Qıtay törağası jäne Tayuan prezidenti. Foto: BBC.com.

2 qañtarda Qıtay basşısı Şi Jinpiñniñ (Si Czin'pin) Tayuan (Tayvan') taqırıbındağı mälimdemesi älem aqparat keñistiginde dümpu tuğızdı. QHR törağası «Tayuandıq bauırlastarğa ündeu hatı» jariyalanğandığınıñ 40 jıldığına oray ötkizilgen jiında: «Tayuan Wlı qwrlıqpen (QHR-nıñ ülken territoriyası – red.) birigui tiis äri solay boladı», – dep mälimdegen. Ol sonımen birge, beybit biriguge bar küşterin salatının, alayda äskeri qadamğa baruları da mümkin ekenin aytqan.

Bwl öñirdegi birqatar sayasi, strategiyalıq, müddelik qayşılıqtardıñ betin aşqanday boldı. Sondıqtan da, Tayuan taqırıbınıñ özektiligindegi bastı sebepti, beybit birigu jäne äskeri küş qoldanudıñ mümkindikteri, Tayuannıñ sayasi-strategiyalıq salmağın jäne Tayuan mäselesine tirelgen derjavalar arasındağı qayşılıqtarğa taldau jasauğa tura keledi.

Tayuan taqırıbı – erte me, keş pe köteriletini anıq edi

Bir esepten, jaña jıl bastalısımen Tayuan mäselesiniñ Beyjiñ tarabınan mañızdı kün tärtipke qoyıluı zañdı deuge boladı. Sebebi, 2018 jılı AQŞ pen Qıtay qarım-qatınası qayşılıqtı jağdayda örbidi. Sauda soğısınan tıs, Korey tübegi, Oñtüstik Qıtay teñizi qatarlı mäselelerde taraptar jii pikir qayşılığına kelip otırdı.  Tipti, eki el arasında eñ sezimtal taqırıp sanalatın Tayuan (Tayvan') mäselesi de köbirek auızğa alındı.

Bwl jöninde Qıtay taqırıbına qatıstı birqatar özekti mäselelerde qonımdı pikirleri men közqarastarı arqılı belgili sarapşı, türktanuşı Eldos Orda mınaday oyın aytadı: «Tayuan mäselesi Qıtay jağınan bolsın, AQŞ jağınan bolsın mañızdı taqırıpqa köteriletini o bastan belgili edi. Nege deseñiz, bwnıñ sırı tereñde jatır. Bwrın Keñester odağı twsında socialistik rejimniñ ıqpalın älsiretu üşin Batıs elderi Türkiyanı köbirek qolpaştadı. Al, AQŞ bastağan elder Qıtayğa belgili därejede qoldau körsetti. Aytalıq, 70-şi jıldardan bastap Beyjiñdi zañdı ükimet retinde moyındap, osığan deyin resmi bilik retinde tanıp kelgen Tayuannan bet bwrdı. BWW da, halıqaralıq wyımdar da Tayuandı zañdı ükimet retinde tanımay qaldı. Keñester odağı men Qıtay arasındağı kirbeñdik kezinde de AQŞ Qıtay jağında boldı. Al, keyin Keñes odağı ıdıradı, bwl twsta Türkiya men Qıtay şeksiz küşeye tüsken edi. Batıs elderi Türkiyağa balama küş retinde öñirde Iranğa belgili därejede jol berip otırdı. Qazir Qıtay özi bir küşke, derbes üyekke aynalıp otır. Sondıqtan Tayuan mäselesiniñ Qıtay, AQŞ nemese Europa elderi jağınan köteriletini tabiği. Bwl jerde kürdeli sayasi, ekonomikalıq müdde qaqtığıstarı jatır», – deydi Eldos Orda.

Tayuan tarih sahnasında

Aldağı uaqıtta Tayuan mäselesi Korey tübegi, Orta Şığıs mäselesi sekildi salmaqtı halıqaralıq dağdarısqa wlasıp ketui de ğajap emes. Sondıqtan da, bizge eñ äueli mına bir swraqtardı qarastırıp aluğa tura keledi – Şağın ğana araldı el Tayuannıñ alpauıt elder arasında sonşalıqtı mañızğa ie bolatını qalay? Bügingi Tayuan qalay barlıqqa keldi jäne Qıtaymen qanday qarım-qatınasta?

Tayuan aralı Çiñ (Cin') imperiyası twsında, yağni 1895 jılğı soğıstan keyin 50 jıl Japoniyanıñ qaramağında bolğan. Bwl twsta ol Qıtayğa qarağanda jedel dami bastağan bolatın. 1945 jılı Ekinşi düniejüzilik soğıstan jeñilgennen keyin Japoniya Tayuandı sol kezdegi Qıtaydı bilep twrğan Gomindañğa qaytarıp bergen. Alayda, Tayuan twrğındarı Gomindañ biliginen köri Japoniyanıñ qwramında qaludı qalağan jäne Çan Kayşi (Jiyañ Jieşi/Jiang Jieshi) biligine qarsı köterilis jasağan. Bwl qozğalıstar Gomindañ biligi jağınan janıştalıp, 30 mıñnan astam tayuandıq qırğınğa wşırağan.

Wlttıq partiya men Kommunistik partiya arasındağı azamattıq soğıstan keyin Jañ Jieşi Nanjiñdi tastap, Tayuanğa şegindi. Bwnı strategiyalıq şeginis dep bağalauğa boladı. YAğni, ükimettiñ qazına baylığınan tartıp, qwndı mädeni-tarihi mwralar men qwjattardı, ziyalı qauım ökilderin men iri qarjı şonjarların tügeldey Tayuanğa alıp ketti. Sondıqtan da, Qıtaydıñ dästürli jazuı, salt-dästürleri kommunistik basqarudağı Qıtaydan köri Tayuanda jaqsı saqtalğan.

Aral men wlı qwrlıqtağı Qıtay ükimetteri arasındağı dialog 1970-şi jıldardıñ soñına qaray qayta jandana bastadı. Köbinde qoğamdıq wyımdar arqılı eki jağalau twrğındarı qarım-qatınastı nığayttı. Tayuanda bilikke jetken demokaratiyalıq küşter de bwğan özindik ıqpal etti. Dıñ Şyaupiñ (Den Syaopin) jolğa qoyğan «Bir el, eki tüzim» principi negizinde Beyjiñ tarabı tolıqtay biriktirudi "wzın arqan keñ twsauğa saldı deuge boladı. Al Tayuan öziniñ demokratiyalıq basqaru jüyesinde qaldı.

Tayuannıñ QHR-men birigui mümkin be?

Qıtay basşısı sözinde Tayuannıñ Qıtay Halıq Respublikasımen birigui tiis ekenin, äri solay bolatının aytqanımen, bwl oñay jüzege asatın proces emes-ti. Eñ äueli Tayuan men Qıtay arasında bastı qwndılıqtar men wstanımdardıñ qayşılığı bar. Aytalıq, QHR kommunistik basqarudı negiz etken bolsa, Tayuan demokratiyalıq qwndılıqtardı jaqtaydı. Bwdan tıs, Tayuan Qıtaydan bwrın qarqındı damu körsetkişine jetken. Halıqtıñ ömir süru deñgeyi men mädeniet öresi jağında QHR-dağı qıtaylarınan köş ilgeri. Bwl öz retinde Tayuan twrğındarınıñ işki qıtaylıqtardı meşeu retinde kemsituşilik közqarasın da qalıptastırğan.

QHR törağasınıñ mälimdemesinen keyin Tayuan prezidenti Cay Iıñvın hanım da öz mälimdemesin jasadı. Prezident Cay: «Biz qalayda Qıtay Respublikası retinde Tayuannıñ qaluın bastı orında wstaymız. 23 mln tayuandıqtıñ erkindik pen demokratiyağa degen talpınısın qwrmetteuimiz kerek. Teñidikti beybitşilik pen ädildik negizinde qarau kerek,  äri bwl mäselelerdi ükimet orındarı nemese qwzırlı orındar arasında talqılau kerek», – dedi jäne jurnalisterge bergen swhbatında: «Tayuandağı qoğamdıq pikirdiñ basım köpşiligi «bir el – eki tüzim» princpin qabılday almaydı. Bwl da bolsa tayuandıqtardıñ ortaq wstanımı», – dep aşıq mälimdeme jasağan. Tayuan prezidentiniñ sözi aralda QHR-men birigu turalı referendum ötkizgen künde de basım köpşilik qarsı dauıs beretinin körsetkendey boldı.

Şi Jinpiñ sözinde: «Beybit birigu üşin bar küşimizdi salamız. Sebebi, beybit birigu eki jağalau üşin de, wlt üşin de asa mañızdı. Biraq, äskeri küş qoldanudı joqqa şığara almaymız», – dedi. Aşalap aytqanda, Qıtay basşısı beybit birigu jüzege aspağan jağdayda küşpen basıp alu qadamına baratının ayttı. Degenmen, bwl sözdi Qıtaydıñ bwğan deyingi basşıları da aytqan bolatın.

Beyjiñ biliginiñ Tayuandı äskeri küşpen basıp aluı mümkin be?

Qıtaydıñ qazirgi ekonomikalıq jäne äskeri quatın alğa tarta otırıp, Beyjiñ tarabı qajet jağdayda Tayuanğa äskeri küş qoldanuı mümkin degen boljamdar da joq emes. Soñğı jıldarı Qıtay teñiz äskeri quatın barınşa damıttı. Aytalıq, teñizde şarlau jürgizuge arnalğan su üstinde qonuğa jäne wşuğa qabiletti älemdegi eñ ülken wşaqtı jasap şığardı; birneşe wşaq tasımaldauşı kemelerin teñizge şığardı; Oñtüstik Qıtay teñizinde qorğanıs qwrılğıların ornattı jäne Tayuanğa jaqın teñiz aydındarında birneşe ret äskeri oqu-jattığu ötkizdi.

Degenmen, basım köp sarapşılar Beyjiñ biliginiñ Tayuanğa äskeri küş qoldanu mümkindigin joqqa şığaradı. Tayuan men QHR arasındağı ekonomikalıq tığız baylanıs bwğan jol bermeydi dep qaraydı.

Täuelsiz sarapşı retinde Erzat Käribay da osı közqarastı jaqtaydı. «Qıtay men Tayuan bir-birimen müddeli ekonomikalıq baylanısta. 1978 jılı Den Syaopin reforması kezinde de Tayuan Qıtayğa köp mölşerde qarjı qostı.Qıtaydıñ işki ölkelerinde Tayuannıñ köptegen käsiporındarı bar. Qazir, Tayuannıñ Qıtayğa bolğan ıqpalı AQŞ, Japoniya Oñtüstik Koreya qatarlı elderdiñ qatarında twr.  Bir ğana statistikalıq mälimetti alğa tartayın: Tayuannıñ Qıtaydağı käsiporındarında 14 millionnan astam jwmısşı bar. Bwl jalpı Tayuan halqınıñ jartısınan asıp ketedi. Bılayşa aytqanda, keui bir-birinen payda tauıp otırğa el.  Araldı eldiñ derbes ekonomikalıq quatı da damığan elderdiñ qatarınan körinedi. Osı twrğıdan alğanda äskeri küş qoldanu mümkindigi joqqa tän. «Äskeri küşpen basıp alu» degen sözdi şahmat jürisi retinde qarau kerek. Qazirgi Qıtay basşısı Şi Jinpiñdı bılay qoyğanda, azamattıq soğıstı jeñispen ayaqtağan Mau Zıdwñ (Mao Czedun) da onday qadam jasamadı. Tipti, batılı da barmağan deuge boladı», – deydi Erzat Käribay. Onıñ aytuınşa, 1950 jılı da kommunistik partiya bilikke tolıq ie bolğannan keyin Tayuandı küşpen basıp aluına Qwrama Ştat kedergi jasağan.

Beyjiñ äskeri küş qoldansa Qwrama Ştat Tayuanğa bolısa ma?

Tayuandıq sarapşılar da Qwrama Ştat äskeri qoldau körsetpegen künde de Beyjiñ Tayuanğa qarsı äskeri qadam jasamaydı dep qaraydı. Degenmen, Beyjiñ atalğan täuekelge barğan jağdayda Qwrama Ştat pen Batıs elderi Tayuan jağında boları dausız.

Bwl jöninde E. Käribay: "AQŞ pen Çan Kayşidiñ baylanısı 1927 jıldan bastaladı. Sol jılı Çan Kayşidiñ bilikti qolına aluına AQŞ pen Britaniya qarjılıq qoldau körsetken. Onıñ qayın jwrtı bolğan Sün äuleti de Qwrama Ştatpen tığız baylanıstağı iri qarjı ieleri boldı. Bir esepten, AQŞ osı äulet arqılı Çan Kayşi ükimetiniñ finansın baqılauında wstadı. Bilikke jetken kommunistik ükimet Tayuandı küşpen basıp aluına bolar edi, alayda AQŞ jeti birdey wşaq tasımaldauşı kemelerin jağalauğa jiberdi jäne yadrolıq qaruın da 10 millionnan asa twrğını bar Fujiyanğa qarata dayındap qoydı. Bwl äreketten keyin Beyjiñ biligi artıq qadam jasau batıldıq etpegen deuge boladı. Keyingi Tayuannıñ Qıtayğa salğan investiciyasınıñ artında da AQŞ pen Britaniya bankteriniñ qarjısı jatır. Ondağan million adamdı jwmıspen qamtıp otırğan qarjı az qarjı emes. Äri, bwnı AQŞ pen Wlıbritaniya tegin jiberip qoyması anıq», – deydi.

Tayuan mäselesiniñ tereñ astarı

Qıtaydıñ bügingi ekonomikalıq damuı, äskeri äleuetiniñ artuı men ıqpal köleminiñ keñeyuiniñ bir sebebi el biligininiñ tabıstı damu bağdarlamalarında jatsa, onıñ köp aytıla bermeytin ekinşi qırı da bar. Aytalıq, damığan Batıs elderi resurstar pen ekologiyalıq dağdarıstan şığu maqsatında öndiris quatına ie damuşı elderdi özderiniñ öndiris bazasına aynaldırudı közdedi. Onıñ üstine socialistik elderdiñ ıqpalın älsiretu maqsatında Keñes odağına qarsı balama küşti barlıqqa keltiru Batıs elderiniñ wzaq merzimdi qauipsizdigi üşin kerek boldı. Bwl swranısqa Qıtay tolıqtay say edi. Keñ bazarı jäne arzan öndirgiş küşi men resurstardıñ mol qazınası bar-tın.

Beyjiñ biligi de osığan say reforma men aşıqtıq sayasatın wstandı. Sodan beri Qıtay damığan elderdiñ (ärine öziniñ de) öndiris bazasına aynaldı. İri käsiporındar Qıtaydan zavod-fabirkaların qwrıp, älemniñ eñ wlken öndiruşi elin jasap şığardı.

Ötken ğasırdıñ soñına qaray älemniñ geosayasi keñistiginde ülken özgerister boldı. Keñes odağı ıdıradı jäne älemniñ damu bağıtı arnasın bwrdı. Bwl twsta Keñes odağına balama küş retinde jäne öndiris oşağı retinde qoldau körsetilgen Qıtay quattı ekonomikağa ie boldı. Äri, damu qarqını älemniñ aldına şıqtı. Endigi jerde damudıñ köşbasşı salalarında Qwrama Ştatpen de liderlikke talasa bastadı. Bwl Batıs elderin qarsı şaralar qabıldauğa mäjbürledi.

2010 jıldan beri qaray Qıtayğa jaqın teñiz-mwhittarında dau-damay örşidi. Japoniyamen talastağı araldar, Oñtüstik Qıtay teñizindegi territoriyalıq daular art-artınan özekti küyge jetti. Şın mänisinde, Qıtaydıñ tolassız öndirisine 60 payızdan astam resurstı şetelden – Orta Şığıs jäne Afrikadan kirgizedi. Al, teñizdegi dau-şarğa tolı aymaqtar osı resurstardıñ Qıtayğa kiretin mañızdı ötkeli edi. Osınıñ özinen de belgili bolğanday, Qıtay qauipinen alañdağan bäsekelester import pen eksporttıñ küre tamırına qısım tüsiruge tırısıp keledi.

Mine osınday jağdayda, Tayuan, Oñtüstik Qıtay teñizi, Korey tübegi mäseleleriniñ mañızdı kün tärtipke kiretini aytpasa da belgili. Teñizdegi tınısı tarılğan Qıtay biligi öziniñ şığar jolın «Bir beldeu, bir jol» strategiyasınan izdep, Jibek jolın jandandıruğa bar küşin salğanınıñ da sebebi sonda jatır.

“The Qazaq Times”