كوزگە كورىنبەيتىن يمپەريا: الەمدى بيلەپ وتىرعان ەكىنشى اعىلشىن يمپەرياسى

      اعىلشىن ءتىلى قازىر دۇنيە حالقىنىڭ ورتاق تىلىنە اينالىپ قولدانىس اياسى كۇننەن-كۇنگە كەڭەيىپ بارادى، ءسىرا قانداي قۇدىرەتتى كۇش اعىلشىن ءتىلىن العا سۇيرەپ وتىر؟ كەزىندە الەمنىڭ تورتتەن بىرىنە ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن قۇدىرەتتى اعىلشىن يمپەرياسى نە ءۇشىن ىدىرادى؟ تومەندە وسى سۇراقتارعا شامامىزشا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.

ءبىرىنشى اعىلشىن يمپەرياسى – كۇن باتپاس يمپەريا

زامانىمىزدىڭ XVIII عاسىرىنا دەيىن الەمدەگى ەڭ ءىرى يمپەريالاردى دەرلىكتەي كوشپەندى –اسكەريلەر قۇرىپ كەلدى، ءبىز بىلەتىن ايبىندى عۇنداردىڭ ەكى بىردەي يمپەرياسى، سانبەي، نونيۋان، كوكتۇرىك، ۇيعۇر، قارعاس، قيدان، موعۇل، وسىمانلى، جوڭعار، ءمانجوۋ يمپەريالارى سونىڭ بۇلتارتپاس دالەلى. ال ەندىگى كەزەكتە وسى كوشپەندى اسكەريلەردىڭ كۇنى مۇلدە باتتى دا، ەۋروپا ەلدەرى جاپپاي كوتەرىلدى. 1236-1237 جىلدارى اتاقتى باتۋ حاننىڭ ەۋروپا جورىعى ەۋروپا جۇرتىنا ۇلكەن ۇرەي اكەلدى، 80 مىڭ ادامدىق موعۇل جاساعى ەۋروپا جاساقتارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى، تەك شاعاتايدىڭ ۇلى بايداردىڭ 15 مىڭ اتتى جاساعى ەۋروپانىڭ ەڭ سۇرىپتالعان 60 مىڭ ادامدىق ريتسارلارىنىڭ قوسىنىن كۇيرەتتى. شايۋوداعى قىرعىندا دا ەۋروپا جاساقتارى قويداي قىرىلدى. ارال مەملەكەت انگليا بارلىق پورتتارىن جاۋىپ تاستاپ قورقىنىش ىشىندە وتىرادى. 1260 جىلدارعا دەيىن يزرايل جەرىنە دەيىن جاۋلاپ العان موعۇلدىڭ  ارعۇن حانى انگلياعا قارسى سوعىسقا فرانتسۋزداردى ايداپ سالادى. وسىدان باستاپ انگليا-فرانتسيا سوعىسى ۇزاق ۋاقىتتار بويى تولاستامادى. 1300 جىلى انگليادا ماسون ۇيىمى قۇرىلادى، وسى 14 عاسىردا انگليادا پارلامەنت، ۋنيۆەرسيتەت پايدا بولا باستادى... XV عاسىردىڭ ورتاسىندا يسپانيا مەن پورتۋگاليا اتلانت مۇحيتىنان ءوتىپ امەريكا قۇرلىعىن اشتى، وسى ەكى ەل امەريكا قۇرلىعىندا وتار قۇرا باستادى. اعىلشىندار دا تەڭىزگە ساپار شەگە باستادى. العاشىندا ولار تەڭىزدە قاراقشىلىقپەن اينالىسىپ، يسپانيانىڭ امەريكا قۇرلىعىنان قايىتقان كەمەلەرىن توناپ وتىردى. اتىشۋلى قاراقشى دراكە سول ءداۋىردىڭ قاھارمانى رەتىندە تاريحتا قالدى.  بۇعان قارسى 1588 جىلى يسپانيا «جەڭىلمەس ەسكادرا» اتتى سوعىس كەمەلەرىن اتتاندىردى. اعىلشىندار وسى قۇدىرەتتى كەمە كەرۋەنىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان، بۇل تەڭىز شايقاسىنىڭ سىرلى جۇمباعى ءالى شەشىلمەگەن.  وسى سوعىستان كەيىن اعىلشىندار تەڭىزدەگى قوجايىندىق قۇقىقتى قولدارىنا الا باستادى.

XV عاسىردان باستاپ ەۋروپادا كاپيتاليزم دامي باستادى، ەڭ العاش رەت گوللانديادا بانك پايدا بولدى، بانكتىڭ پايدا بولۋى كاپيتاليزم قوعامىنىڭ ەڭ كورنەكتى بەلگىسى بولدى. وتارلاردان توناعان بايلىقتار ارقىلى كاپيتاليزم قورلانا بەردى. بۇل ەۋروپانى گۇلدەنگەن داۋىرگە باستادى. بانك- ەۆرەي وسىمقورلارىنىڭ ەلگە قارىز اقشا بەرىپ، بەرگەن اقشاسىنا قوسىمشا ۇستەمە اقشا الاتىن تاسىلىمەن بىردەي زاڭدىلىققا باعىنادى، ەڭ العاشقى تولىق قاندى كاپيتاليستىك سيپاتتاعى بانك 1694 جىلى انگليادا قۇرىلدى.

XVII عاسىردىڭ باسىندا اعىلشىندار سولتۇستىك امەريكادا 13 وتار قۇردى، بۇل بولاشاق امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ نەگىزىن قالادى. 1600 جىلى شىعىس ءۇندىستان كومپانياسى قۇرىلدى،  1720 جىلى تۇتاس انگليانىڭ 15 پايىز كىرىسى ءۇندىستاننان وسى كومپانيا ارقىلى كەلىپ تۇردى. وسىلايشا الەم ەكونوميكاسىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن يەلەپ تۇرعان ەلدى وزىنە قوسىپ الدى.  1763 جىلى جەتى جىلدىق سوعىس ارقىلى فرانتسيانى جەڭدى دە ءۇندىستان مەن كانادادان فرانتسۋزداردى قۋىپ شىقتى. 1756 جىلدان باستاپ ءۇندىستاندى وتارلاي باستادى ، 1840 جىلى سول زامانداعى ەڭ ءىرى يمپەريا چيڭ (تسين) يمپەرياسىن جەڭىپ 21 ميلليون كۇمىس تولەم الدى، چيڭنىڭ قاقپاسى ەۋروپا ەلدەرىنە اشىلدى، 1900 جىلعى سوعىستا جەڭىلگەن ءمانجوۋ –چيڭ يمپەرياسى باتىس ەلدەرىنە 930 ميلليون كۇمىس تولەيتىن بولدى، شىنىن ايتقاندا تاۋەلسىزدىگىنەن مۇلدە ايىرىلىپ شەت ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق بۇلاۋىنا ۇشىرادى. 1776 جىلى امەريكا تاۋەلسىزدىك جاريالاپ انگليادان ءبولىنىپ شىقتى. دەسە دە، قازىنا-بانك سالاسىندا ءبارىبىر انگليانىڭ شىرماۋىنان قۇتىلا المادى. توماس جەففەرسون، اندرەۋ جەكسون، لينكولنندار وسى بانك جۇيەسىمەن كۇرەستى.

XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا انگليادا  ونەركاسىپ رەۆوليۋتسياسى باستالدى، ايزاك (يسااك) نيۋتوندى ( وزەك ەتكەن انگليا عىلىمى دا باسقا ەلدەردەن كوش بويى وزىق تۇردى. ۆاتتتىڭ بۋ ماشيناسىن ويلاپ تابۋى، ستەفەنسوننىڭ  پويىزدى ويلاپ تابۋى، انگليانى دۇنيەنىڭ زاۆودىنا اينالدىردى.

18 عاسىردا افريكادان نەگىر قۇلداردى ساۋدالاپ امەريكا قۇرلىعىنا اپارىپ ساتتى، 1788 جىلى اۆستراليانى قوسىپ الدى، 1815 جىلى ناپولەوندى جەڭدى. وسى سوعىستا نەيسىن روتچايلد انگلياداعى ەڭ باي ادامعا اينالدى. 1847 جىلى اۋعانستاندى باسىپ الىپ سولتۇستىكتە رەسەيمەن شەكتەستى، 1856 جىلى قىرىم سوعىسىندا رەسەيدى ويسىراتا جەڭدى. ورتا شىعىس ەلدەرىنىڭ كوبى، بيرما قاتارلى ەلدەردى دە شىلاۋىنا ۇستادى. 1870 جىلدارى افريكانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىن جاۋلاپ الدى، 1875 جىلى  الەمدەگى ەڭ ءىرى يمپەرياعا اينالدى، الەم حالقىنىڭ 30% ءىن; الەم تەرريتورياسىنىڭ 25 پايىزىنا ۇستەمدىك جۇرگىزدى.  انگليانىڭ وسىنشاما قۇدىرەتتى يمپەريا بولۋىنا  عىلىمىنىڭ دامۋى ايىرىقشا ىقپال ەتتى، شەكسپير، نيۋتون، كاۋەنديش، دەفو، رەزەرفورد، ماكسۆەل، فارادەي، دەيراك، بۇگىنگى حوۋكيڭ قاتارلى اتاقتى عالىمداردىڭ ۇلى ەڭبەكتەرى مەن بايقاۋلارى انگليانى قۇدىرەتتى ەلگە اينالدىرعانى راس. قازىرگە دەيىن نوبەل سىيلىعىن العاندار سانى 80-نەن اسىپ تەك امەريكادان عانا كەيىن تۇرادى.

انگليا يمپەرياسى تەك تەرريتورياسى ۇلكەن، اسكەرى كۇشتى ەل عانا بولعان جوق ، ەكونوميكاسى دا الدىدا بولدى. سونىمەن قاتار باسقا ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دا كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتتى. 1870 جىلدارى  انگليا بانكيرلەرى امەريكا قۇرلىعىنا كاپيتالدى اياماي كىرگىزىپ، امەريكانىڭ كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتتى، روكفەللەر، مروگان، جامۋس حيلل، ۋاربۋرگ، ياكوف شچيفتەردىڭ كوتەرىلىپ امەريكانى مونوپولداۋى انگلياداعى روتچايلدتاردىڭ امەريكانى شەڭگەلدەۋ ماقساتىندا بولعانى دا جالعان ەمەس. 1870-1918 جىلدارى امەريكانىڭ كوتەرىلۋى انگليا بانكيرلەرىنىڭ امەريكاعا سالعان قارجىسىمەن، بۇگىنگى سوزبەن ايتقاندا ينۆەستيتسياسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. امەريكاعا 60 ميلليوننان اسا يمميگرانتتاردىڭ كەلۋى دە وسىعان بايلانىستى. 1776 جىلدان بەرى امەريكانىڭ بيلىگى انگلو-ساكسونداردىڭ ۋىسىندا بولدى. سول ۇشىندە مەملەكەت ءتىلى اعىلشىن ءتىلى بولىپ وتىر. 1918 جىلى وسىمانلىلاردان يراكتى تارتىپ الدى.  1929-1933 جىلدارداعى امەريكانىڭ اۋىر داعدارىسى وسى اعىلشىن-ەۆرەي بانكيرلەرىنىڭ قولىمەن جاسالعان بولاتىن. سول تۇرعىدان قاراعاندا انگليا 1870-1918 جىلدارى قۇلدىراعان جوق كەرىسىنشە شەت ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن شەڭگەلدەپ ءتىپتى دە كۇشەيدى.

  ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ جۇمباعى

گيتلەرگە ەۋروپانى توناتقان كىم؟ فوتو: Daily Express.

1933 جىلى گيتلەر گەرمانيانىڭ بيلىگىن قولىنا الدى، ونى باستان اقىر قارجىلاندىرعان لوندون مەن نيۋ-يوركتىڭ فينانس شونجارلارى بولدى. ولار گيتلەردىڭ اۆستريانى، چەحوسلوۆاكيانى جاۋلاپ الۋىنا جول بەردى (شىنىنا كەلگەندە ول كەزدە گيتلەردى توقتاتارعا جەتكىلىكتى كۇش بار ەدى). تەك بۇل عانا ەمەس، پولشاعا باسىپ كىرگەندە دە انگليا مەن فرانتسيا سوعىسپاي قاراپ وتىردى. 1940 جىلى گيتلەر انگليانىڭ 330 مىڭ اسكەرىن بوساتىپ جىبەردى. ونىڭ سەبەبى، شۆەيتسارياعا ەش قاتەر تونبەيدى، وندا انگليا، فرانتسيا، گەرمانيانىڭ قىزمەتشىلەرى بىرگە جۇمىس ىستەيدى. سوراقىسى سول – گەرمانيادان دا قۇدىرەتتى ارمياسى بار فرانتسيا 2 ايدا نەمىستەردەن عاجايىپ جاعىدايدا جەڭىلەدى.  تەك تۇتاس ەۋروپانىڭ كوپ ءبولىمى گيتلەردىڭ تابانىنا تۇسكەن سوڭ بارىپ انگليا-امەريكا شىنداپ سوعىسقا كىرىسەدى. 1944 جىلى نورمانديادان انگليا مەن ونىڭ وتارلارى: ءۇندىستان، اۆستراليا، كانادا، وڭتۇستىك افريكا، امەريكانىڭ ارمياسى قۇرلىققا شىعىپ،  تەز ارادا فرانتسيانى ازات ەتىپ، فرانتسيا سوعىستا جەڭگەن ەل بولا سالادى. ال، شىن مانىسىندە، گيتلەر ەۋروپانىڭ بايلىعىن توناتىپ، سوڭىنان ودان قايتا تارتىپ الۋ بولعانى انىق. ازيا قۇرلىعىندا جاپونيانى استىرتىن قولداپ، سولاردىڭ قولىمەن ازيانى توناتىپ، سوڭىندا ونى دا وزدەرىنىڭ قولىنا تۇسىرەدى. وسىلايشا لوندونمەن نيۋ-يورك ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ارقىلى الەمنىڭ بايلىعىن قيداي سىپىرىپ توناپ الادى.

وتارلاردان باس تارتۋ

انگليالىقتار افريكاداعى وتارلارىنان قانداي دا ءبىر ۇلت-ازاتتىق سوعىستارىنىڭ سالدارىنان ايىرىلعان جوق. كەرىسىنشە سول ەلدەردىڭ ۇكىمەتىن وزدەرى قۇرىپ بەرىپ، اسكەرىن شەگىندىرىپ اكەتتى. افريكادان شەگىنگەننەن كەيىن افريكا ەلدەرى اۋىر داعدارىسقا تاپ بولىپ، ميلليونداعان ادامدار اشتىق پەن اۋىرۋدان كوز جۇمدى. اعىلشىندار قايتادان كەلىپ بۇرىنعى وتارلارىنا قارجى سالىپ ەكونوميكالارىنا قان جۇگىرتتى، سونىمەن قاتار ەكونوميكاسىن دا شەڭگەلدەپ الدى.

بۇرىنعى اعىلشىن يمپەرياسىنىڭ وتارلارى. فوتو: atlasofbritempire.

1947 جىلدارى وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنەن شەگىنگەن سوڭ ءۇندىستان دا بىرنەشە جىلدا 10 ميلليوننان اسا ادام اشتان ءولىپ اۋىر داعدارىسقا باتتى. انگليالىقتار قايتا كەلىپ قارجى قوستى، ءۇندىستان، پاكىستان، بەنگالدار ساياسي وتارلىقتان قۇتىلسا دا ەكونوميكالىق وتارلىقتان قۇتىلا المادى. بۇگىنگە دەيىن ءۇندىستاندا 300 ميلليوننان اسا حالىق، اسىرەسە قالاداعى اق جاعالىلار ورتاسى اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى.

ەكىنشى اعىلشىن يمپەرياسى

18 عاسىردان بەرى دۇنيەنىڭ جارتىسىن بيلەپ، ودان قالا بەردى، ەكى رەتكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باسىم بايلىقتى جامباسىنا باسقان اعىلشىندار ەندىگى كەزەكتە دۇنيەنى اسكەري جولمەن ەمەس قايتا مادەنيەت، ەكونوميكا ارقىلى بيلەۋگە كوشتى. انگليالىقتار قازىر دۇنيەدەگى ەڭ جوعارعى ساتىداعى كاسىپ-فينانسپەن اينالىسادى. ەلدىڭ جىلدىق كىرىسىنىڭ 80 پايىزىن فينانستان كىرگىزەدى. ءسىز  قازىرگى رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، انگليانىڭ ەكونوميكاسى الەمدە 5 ورىندا ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز.  ول تەك انگليا ارالىنداعى ەكونوميكانىڭ كورسەتكىشى. ال، انگليالىقتاردىڭ دۇنيەنىڭ جەر-جەرىندە قۇرعان كومپانيالارى مەن زاۆودتارىن، قوسقان قارجىلارىن، قۇرعان بانكتەرىن ،  ءسىز بەن ءبىز بىلە بەرمەيتىن ىقپالدارىن قوسساڭىز الەمدەگى ەڭ الەۋەتتى ەكونوميكالىق ءىرى ەل انگليا بولار ەدى!  لوندون الەمدەگى ءبىرىنشى فينانس ورتالىعى. وندا 325 مىڭ ادام فينانسپەن اينالىسىپ 30% مەملەكەت كىرىسىن كىرگىزەدى. سونداي-اق، الەمدەگى ەڭ ءىرى بانكتەر مەن اتاقتى ءىرى كاسىپورىنداردىڭ ورتالىقتارى بريتانيادا، ال زاۆودتارى شەت ەلدەردە.

ال، زامانىندا الەمنىڭ تورتتەن ءبىرىن يەلەگەن يمپەريانىڭ قازىرگى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ سانى نە بارى 232 مىڭ عانا. دەمەك، اعىلشىن يمپەرياسىنىڭ الەمدى اسكەري كۇشپەن ەمەس، ەكونوميكامەن شەڭگەلدەۋ ءداۋىرى الدەقاشان باستالىپ كەتكەن. بۇدان تىس، جاھاندانۋدىڭ "اعىلشىندانۋ" ەكەنىن، اعىلشىن ءتىلىنىڭ ىقپالىنىڭ بارعان سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن تاعى قوسىڭىز. مىنە وسىلايشا، ەشقانداي كۇش نەمەسە اسكەر جۇمساماي، سىپايى، مادەنيەتتى تۇردە جاھاندى ءبىر تۇلعالاندىرىپ كەلە جاتقان جانە ەشقانداي مەملەكەتتىك شەكاراسى جوق، كوزگە كورىنبەيتىن اعىلشىننىڭ ەكىنشى يمپەرياسى ءومىر سۇرۋدە!

ەرزات كارىباي

“The Qazaq Times”