Ağılşın tiliniñ resmi qoldanıstağı aymaqtarı. Foto: reddit.com.

      Ağılşın tili qazir dünie halqınıñ ortaq tiline aynalıp qoldanıs ayası künnen-künge keñeyip baradı, sirä qanday qwdiretti küş Ağılşın tilin alğa süyrep otır? Kezinde älemniñ törtten birine üstemdigin jürgizgen qwdiretti Ağılşın imperiyası ne üşin ıdıradı? Tömende osı swraqtarğa şamamızşa jauap berip köreyik.

Birinşi Ağılşın imperiyası – Kün batpas imperiya

Zamanımızdıñ XVIII ğasırına deyin älemdegi eñ iri imperiyalardı derliktey köşpendi –äskeriler qwrıp keldi, biz biletin aybındı Ğwndardıñ eki birdey imperiyası, Sänbey, Noniuan, Köktürik, Wyğwr, Qarğas, Qidan, Moğwl, Osımanlı, Joñğar, Mänjou imperiyaları sonıñ bwltartpas däleli. Al endigi kezekte osı köşpendi äskerilerdiñ küni mülde battı da, Europa elderi jappay köterildi. 1236-1237 jıldarı Ataqtı Batu hannıñ Europa jorığı Europa jwrtına ülken ürey äkeldi, 80 mıñ adamdıq Moğwl jasağı Europa jasaqtarınıñ tas-talqanın şığardı, tek Şağataydıñ wlı Baydardıñ 15 mıñ attı jasağı Europanıñ eñ swrıptalğan 60 mıñ adamdıq ricarlarınıñ qosının küyretti. Şayuodağı qırğında da Europa jasaqtarı qoyday qırıldı. Aral memleket Angliya barlıq porttarın jauıp tastap qorqınış işinde otıradı. 1260 jıldarğa deyin Izrail' jerine deyin jaulap alğan Moğwldıñ  Arğwn hanı Angliyağa qarsı soğısqa francuzdardı aydap saladı. Osıdan bastap Angliya-Franciya soğısı wzaq uaqıttar boyı tolastamadı. 1300 jılı Angliyada Mason wyımı qwrıladı, osı 14 ğasırda Angliyada parlament, universitet payda bola bastadı... XV ğasırdıñ ortasında Ispaniya men Portugaliya Atlant mwhitınan ötip Amerika qwrlığın aştı, osı eki el Amerika qwrlığında otar qwra bastadı. Ağılşındar da teñizge sapar şege bastadı. Alğaşında olar teñizde qaraqşılıqpen aynalısıp, Ispaniyanıñ Amerika qwrlığınan qayıtqan kemelerin tonap otırdı. Atışulı qaraqşı Drake sol däuirdiñ qaharmanı retinde tarihta qaldı.  Bwğan qarsı 1588 jılı Ispaniya «jeñilmes eskadra» attı soğıs kemelerin attandırdı. Ağılşındar osı qwdiretti keme kerueniniñ tas-talqanın şığarğan, bwl teñiz şayqasınıñ sırlı jwmbağı äli şeşilmegen.  Osı soğıstan keyin Ağılşındar teñizdegi qojayındıq qwqıqtı qoldarına ala bastadı.

XV ğasırdan bastap Europada kapitalizm dami bastadı, eñ alğaş ret Gollandiyada bank payda boldı, banktıñ payda boluı kapitalizm qoğamınıñ eñ körnekti belgisi boldı. Otarlardan tonağan baylıqtar arqılı kapitalizm qorlana berdi. Bwl Europanı güldengen däuirge bastadı. Bank- Evrey ösimqorlarınıñ elge qarız aqşa berip, bergen aqşasına qosımşa üsteme aqşa alatın täsilimen birdey zañdılıqqa bağınadı, eñ alğaşqı tolıq qandı kapitalistik sipattağı bank 1694 jılı Angliyada qwrıldı.

XVII ğasırdıñ basında Ağılşındar soltüstik Amerikada 13 otar qwrdı, bwl bolaşaq Amerika Qwrama Ştattarınıñ negizin qaladı. 1600 jılı Şığıs Ündistan kompaniyası qwrıldı,  1720 jılı twtas Angliyanıñ 15 payız kirisi Ündistannan osı kompaniya arqılı kelip twrdı. Osılayşa älem ekonomikasınıñ üşten birin ielep twrğan eldi özine qosıp aldı.  1763 jılı jeti jıldıq soğıs arqılı Franciyanı jeñdi de Ündistan men Kanadadan Francuzdardı quıp şıqtı. 1756 jıldan bastap Ündistandı otarlay bastadı , 1840 jılı sol zamandağı eñ iri imperiya Çiñ (Cin') imperiyasın jeñip 21 million kümis tolem aldı, Çiñnıñ qaqpası Europa elderine aşıldı, 1900 jılğı soğısta jeñilgen Mänjou –Çiñ imperiyası batıs elderine 930 million kümis töleytin boldı, şının aytqanda täuelsizdiginen mülde ayırılıp şet elderdiñ ekonomikalıq bwlauına wşıradı. 1776 jılı Amerika täuelsizdik jariyalap Angliyadan bölinip şıqtı. Dese de, qazına-bank salasında bäribir Angliyanıñ şırmauınan qwtıla almadı. Tomas Jefferson, Andreu Jekson, Linkol'nndar osı bank jüyesimen küresti.

XVIII ğasırdıñ soñında Angliyada  Önerkäsip revolyuciyası bastaldı, Ayzak (Isaak) N'yutondı ( özek etken Angliya ğılımı da basqa elderden köş boyı ozıq twrdı. Vatttıñ bu maşinasın oylap tabuı, Stefensonnıñ  poyızdı oylap tabuı, Angliyanı dünieniñ zavodına aynaldırdı.

18 ğasırda Afrikadan negir qwldardı saudalap Amerika qwrlığına aparıp sattı, 1788 jılı Avstraliyanı qosıp aldı, 1815 jılı Napoleondı jeñdi. Osı soğısta Neysin Rotçayld Angliyadağı eñ bay adamğa aynaldı. 1847 jılı Auğanstandı basıp alıp soltüstikte Reseymen şektesti, 1856 jılı Qırım soğısında Reseydi oysırata jeñdi. Orta şığıs elderiniñ köbi, birma qatarlı elderdi de şılauına wstadı. 1870 jıldarı Afrikanıñ köptegen elderin jaulap aldı, 1875 jılı  älemdegi eñ iri imperiyağa aynaldı, älem halqınıñ 30% in; Älem territoriyasınıñ 25 payızına üstemdik jürgizdi.  Angliyanıñ osınşama qwdiretti imperiya boluına  ğılımınıñ damuı ayırıqşa ıqpal etti, Şekspir, N'yuton, Kauendiş, Defo, Rezerford, Maksvel, Faradey, Deyrak, bügingi Houkiñ qatarlı ataqtı ğalımdardıñ wlı eñbekteri men bayqauları Angliyanı qwdiretti elge aynaldırğanı ras. Qazirge deyin Nobel sıylığın alğandar sanı 80-nen asıp tek Amerikadan ğana keyin twradı.

Angliya imperiyası tek territoriyası ülken, äskeri küşti el ğana bolğan joq , ekonomikası da aldıda boldı. Sonımen qatar basqa elderdiñ ekonomikasınıñ da köteriluine ıqpal etti. 1870 jıldarı  Angliya bankirleri Amerika qwrlığına kapitaldı ayamay kirgizip, Amerikanıñ köteriluine ıqpal etti, Rokfeller, Mrogan, Jamus Hill, Uarburg, YAkof Şçifterdiñ köterilip Amerikanı monopoldauı Angliyadağı Rotçayldtardıñ Amerikanı şeñgeldeu maqsatında bolğanı da jalğan emes. 1870-1918 jıldarı Amerikanıñ köterilui Angliya bankirleriniñ Amerikağa salğan qarjısımen, bügingi sözben aytqanda investiciyasımen tikeley baylanıstı. Amerikağa 60 millionnan asa immigranttardıñ kelui de osığan baylanıstı. 1776 Jıldan beri Amerikanıñ biligi Anglo-saksondardıñ uısında boldı. Sol üşinde memleket tili Ağılşın tili bolıp otır. 1918 jılı Osımanlılardan Iraktı tartıp aldı.  1929-1933 Jıldardağı Amerikanıñ auır dağdarısı osı Ağılşın-Evrey bankirleriniñ qolımen jasalğan bolatın. Sol twrğıdan qarağanda Angliya 1870-1918 jıldarı qwldırağan joq kerisinşe şet elderdiñ ekonomikasın şeñgeldep tipti de küşeydi.

  Ekinşi dünie jüzilik soğıstıñ jwmbağı

Gitlerge Europanı tonatqan kim? Foto: Daily Express.

1933 jılı Gitler Germaniyanıñ biligin qolına aldı, onı bastan aqır qarjılandırğan London men N'yu-Yorktıñ finans şonjarları boldı. Olar Gitlerdiñ Avstriyanı, Çehoslovakiyanı jaulap aluına jol berdi (şınına kelgende ol kezde Gitlerdi toqtatarğa jetkilikti küş bar edi). Tek bwl ğana emes, Pol'şağa basıp kirgende de Angliya men Franciya soğıspay qarap otırdı. 1940 jılı Gitler Angliyanıñ 330 mıñ äskerin bosatıp jiberdi. Onıñ sebebi, Şveycariyağa eş qater tönbeydi, onda Angliya, Franciya, Germaniyanıñ qızmetşileri birge jwmıs isteydi. Soraqısı sol – Germaniyadan da qwdiretti armiyası bar Franciya 2 ayda nemisterden ğajayıp jağıdayda jeñiledi.  Tek twtas Europanıñ köp bölimi Gitlerdiñ tabanına tüsken soñ barıp Angliya-Amerika şındap soğısqa kirisedi. 1944 jılı Normandiyadan Angliya men onıñ otarları: Ündistan, Avstraliya, Kanada, Oñtüstik Afrika, Amerikanıñ armiyası qwrlıqqa şığıp,  tez arada Franciyanı azat etip, Franciya soğısta jeñgen el bola saladı. Al, şın mänisinde, Gitler Europanıñ baylığın tonatıp, soñınan odan qayta tartıp alu bolğanı anıq. Aziya qwrlığında Japoniyanı astırtın qoldap, solardıñ qolımen Aziyanı tonatıp, soñında onı da özderiniñ qolına tüsiredi. Osılayşa Londonmen N'yu-York Ekinşi düniejüzilik soğıs arqılı älemniñ baylığın qiday sıpırıp tonap aladı.

Otarlardan bas tartu

Angliyalıqtar Afrikadağı otarlarınan qanday da bir wlt-azattıq soğıstarınıñ saldarınan ayırılğan joq. Kerisinşe sol elderdiñ ükimetin özderi qwrıp berip, äskerin şegindirip äketti. Afrikadan şegingennen keyin Afrika elderi auır dağdarısqa tap bolıp, milliondağan adamdar aştıq pen auırudan köz jwmdı. Ağılşındar qaytadan kelip bwrınğı otarlarına qarjı salıp ekonomikalarına qan jügirtti, sonımen qatar ekonomikasın da şeñgeldep aldı.

Bwrınğı ağılşın imperiyasınıñ otarları. Foto: atlasofbritempire.

1947 jıldarı Oñtüstik Aziya elderinen şegingen soñ Ündistan da birneşe jılda 10 millionnan asa adam aştan ölip auır dağdarısqa battı. Angliyalıqtar qayta kelip qarjı qostı, Ündistan, Päkistan, Bengaldar sayasi otarlıqtan qwtılsa da ekonomikalıq otarlıqtan qwtıla almadı. Büginge deyin Ündistanda 300 millionnan asa halıq, äsirese qaladağı aq jağalılar ortası ağılşın tilinde söyleydi.

 

Ekinşi Ağılşın imperiyası

18 ğasırdan beri dünieniñ jartısın bilep, odan qala berdi, eki retki düniejüzilik soğıstan keyin basım baylıqtı jambasına basqan ağılşındar endigi kezekte dünieni äskeri jolmen emes qayta mädeniet, ekonomika arqılı bileuge köşti. Angliyalıqtar qazir düniedegi eñ joğarğı satıdağı käsip-Finanspen aynalısadı. Eldiñ jıldıq kirisiniñ 80 payızın finanstan kirgizedi. Siz  qazirgi resmi mälimetterge süyene otırıp, Angliyanıñ ekonomikası älemde 5 orında eken dep oylap qalmañız.  Ol tek Angliya aralındağı ekonomikanıñ körsetkişi. Al, angliyalıqtardıñ dünieniñ jer-jerinde qwrğan kompaniyaları men zavodtarın, qosqan qarjıların, qwrğan bankterin ,  siz ben biz bile bermeytin ıqpaldarın qossañız älemdegi eñ äleuetti ekonomikalıq iri el Angliya bolar edi!  London älemdegi birinşi finans ortalığı. Onda 325 mıñ adam finanspen aynalısıp 30% memleket kirisin kirgizedi. Sonday-aq, älemdegi eñ iri bankter men ataqtı iri käsiporındardıñ ortalıqtarı Britaniyada, al zavodtarı şet elderde.

Al, zamanında älemniñ törtten birin ielegen imperiyanıñ qazirgi qarulı küşteriniñ sanı ne barı 232 mıñ ğana. Demek, Ağılşın imperiyasınıñ älemdi äskeri küşpen emes, ekonomikamen şeñgeldeu däuiri äldeqaşan bastalıp ketken. Bwdan tıs, jahandanudıñ "ağılşındanu" ekenin, ağılşın tiliniñ ıqpalınıñ barğan sayın küşeyip kele jatqanın tağı qosıñız. Mine osılayşa, eşqanday küş nemese äsker jwmsamay, sıpayı, mädenietti türde jahandı bir twlğalandırıp kele jatqan jäne eşqanday memlekettik şekarası joq, közge körinbeytin Ağılşınnıñ ekinşi imperiyası ömir sürude!

Erzat Käribay

“The Qazaq Times”