15 ەلدىڭ بەيجىڭدەگى ەلشىلەرى شىنجاڭ باسشىسىمەن كەزدەسۋدى جانە تۇسىنىك بەرۋىن قاتاڭ تالاپ ەتتى

كانادانىڭ قىتايداعى وكىلەتتى ەلشىسىنىڭ باس بولۋىمەن، 15 ەلدىڭ بەيجىڭدە تۇراتىن باس ەلشىلەرى شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رەگيونى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى چىن چۋانگوعا (Chen Quanguo) بىرلەسكەن حات جولدادى. حاتتا چىن چۋانگومەن كەزدەسۋدى جانە شىنجاڭداعى از ساندى ۇلتتاردى جاپپاي تۇتقىندالۋىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋىن قاتاڭ تالاپ ەتتى. بۇل تۋرالى Reuters اگەنتتىگى، «ازاتتىق ازيا راديوسىنىڭ» رەسمي سايتى، سونداي-اق، تايۋان (تايۆان) مەن گونكونگتىڭ باسىلىمدارى جازدى.

كانادالىق ەلشى باس بولعان بىرلەسكەن حاتتا، فرانتسيا، شۆەيتساريا، ەۋروپالىق وداق، بريتانيا، گەرمانيا، نيدەرلاندى، اۆستراليا، يرلانديا، شۆەتسيا، بەلگيا، نورۆەگيا، ەستونيا، فينليانديا جانە دانيا قاتارلى ەلدەردىڭ ەلشىلىلەرى قول قويعان. سونداي-اق، چىن چۋانگوعا جازىلعان حاتتىڭ نۇسقالارى قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە،  قىتاي قوعام قاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى جانە پارتيا جوعارى كوميتەتىنىڭ حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كوميتەتىنە جولدانعان.

Reuters اگەنتتىگىنىڭ حابارىندا، شىنجاڭنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، سونداي-اق، شىنجاڭ ۇكىمەتى حاتقا ەش جاۋاپ بەرمەگەنى ايتىلادى. حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمى قىتاي ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ باستىعى سوفي ريچاردسون كانادالىق ديپلوماتقا، ادام قۇقىعىن قورعاۋ ماقساتىندا بۇل بىرلەسكەن ارەكەتتى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن العىس بىلدىرگەن.  ءارى بۇل ارەكەتتىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ قىتايداعى ادام قۇقىعى ماسەلەسىن رەتتەۋدەگى كۇش جىگەرىن ايگىلەيتىنىن ايتقان.

سوفي ريچاردسون سوزىندە: «ءبىز حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ تۇراقتى قىسىمى قىتاي ۇكىمەتىن اتالمىش «ۇيرەنۋ لاگەرلەرىن » جابۋعا ماجبۇرلەيدى جانە ونداعى مۇسىلمانداردىڭ ءوز ءدىنىن ەركىن ۇستانۋىنا قارسى قىسىمنىڭ توقتاتۋعا يتەرمەلەيدى دەپ سەنەمىز. بۇل تۇرعىسىندا كانادانىڭ كوشباسشىلىعىنا ءدان ريزامىز»، – دەگەن.

كانادانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شىنجاڭداعى ۇلتتاردىڭ ازاماتتىق جانە كىسىلىك قۇقىعىنىڭ ورەسكەل بۇزىلۋىنا، ونداعى تۇرعىنداردىڭ قالىپتان تىس باقىلاۋ كامەراسىنىڭ استىندا ۇستالۋىنا، سونداي-اق، نانىم-سەنىم بوستاندىعىنىڭ تاپتالۋىنا بايلانىستى قىتاي ءسىم-نە ءوز الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرگەن. سونىمەن بىرگە، كانادانىڭ بۇۇ-داعى وكىلدەرى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاعى قىتاي وكىلدەرىنە بۇل ماسەلە جونىندە تۇسىنىك بەرۋىن، ەكى جاقتى كەزدەسۋ ارقىلى ماسەلەنى تالقىلاۋ تۋرالى دا ۇسىنىستار تاستاعان.

اتالعان حاتتا قۇراما شتات ەلشىسىنىڭ قولى بولماعانىمەن، اقش-ەلشىسى ارنايى مالىمدەمە جاساپ، شىنجاڭداعى حالىقتىڭ قۇقىعى مەن مۇددەسىن قورعاۋ باعىتىندا بەلسەندى قولداۋ كورسەتەتىنىن جەتكىزگەن. اقش ەلشىسى Reuters اگەنتتىگىنە بەرگەن مالىمدەمەسىندە، 2017 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان بەرى قاراي، قۇراما شتات تارابى قىتايدىڭ شىنجاڭ جەرىندە 800 مىڭنان استام، بەيرەسمي مالىمەتتەردە 2 ملن-عا جۋىق ۇيعىر، قازاق جانە باسقا دا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ «ۇيرەنۋ لاگەرىنە» قامالعانى تۋرالى ەسكەرتۋ جاساپ كەلە جاتقانىن ايتادى. سونداي-اق، قاماۋدا وتىرعانداردى تەز ارادا بوساتۋدى جانە ءونىمدى شارالار قولدانىپ، جاعدايدى رەتكە سالۋدى تالاپ ەتكەن. وسى ماسەلەگە قاتىسى بار دەلىنگەن، اسىرەسە شىنجاڭ ۇكىمەتىنىڭ لاۋازىمدىلارى اقش تارابىنان سانكتسيا تىزىمىنە ىلىنگەنىن دە اتاپ وتكەن.

قىتايداعى كوپتەگەن ەلدىڭ ەشىلەرى سول ەلدەگى ادامدىق قۇقىق ماسەلەسى بويىنشا ەرەكشە جانە جان-جاقتى كەلىسىلگەن تۇردە بۇنداي قادامدار جاساۋى، قىتايدىڭ شىنجاڭداعى از ساندى ۇلتتاردىڭ ادامدىق قۇقىعىن ورەسكەل بۇزۋ ارەكەتىنە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ،  الەم ەلدەرىن، سونداي-اق،  حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باسا نازار اۋدارىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

الايدا، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ جاۋابى جۇرت كۇتكەندەي بولماي شىقتى. قىتايدىڭ ءسىم وكىلى حۋا چۋنيىڭ وتكەن اپتادا بەرگەن جاۋابىندا: «باتىس ەلدەرىنىڭ شىنجاڭ ماسەلەسىنە الاڭداۋىنىڭ قاجەتى جوق»، – دەدى. ول جانە: «اتالعان باتىستىق ديپلوماتتارىنىڭ چىن چۋانگوعا حات جولداۋى، شىنجاڭداعى ادامدىق قۇقىق ماسەلەسى بويىنشا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرۋى، وزدەرىنىڭ ديپلوماتيالىق اۋقىمىنان اسىپ كەتكەن ارەكەت»، – دەگەن.

قىتاي ءسىم وكىلى، سونداي-اق، بەيجىڭ بيلىگى اتالعان ديپلوماتتاردىڭ شىنجاڭعا بارۋىنا قارسى ەمەستىگىن، الايدا، ولاردىڭ قىتايدىڭ ىشكى ىستەرىنە قاساقانا جانە ماقساتتى تۇردە ارالاسۋىنا نارازى ەكەنىن جەتكىزگەن.

Reuters كەيبىر ەلدەردىڭ شىنجاڭ ماسەلەسى تۋرالى بەيجىڭ بيلىگىنە نارازىلىق بىلدىرمەۋ ءىسىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «بۇل ەلدەر قىتايدىڭ ەكونوميكالىق قىسىمىنان الاڭدايدى. قىتاي ەكونوميكالىق قۋاتى جانە ول باستاماشى بولعان «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى كوپتەگەن ەلدەردە ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى قولعا الىپ وتىر. بۇل ولاردى ەكونوميكالىق كىرىپتارلىق كۇيدە ۇستاعان. سوندىقتان، شىنجاڭداعى ماسەلە بويىنشا تۇسىنىكتەمە تالاپ ەتۋ،   ولار ءۇشىن قىتاي بيلىگىن كىنالاعانداي سەزىلەدى، ءارى قىتاي بيلىگىنىڭ قىسىمىنا قالامىز دەپ قورقادى».

سونشاما ەلدەردىڭ تۇسىنىك بەرۋدى تالاپ ەتۋىنە، الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋىنە، ەسكەرتۋ جاساۋىنا قاراماستان، قىتاي بيلىگى شىنجاڭداعى جاساپ جاتقان ارەكەتتەرىن سىڭار ەزۋلىكپەن اقتاپ وتىرعانى كورىنىپ تۇر. قالىپتى ديپلوماتيالىق بايلانىس اياسىنداعى تۇسىنىكتەمە تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى بەيجىڭ تارابىنان «قىتايدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋ» بولىپ سانالادى. بۇل كوممۋنيستىك جۇيەگە قۇرىلعان قحر بيلىگىنىڭ بىربەتكەيلىگىن قايتا-قايتا كورسەتۋدە. وكىنىشكە وراي، وسى ماسەلەگە بايلانىستى كورشىلەس جانە الەم ەلدەرىمەن تۇسىنىستىككە ۇمتىلۋ، ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قورعاۋ سىندى وركەنيەتتى ەلگە ءتان ارەكەت قازىرگى قىتاي بيلىگىنەن بايقالمايدى. بۇل الەم مەن قىتاي بايلانىسىن كۇن ساناپ كەرى باعىتقا الىپ بارا جاتىر.

“The Qazaq Times”