جوققا شىعارا المايمىز»، – دەدى. اشالاپ ايتقاندا، قىتاي باسشىسى بەيبىت بىرىگۋ جۇزەگە اسپاعان جاعدايدا كۇشپەن باسىپ الۋ قادامىنا باراتىنىن ايتتى. دەگەنمەن، بۇل ءسوزدى قىتايدىڭ بۇعان دەيىنگى باسشىلارى دا ايتقان بولاتىن.

بەيجىڭ بيلىگىنىڭ تايۋاندى اسكەري كۇشپەن باسىپ الۋى مۇمكىن بە؟

قىتايدىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق جانە اسكەري قۋاتىن العا تارتا وتىرىپ، بەيجىڭ تارابى قاجەت جاعدايدا تايۋانعا اسكەري كۇش قولدانۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار دا جوق ەمەس. سوڭعى جىلدارى قىتاي تەڭىز اسكەري قۋاتىن بارىنشا دامىتتى. ايتالىق، تەڭىزدە شارلاۋ جۇرگىزۋگە ارنالعان سۋ ۇستىندە قونۋعا جانە ۇشۋعا قابىلەتتى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ۇشاقتى جاساپ شىعاردى; بىرنەشە ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەلەرىن تەڭىزگە شىعاردى; وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە قورعانىس قۇرىلعىلارىن ورناتتى جانە تايۋانعا جاقىن تەڭىز ايدىندارىندا بىرنەشە رەت اسكەري وقۋ-جاتتىعۋ وتكىزدى.

دەگەنمەن، باسىم كوپ ساراپشىلار بەيجىڭ بيلىگىنىڭ تايۋانعا اسكەري كۇش قولدانۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارادى. تايۋان مەن قحر اراسىنداعى ەكونوميكالىق تىعىز بايلانىس بۇعان جول بەرمەيدى دەپ قارايدى.

تاۋەلسىز ساراپشى رەتىندە ەرزات كارىباي دا وسى كوزقاراستى جاقتايدى. «قىتاي مەن تايۋان ءبىر-بىرىمەن مۇددەلى ەكونوميكالىق بايلانىستا. 1978 جىلى دەن سياوپين رەفورماسى كەزىندە دە تايۋان قىتايعا كوپ مولشەردە قارجى قوستى.قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىندە تايۋاننىڭ كوپتەگەن كاسىپورىندارى بار. قازىر، تايۋاننىڭ قىتايعا بولعان ىقپالى اقش، جاپونيا وڭتۇستىك كورەيا قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇر.  ءبىر عانا ستاتيستيكالىق مالىمەتتى العا تارتايىن: تايۋاننىڭ قىتايداعى كاسىپورىندارىندا 14 ميلليوننان استام جۇمىسشى بار. بۇل جالپى تايۋان حالقىنىڭ جارتىسىنان اسىپ كەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، كەۋى ءبىر-بىرىنەن پايدا تاۋىپ وتىرعا ەل.  ارالدى ەلدىڭ دەربەس ەكونوميكالىق قۋاتى دا دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنان كورىنەدى. وسى تۇرعىدان العاندا اسكەري كۇش قولدانۋ مۇمكىندىگى جوققا ءتان. «اسكەري كۇشپەن باسىپ الۋ» دەگەن ءسوزدى شاحمات ءجۇرىسى رەتىندە قاراۋ كەرەك. قازىرگى قىتاي باسشىسى شي جينپيڭدى بىلاي قويعاندا، ازاماتتىق سوعىستى جەڭىسپەن اياقتاعان ماۋ زىدۇڭ (ماو تسزەدۋن) دا ونداي قادام جاسامادى. ءتىپتى، باتىلى دا بارماعان دەۋگە بولادى», – دەيدى ەرزات كارىباي. ونىڭ ايتۋىنشا، 1950 جىلى دا كوممۋنيستىك پارتيا بيلىككە تولىق يە بولعاننان كەيىن تايۋاندى كۇشپەن باسىپ الۋىنا قۇراما شتات كەدەرگى جاساعان.

بەيجىڭ اسكەري كۇش قولدانسا قۇراما شتات تايۋانعا بولىسا ما؟

تايۋاندىق ساراپشىلار دا قۇراما شتات اسكەري قولداۋ كورسەتپەگەن كۇندە دە بەيجىڭ تايۋانعا قارسى اسكەري قادام جاسامايدى دەپ قارايدى. دەگەنمەن، بەيجىڭ اتالعان تاۋەكەلگە بارعان جاعدايدا قۇراما شتات پەن باتىس ەلدەرى تايۋان جاعىندا بولارى داۋسىز.

بۇل جونىندە ە. كارىباي: "اقش پەن چان كايشيدىڭ بايلانىسى 1927 جىلدان باستالادى. سول جىلى چان كايشيدىڭ بيلىكتى قولىنا الۋىنا اقش پەن بريتانيا قارجىلىق قولداۋ كورسەتكەن. ونىڭ قايىن جۇرتى بولعان ءسۇن اۋلەتى دە قۇراما شتاتپەن تىعىز بايلانىستاعى ءىرى قارجى يەلەرى بولدى. ءبىر ەسەپتەن، اقش وسى اۋلەت ارقىلى چان كايشي ۇكىمەتىنىڭ فينانسىن باقىلاۋىندا ۇستادى. بيلىككە جەتكەن كوممۋنيستىك ۇكىمەت تايۋاندى كۇشپەن باسىپ الۋىنا بولار ەدى، الايدا اقش جەتى بىردەي ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمەلەرىن جاعالاۋعا جىبەردى جانە يادرولىق قارۋىن دا 10 ميلليوننان اسا تۇرعىنى بار فۋجيانعا قاراتا دايىنداپ قويدى. بۇل ارەكەتتەن كەيىن بەيجىڭ بيلىگى ارتىق قادام جاساۋ باتىلدىق ەتپەگەن دەۋگە بولادى. كەيىنگى تايۋاننىڭ قىتايعا سالعان ينۆەستيتسياسىنىڭ ارتىندا دا اقش پەن بريتانيا بانكتەرىنىڭ قارجىسى جاتىر. ونداعان ميلليون ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان قارجى از قارجى ەمەس. ءارى، بۇنى اقش پەن ۇلىبريتانيا تەگىن جىبەرىپ قويماسى انىق»، – دەيدى.

تايۋان ماسەلەسىنىڭ تەرەڭ استارى

قىتايدىڭ بۇگىنگى ەكونوميكالىق دامۋى، اسكەري الەۋەتىنىڭ ارتۋى مەن ىقپال كولەمىنىڭ كەڭەيۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ەل بيلىگىنىنىڭ تابىستى دامۋ باعدارلامالارىندا جاتسا، ونىڭ كوپ ايتىلا بەرمەيتىن ەكىنشى قىرى دا بار. ايتالىق، دامىعان باتىس ەلدەرى رەسۋرستار پەن ەكولوگيالىق داعدارىستان شىعۋ ماقساتىندا ءوندىرىس قۋاتىنا يە دامۋشى ەلدەردى وزدەرىنىڭ ءوندىرىس بازاسىنا اينالدىرۋدى كوزدەدى. ونىڭ ۇستىنە سوتسياليستىك ەلدەردىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىندا كەڭەس وداعىنا قارسى بالاما كۇشتى بارلىققا كەلتىرۋ باتىس ەلدەرىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن كەرەك بولدى. بۇل سۇرانىسقا قىتاي تولىقتاي ساي ەدى. كەڭ بازارى جانە ارزان وندىرگىش كۇشى مەن رەسۋرستاردىڭ مول قازىناسى بار-تىن.

بەيجىڭ بيلىگى دە وسىعان ساي رەفورما مەن اشىقتىق ساياساتىن ۇستاندى. سودان بەرى قىتاي دامىعان ەلدەردىڭ (ارينە ءوزىنىڭ دە) ءوندىرىس بازاسىنا اينالدى. ءىرى كاسىپورىندار قىتايدان زاۆود-فابيركالارىن قۇرىپ، الەمنىڭ ەڭ ۇلكەن ءوندىرۋشى ەلىن جاساپ شىعاردى.

وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي الەمنىڭ گەوساياسي كەڭىستىگىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. كەڭەس وداعى ىدىرادى جانە الەمنىڭ دامۋ باعىتى ارناسىن بۇردى. بۇل تۇستا كەڭەس وداعىنا بالاما كۇش رەتىندە جانە ءوندىرىس وشاعى رەتىندە قولداۋ كورسەتىلگەن قىتاي قۋاتتى ەكونوميكاعا يە بولدى. ءارى، دامۋ قارقىنى الەمنىڭ الدىنا شىقتى. ەندىگى جەردە دامۋدىڭ كوشباسشى سالالارىندا قۇراما شتاتپەن دە ليدەرلىككە تالاسا باستادى. بۇل باتىس ەلدەرىن قارسى شارالار قابىلداۋعا ماجبۇرلەدى.

2010 جىلدان بەرى قاراي قىتايعا جاقىن تەڭىز-مۇحيتتارىندا داۋ-داماي ءورشىدى. جاپونيامەن تالاستاعى ارالدار، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى تەرريتوريالىق داۋلار ارت-ارتىنان وزەكتى كۇيگە جەتتى. شىن مانىسىندە، قىتايدىڭ تولاسسىز وندىرىسىنە 60 پايىزدان استام رەسۋرستى شەتەلدەن – ورتا شىعىس جانە افريكادان كىرگىزەدى. ال، تەڭىزدەگى داۋ-شارعا تولى ايماقتار وسى رەسۋرستاردىڭ قىتايعا كىرەتىن ماڭىزدى وتكەلى ەدى. وسىنىڭ وزىنەن دە بەلگىلى بولعانداي، قىتاي قاۋىپىنەن الاڭداعان باسەكەلەستەر يمپورت پەن ەكسپورتتىڭ كۇرە تامىرىنا قىسىم تۇسىرۋگە تىرىسىپ كەلەدى.

مىنە وسىنداي جاعدايدا، تايۋان، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى، كورەي تۇبەگى ماسەلەلەرىنىڭ ماڭىزدى كۇن تارتىپكە كىرەتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. تەڭىزدەگى تىنىسى تارىلعان قىتاي بيلىگى ءوزىنىڭ شىعار جولىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسىنان ىزدەپ، جىبەك جولىن جانداندىرۋعا بار كۇشىن سالعانىنىڭ دا سەبەبى سوندا جاتىر.

“The Qazaq Times”