جاقىندا «Reporters Without Borders» حالىقارالىق ۇيىمى ءسوز بوستاندىعى رەيتينگىن جاريالادى. وندا قازاقستان 180 ەلدىڭ ىشىندە 158-ورىندا تۇر. رەيتينگتە رەسەي 148, وزبەكستان 165,  بەلارۋس 155, تاجىكستان 149-ورىندا، قىرعىزستان 98-ورىندا تۇر. بىرەر كۇن بۇرىن «حابار» ارناسىنداعى «وتكرىتىي ديالوگ» باعدارلاماسىندا اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ ءسوز بوستاندىعى رەيتينگىندە قازاقستاننىڭ نەلىكتەن تومەنگى ورىندا تۇرعانىن ءتۇسىندىردى. «مەن ەلدەگى ءسوز بوستاندىعى ماسەلەسى بويىنشا قانداي دا ءبىر يلليۋزياعا بوي الدىرىپ نەمەسە ءوز-ءوزىمدى الداعىم كەلمەيدى. بىزدە نەمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك، نەنى تۇزەۋ كەرەك دەگەنگە قاتىستى ۇستانىم، باعىت بار. بۇل قالىپتى، ەۆوليۋتسيالىق پروتسەسس. قازاقستان دەموكراتيانى قالىپتاستىرىپ جاتقان مەملەكەت. مەن ءسوز بوستاندىعى رەيتينگىن وبەكتيۆتى ەمەس دەپ سانايمىن جانە ونىڭ مەتوديكاسىندا ءبىراز قاتەلىكتەر كەتكەن» دەدى اباەۆ. بۇل رەتتە مينيستر 2000 جىلدان بەرى 140-قا جۋىق ءجۋرناليسىن ولتىرگەن مەكسيكا مەن باق ارحيۆتەرىن جويىپ جىبەرگەن بوتسۆانا ەلدەرىن مىسالعا كەلتىرەدى.

وسى ورايدا جۋرناليست، ساراپشىلارعا حابارلاسىپ، پىكىرلەرىن بىلگەن ەدىك.

  • 158-ورىن تىم تومەن ەمەس پە؟ الدە ءبىزدىڭ قوعامعا بەرىلگەن ادىلەتتى باعالاۋ ما؟
  • وسى ماسەلەگە وراي پىكىر ايتقان داۋرەن اباەۆتىڭ كوزقاراسىمەن كەلىسەسىز بە؟
  • جالپى، ەلدە قازىر ءسوز بوستاندىعى ءبىر قاراعاندا بار سياقتى كورىنەدى. ويتكەنى الەۋمەتتىك جەلىگە توسقاۋىل جوق. سىزدىڭشە قالاي؟
  • ءسوز بوستاندىعى تۇرعىسىنان ەۋروپا ەلدەرىنەن، اقش-تان نەنى ۇيرەنۋىمىز كەرەك؟
  • ەگەر قازاقستاندا ءسوز بوستاندىعى كۇشەيەتىن بولسا قوعام قالاي دامۋى مۇمكىن؟

جولداس ورىسباەۆ، Informburo.kz سايتىنىڭ رەپورتەرى:

جولداس ورىسباەۆ

  • RSF قر كونستيتۋتسياسىنداعى مەديا تۋرالى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ رەيتينگتەگى ورنىن تومەندەتكەن. مىسالى، ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندىسى بەلگىلى ءبىر شەنەۋنىكتى نەمەسە قۇزىرلى ورگان قىزمەتكەرىن ءوز مىندەتىن دۇرىس اتقارماعانى ءۇشىن سىنعا السا، بەلسەندىنىڭ پىكىرى كوبىنە دالەلسىز دەپ تابىلىپ، جالا جاپقانى نەمەسە ءارتۇرلى كونفليكتىنى ۋشىقتىرعانى ءۇشىن ايىپتالىپ، سوتتالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ناقتى دالەلسىز ايتىلعان ءاربىر سوزگە جاۋاپ بەرۋ جۇيەسى قۇرىلدى. بۇل ءبىر جاعىنان وبەكتيۆتى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق كەيبىر وزگەرتۋلەر شىنىمەن ءسوز بوستاندىعىن شەكتەيدى. ناقتىلاساق، بەلگىلى ءبىر تۇلعا جايلى اقپارات جاريالاۋدان بۇرىن ونىڭ كەلىسىمىن الۋ جۋرناليستەرگە مىندەتتەلىپ وتىر. مىسالى، سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىسى بار بولۋى مۇمكىن شەنەۋنىك تۋرالى جۋرناليستيكالىق زەرتتەۋ جاساۋ بارىسىندا ونىڭ تاباتىن تابىسى مەن جەكە شىعىندارىن سالىستىراتىن بولساڭىز، ءاناليزدى جاريالاماس بۇرىن، شەنەۋنىكتىڭ وزىنەن سۇراۋىڭىز كەرەك. ونىڭ مۇنى جوققا شىعارىپ، جاريالانۋىنا تۇبەگەيلى قارسى بولاتىنى انىق. زاڭداعى وزگەرتۋگە سەنسەك، بۇل مالىمەت ازاماتتىڭ وتباسىنا قاتىستى جەكە اقپارات بولىپ سانالادى. بۇل شەنەۋنىكتەردى قاراپايىم حالىقتان الىستاتادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شەنەۋنىكتەر وزدەرىن قورعايتىن «قالقان» دايىنداۋدىڭ تاعى ءبىر كەزەڭىن ءساتتى اياقتادى. مىسالى، قىرعىزستاندا ءتىپتى پرەزيدەنت پەن ونىڭ تۋىسقاندارىنىڭ اتىندا قانداي مۇلىك بار ەكەنى اشىق جاريالانىپ وتىر. ال گرۋزيادا شەنەۋنىكتەر مەن ولاردىڭ تۋىستارىنا تيەسىلى مۇلىكتەردىڭ ونلاين بازاسى قۇرىلعان. قازاقستاندا، ەڭ بولماعاندا وسىلاي شەنەۋنىكتەردىڭ پارا الۋىن شەكتەۋگە بولار ەدى.
  • ءجۋرناليستىڭ مىندەتى – قاراپايىم حالىق ءبىلۋى ءتيىس كەز كەلگەن اقپاراتتى جاريالاۋ. ال وعان ۇكىمەت تاراپىنان ەشقانداي شەكتەۋى قويىلماۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا كوپ جاعدايدا جۋرناليستەر وزىنە قاجەت، حالىق ءبىلۋى ءتيىس مالىمەتتەرگە قول جەتكىزە المايدى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى ماماندار ۇكىمەتكە ەمەس، حالىققا قىزمەت ەتىپ جاتقانىن كەيدە ۇمىتىپ كەتەدى. ولاردان رەسمي اقپارات الۋدىڭ ءوزى بىرنەشە ايعا سوزىلادى. بەرىلگەن جاۋاپتا مەكەمە جۇمىستارىنىڭ تەك ءپوزيتيۆتى جاقتارى ەسكەرىلەدى. ول كوبىنە بۇرمالانىپ، كەيدە سۇرالعان اقپارات شەكتەلگەنى جەتكىزىلەدى. مەنىڭ ويىمشا، مۇنىڭ ءبارى رەيتينگتى جاسايتىن حالىقارالىق ۇيىم ەسكەرىپ وتىر. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر جەرگىلىكتى مەديا رەسۋرستارمەن كوممۋنيكاتسيالىق كانالدارىن جاقسارتۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەۋلەرى ءتيىس.
  • ورتا ازيانىڭ وزگە ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا، ارينە، بىزدە ءسوز بوستاندىعى كوبىرەك. كىم نە ايتسا دا، ءوزى بىلەدى. بىراق بەلگىلى ءبىر شەڭبەر توڭىرەگىندە. مىسالى، سوڭعى ءبىر جىلدا سول الەۋمەتتىك جەلىلەردە سىني پىكىر ءبىلدىرۋدىڭ ءوزى قيىنداي ءتۇستى. دالەلدەۋگە ناقتىلىق جوق، بىراق ايقىن سىن جازساڭىز، ەكى جىلعا دەيىن سوتتالۋىڭىز قارالعان. سوسىن Facebook پەن Youtube جەلىلەرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇردە 2-3 ساعاتقا باياۋ ىستەۋى نەمەسە مۇلدە اشپاي قويۋى دا ءسوز بوستاندىعىن شەكتەيدى. تەك تۇرىكمەنستان مەن قازاقستاننان وزگە ەلدەردە الەۋمەتتىك جەلىلەرگە مۇنداي شەكتەۋلەر جوق.
  • حالىقتىڭ مەديا ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ كەرەك. دامىعان ەلدەردىڭ ازاماتتارى ەلدەگى ساياسي وزگەرىستەر مەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ۇزبەي قاراپ، وزىنشە تالداپ وتىرادى. ەلدىڭ قاي باعىتتا دامۋ قاجەت ەكەندىگىنە، ونىڭ پروگرەسىنە دە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءوز مۇددەلەرىن قوسىپ وتىرادى. باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە ازاماتتىق قوعام الدەقايدا دامىعان. مىسالى، شۆەيتساريادا ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرى بەلگىلى ءبىر ايماقتا قانداي دا ءبىر ستاديون نەمەسە دەمالىس ورنىن سالۋدى ويلاستىرسا، الدىمەن سول ايماقتا تۇراتىن حالىقتىڭ كەلىسىمىن الۋى ءتيىس. اۋىزشا ءبىر جيىندا كەلىسە سالۋ جارامايدى. ازاماتتاردىڭ بارلىعى جازباشا تۇردە كەلىسىمىن بەرسە عانا قۇرىلىس جوسپارىن جاساۋ باستالادى. ءبىر جاعىنان ستاديون بالالاردىڭ سپورتقا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، دەنساۋلىعىن نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن. ال ءبىر جاعىنان ستاديوننان شىققان شۋ كەيبىر ازاماتتارعا ۇناماۋى مۇمكىن. سوندىقتان مۇنداي قوعامدىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا ءاربىر ازامات قاتىسۋى جۇيەلەنگەن. ال بىزدە بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەردىڭ شەشىمى ءبىرىنشى شىعىپ، سوسىن حالىق ول تۋرالى ەسىتەدى. مىسالى، كوكجايلاۋ ماسەلەسى ءدال وسىنداي كورىنىس تاۋىپ وتىر. حالىق نە دەسە دە، ول ايماقتا قۇرىلىس جۇمىستارى جاسالاتىنى انىق. بۇعان ءبىر جاعىنان حالىقتىڭ ازاماتتىق بەلسەندىگىنىڭ تومەندىگى دە اسەر ەتىپ وتىر. سەبەبى ءبىزدىڭ قوعامدا «ماعان قاتىسى جوق قوي. نە ىستەيمىن ارالاسىپ» دەيتىندەر دە كوپ.
  • انتيۋتوپيالىق كوزقاراسپەن قاراساق، قوعام ۇنەمى ۇدەمەلى تۇردە دامىپ وتىرادى. دەمەك 100 پايىزدىق ءسوز بوستاندىعى ەشبىر ەلدە جوق. سوندىقتان دا دامۋ، العا ۇمتىلۋ باستى پريوريتەت بولىپ قالا بەرمەك. ال قوعامنىڭ قالاي دامۋى جۋرناليستىك ەتيكا مەن جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە بايلانىستى. ەگەر وزىنە سەنىمسىز، ۇكىمەتتى سىناۋعا باتا المايتىن ازاماتتىق قوعام قۇرۋعا جەتسەك، توتاليتارلىق ءتارتىپتى ورنىقتىردىق دەپ ەسەپتەي بەرەيىك. ال ەگەر ءوزىنىڭ راتسيونالدى ويىن ەركىن جەتكىزە الاتىن ەركىن ازاماتتار قوعامىن قۇرا الساق، رەيتينگتەگى ورىندى تالداماس تا ەدىك. دەسە دە، ەركىندىكتىڭ دە شەكتەۋى بار. ول تىم ليبەرالدىق كوزقاراستىڭ دامۋىنا باعىتتالماۋى ءتيىس. ول دەموكراتيانىڭ وتە «نازىك» ماسەلەلەرىنە جاتادى. ال بىزگە ونى تالداۋعا ءالى ەرتە.

ەسەنگۇل كاپقىزى، «مىنبەر» جۋرناليستەردى قولداۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى:

ەسەنگۇل كاپقىزى

  • 158 ورىن – ادىلەتتى باعالاۋ. شىندىققا تىكە قارايتىن بولساق بىزدە جۋرناليستيكا جوعالىپ كەتتى دەپ ايتۋعا بولادى. 2008-2009 جىلدارعا دەيىن جۋرناليستيكادا سەرپىلىس بار ەدى. سىني ماتەريالدار، ساراپتامالار ءجيى بەرىلەتىن. قازىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ 90 پايىزى مەملەكەتتەن تاپسىرىس الادى. سول سەبەپتى، مەملەكەت كونتەنتكە ارالاسادى. مەن ءوزىم دە گازەتتە ىستەپ كوردىم. تالاي رەت ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قۇزىرلى ورگاننان جاۋاپ كۇتىپ وتىرعان كەزىم بولعان. سونداي باقىلاۋ دارەجەسىنە جەتكەن كەزدە جۋرناليستيكا قۇلايدى. وقىرماننىڭ اقپارات قۇرالدارىنا دەگەن سەنىمى دە ازايىپ كەتتى. مەن ساباق بەرەتىن 1 كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ وزىندە «مىنا تاقىرىپتى جازسام جاريالانار ما ەكەن؟» دەگەن كۇدىك تۇرادى. ءالى باستان وسىنداي قورقىنىشقا بايلانعان. سوندىقتان اتالعان حالىقارالىق ۇيىم ءبىزدىڭ ەلدەگى وسىنداي فاكتورلاردى ەسەپكە الىپ وتىرعان سەكىلدى.
  • ارينە، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەرگە مۇنداي رەيتينگ جاقپايدى. سوندىقتان ولار مۇنى «قاتە ەسەپتەلگەن» دەپ ايتادى. بالكىم، باعالاۋ بارىسىندا راسىمەن قاتەلىك كەتكەن دە بولار. دەگەنمەن اششى بولسا دا مۇنىڭ شىندىق ەكەنىن جاسىرۋعا بولمايدى.
  • قازىر اقپارات قۇرالدارى ەمەس، الەۋمەتتىك جەلى قوعامدىق پىكىردى تۋدىرىپ وتىر. بۇل راس. جەر ماسەلەسى، باسقا دا تۇيتكىلدى جاعدايلاردا قوعام وياندى. بىراق مەديانىڭ مىقتىلىعىنان ەمەس، الەۋمەتتىك جەلى اسەرىمەن. بۇل تۇرعىدان ءسوز بوستاندىعى جەلىدە بار دەپ ايتا الامىز. الايدا سوڭعى ۋاقىتتا الەۋمەتتىك جەلىگە قاتىستى زاڭ دا شىعارىلدى. ءتىپتى ءبىردى-ەكىلى ادام ايىپتالدى. دەسە دە الەۋمەتتىك جەلىنى جاۋىپ، تىيىم سالىپ تاستاعان قىتاي، وزبەكستان، تۇركىمەنستان ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇرمىز. اقىرى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋدى كوزدەگەن ەكەنبىز، ەندەشە ءسوز بوستاندىعى بار 30 ەلدىڭ دە قاتارىنا ەنۋىمىز كەرەك. 
  • ەۋروپادا جۋرناليستەردى جۇمساعىراق جازالايدى. ءبىز ءوزىمىز توراعالىق ەتكەن ەقىۇ 2009 جىلدان بەرى قازاقستانعا قىلمىستىق ديففاماتسيانى اكىمشىلىك ديففاماتسياعا اينالدىرۋ تۋرالى تالاپ قويعان. كەيىن مەن گەرمانيا ەلشىسىمەن سويلەسىپ، وسى ماسەلەنى سۇراعانىمدا ول: «ءبىز قىلمىستىق ديففاماتسيانى ىزگىلەندىرۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەن ەدىك، ولار سول تالاپتى ورىنداعان جوق» دەگەن. قازىر بىزدە جالعان اقپارات تاراتۋشىلاردى دا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىن بولىپ جاتىر. سوندىقتان جۋرناليستەرگە قاتىستى جازالاۋ شارالارىن ىزگىلەندىرۋ قاجەت.
  • دەموكراتيانىڭ ەڭ ءبىرىنشى كورىنىسى – ول ءسوز بوستاندىعى. بۇل نارسە بىزدە داميتىن بولسا جۋرناليستەر شىن مانىسىندەگى ءتورتىنشى بيلىككە اينالار ەدى. ءسوز بوستاندىعى دامىسا شەنەۋنىكتەر جەمقورلىقتى ازايتادى. قازىردىڭ وزىندە الەۋمەتتىك جەلىدە باتىلىراق پىكىر، جازبا جاريالانسا شەنەۋنىكتەر اياعىن تارتاتىن بولدى. ءسويتىپ، كىشكەنە بولسىن قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا ۇلەستەرىن قوسىپ جاتىر. ءسوز بوستاندىعى ەلدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋالدى، ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ دا تۇزەلۋىنە ءبىرشاما ىقپال ەتەدى.

“The Qazaq Times”