قىتاي باسشىسى: ەشكىمنىڭ دە قىتايعا ءجون سىلتەۋگە قۇقىعى جوق

ەكونوميكانى جانە مەنشىك سەكتورىن جەكەشەلەندىرۋ، سونداي-اق قىتايدى حالىقارالىق ساۋداعا ەنگىزۋ ماسەلەلەرىن قامتىعان رەفورما جانە اشىقتىق ساياساتىن 1978 جىلى قىتاي مەملەكەتتىك كەڭەس پرەمەرىنىڭ ورىنباسارى دىڭ شياۋپيڭ (دەن سياوپين) جاريا ەتكەن ەدى. بۇل ساياسات قحر-نىڭ العاشقى توراعاسى ماۋ زىدوڭنىڭ (ماو تسزەدۋن) «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» ساياساتى ءساتسىز اياقتالعاننان كەيىن، قىتاي ەكونوميكالىق ساياساتىن، دامۋ جوباسىن مودەرنيزاتسيالاۋ ماقساتىندا العا قويىلعان ەدى.

2018 جىلى قىتايدىڭ ەكونوميكاسىن الدىنعى ەكىنشى ەكونوميكاعا جەتكىزگەن بۇل ساياساتقا 40 جىل تولادى. وسىعان وراي وتكەن جينالىستا قحر توراعاسى شي جينپيڭ بايانداما جاساپ، قىتايدىڭ دامۋ باعىتى، الەم ەلدەرىمەن قاتىناسى جونىندە مالىمدەمە جاسادى. ول سوزىندە قىتاي ەش ۋاقىتتا ءوز مۇددەسى ءۇشىن باسقا ەلدەرگە قىسىم كورسەتپەيتىنىن اتاپ ءوتتى.

قىتاي رەفورماسىنىڭ 40 جىلدىعىنا وراي وتكەن جينالىس. فوتو: BBC/Reuters.

شي جينپيڭ اتالعان بايانداماسىندا قىتايدىڭ الەمگە بەيبىت مامىلە تانىتاتىنى تۋرالى ايتا كەلىپ: «قىتاي ەشقاشان باسقا مەملەكەتتەردىڭ ەسەبىنەن دامىمايدى. بىراق، ءوزىنىڭ زاڭدى تالاپتارى مەن مۇددەلەرىنەن باس تارتپايدى. قىتاي قورعانۋ جانە دامۋ ساياساتىن ۇستانادى. قىتاي ەشبىر ەلگە قاۋىپ تۋعىزبايدى، قانشالىق دامىعان ەل بولساق تا ءبىز باسىمدىلىققا ۇمتىلمايمىز»، – دەپ توقتالدى.

دەگەنمەن ول الەم ەلدەرىنىڭ قىتايمەن قاتىناسىنا قاراتا: «قىتايعا نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن، نە ىستەمەۋ كەرەك ەكەنىن تاڭداۋعا وزگە ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق»، – دەدى. قىتاي باسشىسىنىڭ بۇل ءسوزى سول ەلدەگى اۋىر دارەجەدە تاپتالعان كىسىلىك قۇقىق ماسەلەلەرىنە وراي وزگە ەلدەردىڭ ارالاسۋىنا قارسى ايتىلعانداي بولدى.

«ءبىز ءوزىمىزدىڭ دامۋ جولىمىزدا بەيبىتشىلىكتىڭ، دامۋدىڭ جانە ىنتىماقتاستىقتىڭ تۋىن بيىك ۇستاۋىمىز كەرەك. بۇكىل الەمنىڭ تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋدەي نەگىزگى ماقساتتارعا ۇمتىلىپ، جالپى دامۋعا قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك»، – دەدى شي جينپيڭ.

قازىرگى كەزدە قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋ قارقىنى باياۋلادى. ءتىپتى، سوڭعى بىرنەشە جىلدا بەيجىڭ بيلىگى ارتىپ جاتقان قارىزدارىن قىسقارتۋ شارالارىن قولعا الا باستادى. سوعان قاراماستان، قىتاي باسشىسى جاساعان باياندامانىڭ كوپ بولەگى سوڭعى ون جىلدا جەتكەن «وراسان زور تابىستارىن» اتاپ وتۋگە ارنالدى.

«سوڭعى 40 جىلدىڭ جەتىستىكتەرى اسپاننان تۇسكەن جوق، باسقالار تارتۋ ەتكەن دە جوق. ونىڭ ءبارى پارتيامىزدىڭ جانە كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەگى بۇكىل حالقىمىزدىڭ ەڭبەكشىل، اقىلدى، كەسكىن ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسى»، – دەدى شي جينپيڭ. ونىڭ ايتۋىنشا سوڭعى 40 جىلدا سوتسياليزمدە زور ىلگەرىلەۋشىلىك بولعان. بۇل قىتايدىڭ «ۇلى جاڭالانۋىنا» مۇمكىندىك بەرگەن.

ول جانە بايانداماسىندا «ءار ەلدىڭ ءوز دامۋ جولىن تاڭداۋ ەركىن، حالىقارالىق ادىلەتتىلىكتى قورعاۋ، سونداي-اق، حالىقارالىق مامىلەلەردى تەڭدىككە قۇرۋ، باسقالاردىڭ ءوز ەركىن زورلاپ تاڭۋىنا قارسى كۇرەسۋ، باسقا ەلدەردىڭ ىسىنە ارالاسۋعا، كيلىگۋگە، قىسىمعا الۋعا قارسى تۇرۋ قۇقىقتارى» جونىندە كوبىرەك توقتالىپ ءوتتى.

رەفورما جانە اشىقتىق ساياساتىنان كەيىن داعدارىستاعى قىتاي ەكونوميكاسى دامىپ، دۇنيە ەلدەرى اراسىندا اقش-تان كەيىن ەكىنشى ورىنعا شىقتى. شي ءجينپيڭنىڭ ايتۋىنشا، قىتايدىڭ ادامزات بولاشاعى ءۇشىن قوسقان ۇلەسى وراسان زور. ول جانە ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىنە قاراماستان، قىتاي ەشقاشان گەگەمونياعا (بىرىنشىلىككە) ۇمتىلماعانىن، قازىر دە بۇنداي ماقساتتاعى دامۋ نىساناسى جوق ەكەنىن اتاپ وتكەن.

قىتاي باسشىسىنىڭ بۇل سوزدەرى قازىرگى اقش-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا باعىتتالعانعا كوبىرەك ۇقسايدى. سەبەبى، ۋاشينگتون تارابى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جانە قورعانىس قۋاتىنىڭ دامۋى اقش-تىڭ ليدەرلىك ورنىنا قاۋىپ توندىرەدى دەپ قارايدى. ەكى ەل اراسىندا قازىر ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى باسىمدىققا دەگەن باسەكە مەن ساۋدا سوعىسى ءجۇرىپ جاتىر. ساۋدا قاقتىعىسىن توقتاتۋ ماقساتىنداعى كەلىسسوزدەردىڭ قانداي ناتيجە بەرەتىنى انىق ەمەس. بۇل جانە قىتاي ەكونوميكالىق ءوسىمىنىڭ باياۋلاپ، ەكسپورتتاعى شەكتەۋلەردىڭ كەرى اسەر ەتە باستاعان تۇسىنا تۋرا كەلىپ وتىر.

“The Qazaq Times”