Jaqında «Reporters Without Borders» halıqaralıq wyımı söz bostandığı reytingin jariyaladı. Onda Qazaqstan 180 eldiñ işinde 158-orında twr. Reytingte Resey 148, Özbekstan 165,  Belarus' 155, Täjikstan 149-orında, Qırğızstan 98-orında twr. Birer kün bwrın «Habar» arnasındağı «Otkrıtıy dialog» bağdarlamasında Aqparat jäne kommunikaciyalar ministri Däuren Abaev söz bostandığı reytinginde Qazaqstannıñ nelikten tömengi orında twrğanın tüsindirdi. «Men eldegi söz bostandığı mäselesi boyınşa qanday da bir illyuziyağa boy aldırıp nemese öz-özimdi aldağım kelmeydi. Bizde nemen jwmıs isteu kerek, neni tüzeu kerek degenge qatıstı wstanım, bağıt bar. Bwl qalıptı, evolyuciyalıq process. Qazaqstan demokratiyanı qalıptastırıp jatqan memleket. Men söz bostandığı reytingin ob'ektivti emes dep sanaymın jäne onıñ metodikasında biraz qatelikter ketken» dedi Abaev. Bwl rette ministr 2000 jıldan beri 140-qa juıq jurnalisin öltirgen Meksika men BAQ arhivterin joyıp jibergen Botsvana elderin mısalğa keltiredi.

Osı orayda jurnalist, sarapşılarğa habarlasıp, pikirlerin bilgen edik.

  • 158-orın tım tömen emes pe? Älde bizdiñ qoğamğa berilgen ädiletti bağalau ma?
  • Osı mäselege oray pikir aytqan Däuren Abaevtıñ közqarasımen kelisesiz be?
  • Jalpı, elde qazir söz bostandığı bir qarağanda bar siyaqtı körinedi. Öytkeni äleumettik jelige tosqauıl joq. Sizdiñşe qalay?
  • Söz bostandığı twrğısınan Europa elderinen, AQŞ-tan neni üyrenuimiz kerek?
  • Eger Qazaqstanda söz bostandığı küşeyetin bolsa qoğam qalay damuı mümkin?

Joldas Örisbaev, Informburo.kz saytınıñ reporteri:

Joldas Örisbaev

  • RSF QR Konstituciyasındağı Media turalı zañğa engizilgen özgertulerge süyene otırıp, Qazaqstannıñ reytingtegi ornın tömendetken. Mısalı, azamattıq qoğamnıñ belsendisi belgili bir şeneunikti nemese qwzırlı organ qızmetkerin öz mindetin dwrıs atqarmağanı üşin sınğa alsa, belsendiniñ pikiri köbine dälelsiz dep tabılıp, jala japqanı nemese ärtürli konfliktini uşıqtırğanı üşin ayıptalıp, sottaladı. Bir sözben aytqanda naqtı dälelsiz aytılğan ärbir sözge jauap beru jüyesi qwrıldı. Bwl bir jağınan ob'ektivti körinui mümkin. Biraq keybir özgertuler şınımen söz bostandığın şekteydi. Naqtılasaq, belgili bir twlğa jaylı aqparat jariyalaudan bwrın onıñ kelisimin alu jurnalisterge mindettelip otır. Mısalı, sıbaylas jemqorlıqqa qatısı bar boluı mümkin şeneunik turalı jurnalistikalıq zertteu jasau barısında onıñ tabatın tabısı men jeke şığındarın salıstıratın bolsañız, analizdi jariyalamas bwrın, şeneuniktiñ özinen swrauıñız kerek. Onıñ mwnı joqqa şığarıp, jariyalanuına tübegeyli qarsı bolatını anıq. Zañdağı özgertuge sensek, bwl mälimet azamattıñ otbasına qatıstı jeke aqparat bolıp sanaladı. Bwl şeneunikterdi qarapayım halıqtan alıstatadı. Bir sözben aytqanda, şeneunikter özderin qorğaytın «qalqan» dayındaudıñ tağı bir kezeñin sätti ayaqtadı. Mısalı, Qırğızstanda tipti prezident pen onıñ tuısqandarınıñ atında qanday mülik bar ekeni aşıq jariyalanıp otır. Al Gruziyada şeneunikter men olardıñ tuıstarına tiesili mülikterdiñ onlayn bazası qwrılğan. Qazaqstanda, eñ bolmağanda osılay şeneunikterdiñ para aluın şekteuge bolar edi.
  • Jurnalistiñ mindeti – qarapayım halıq bilui tiis kez kelgen aqparattı jariyalau. Al oğan ükimet tarapınan eşqanday şekteui qoyılmauı tiis. Ökinişke oray, Qazaqstanda köp jağdayda jurnalister özine qajet, halıq bilui tiis mälimetterge qol jetkize almaydı. Memlekettik mekemelerdegi mamandar ükimetke emes, halıqqa qızmet etip jatqanın keyde wmıtıp ketedi. Olardan resmi aqparat aludıñ özi birneşe ayğa sozıladı. Berilgen jauapta mekeme jwmıstarınıñ tek pozitivti jaqtarı eskeriledi. Ol köbine bwrmalanıp, keyde swralğan aqparat şektelgeni jetkiziledi. Meniñ oyımşa, mwnıñ bäri reytingti jasaytın halıqaralıq wyım eskerip otır. Memlekettik mekemeler jergilikti media resurstarmen kommunikaciyalıq kanaldarın jaqsartu bağıtında jwmıs isteuleri tiis.
  • Orta Aziyanıñ özge elderimen salıstırğanda, ärine, bizde söz bostandığı köbirek. Kim ne aytsa da, özi biledi. Biraq belgili bir şeñber töñireginde. Mısalı, soñğı bir jılda sol äleumettik jelilerde sıni pikir bildirudiñ özi qiınday tüsti. Däleldeuge naqtılıq joq, biraq ayqın sın jazsañız, eki jılğa deyin sottaluıñız qaralğan. Sosın Facebook pen Youtube jelileriniñ kündelikti türde 2-3 sağatqa bayau isteui nemese mülde aşpay qoyuı da söz bostandığın şekteydi. Tek Türikmenstan men Qazaqstannan özge elderde äleumettik jelilerge mwnday şekteuler joq.
  • Halıqtıñ media sauattılığın arttıru kerek. Damığan elderdiñ azamattarı eldegi sayasi özgerister men äleumettik mäselelerdi üzbey qarap, özinşe taldap otıradı. Eldiñ qay bağıtta damu qajet ekendigine, onıñ progresine de belgili bir deñgeyde öz müddelerin qosıp otıradı. Batıs Europa elderinde azamattıq qoğam äldeqayda damığan. Mısalı, Şveycariyada ükimet qızmetkerleri belgili bir aymaqta qanday da bir stadion nemese demalıs ornın saludı oylastırsa, aldımen sol aymaqta twratın halıqtıñ kelisimin aluı tiis. Auızşa bir jiında kelise salu jaramaydı. Azamattardıñ barlığı jazbaşa türde kelisimin berse ğana qwrılıs josparın jasau bastaladı. Bir jağınan stadion balalardıñ sportqa qızığuşılığın arttırıp, densaulığın nığaytuğa septigin tigizui mümkin. Al bir jağınan stadionnan şıqqan şu keybir azamattarğa wnamauı mümkin. Sondıqtan mwnday qoğamdıq mäselelerdi talqılauğa ärbir azamat qatısuı jüyelengen. Al bizde biliktegi şeneunikterdiñ şeşimi birinşi şığıp, sosın halıq ol turalı esitedi. Mısalı, Kökjaylau mäselesi däl osınday körinis tauıp otır. Halıq ne dese de, ol aymaqta qwrılıs jwmıstarı jasalatını anıq. Bwğan bir jağınan halıqtıñ azamattıq belsendiginiñ tömendigi de äser etip otır. Sebebi bizdiñ qoğamda «Mağan qatısı joq qoy. Ne isteymin aralasıp» deytinder de köp.
  • Antiutopiyalıq közqaraspen qarasaq, qoğam ünemi üdemeli türde damıp otıradı. Demek 100 payızdıq söz bostandığı eşbir elde joq. Sondıqtan da damu, alğa wmtılu bastı prioritet bolıp qala bermek. Al qoğamnıñ qalay damuı jurnalistik etika men jaña wrpaqtı tärbieleuge baylanıstı. Eger özine senimsiz, ükimetti sınauğa bata almaytın azamattıq qoğam qwruğa jetsek, totalitarlıq tärtipti ornıqtırdıq dep eseptey bereyik. Al eger öziniñ racionaldı oyın erkin jetkize alatın erkin azamattar qoğamın qwra alsaq, reytingtegi orındı taldamas ta edik. Dese de, erkindiktiñ de şekteui bar. Ol tım liberaldıq közqarastıñ damuına bağıttalmauı tiis. Ol demokratiyanıñ öte «näzik» mäselelerine jatadı. Al bizge onı taldauğa äli erte.

Esengül Käpqızı, «Minber» jurnalisterdi qoldau ortalığınıñ jetekşisi:

Esengül Käpqızı

  • 158 orın – ädiletti bağalau. Şındıqqa tike qaraytın bolsaq bizde jurnalistika joğalıp ketti dep aytuğa boladı. 2008-2009 jıldarğa deyin jurnalistikada serpilis bar edi. Sıni materialdar, saraptamalar jii beriletin. Qazir aqparat qwraldarınıñ 90 payızı memleketten tapsırıs aladı. Sol sebepti, memleket kontentke aralasadı. Men özim de gazette istep kördim. Talay ret tünniñ bir uağına deyin qwzırlı organnan jauap kütip otırğan kezim bolğan. Sonday baqılau därejesine jetken kezde jurnalistika qwlaydı. Oqırmannıñ aqparat qwraldarına degen senimi de azayıp ketti. Men sabaq beretin 1 kurs studentteriniñ özinde «mına taqırıptı jazsam jariyalanar ma eken?» degen küdik twradı. Äli bastan osınday qorqınışqa baylanğan. Sondıqtan atalğan halıqaralıq wyım bizdiñ eldegi osınday faktorlardı esepke alıp otırğan sekildi.
  • Ärine, bizdiñ şeneunikterge mwnday reyting jaqpaydı. Sondıqtan olar mwnı «qate eseptelgen» dep aytadı. Bälkim, bağalau barısında rasımen qatelik ketken de bolar. Degenmen aşı bolsa da mwnıñ şındıq ekenin jasıruğa bolmaydı.
  • Qazir aqparat qwraldarı emes, äleumettik jeli qoğamdıq pikirdi tudırıp otır. Bwl ras. Jer mäselesi, basqa da tüytkildi jağdaylarda qoğam oyandı. Biraq medianıñ mıqtılığınan emes, äleumettik jeli äserimen. Bwl twrğıdan söz bostandığı jelide bar dep ayta alamız. Alayda soñğı uaqıtta äleumettik jelige qatıstı zañ da şığarıldı. Tipti birdi-ekili adam ayıptaldı. Dese de äleumettik jelini jauıp, tıyım salıp tastağan Qıtay, Özbekstan, Türkimenstan elderiniñ aldında twrmız. Aqırı damığan 30 eldiñ qatarına kirudi közdegen ekenbiz, endeşe söz bostandığı bar 30 eldiñ de qatarına enuimiz kerek. 
  • Europada jurnalisterdi jwmsağıraq jazalaydı. Biz özimiz törağalıq etken EQIW 2009 jıldan beri Qazaqstanğa qılmıstıq diffamaciyanı äkimşilik diffamaciyağa aynaldıru turalı talap qoyğan. Keyin men Germaniya elşisimen söylesip, osı mäseleni swrağanımda ol: «biz qılmıstıq diffamaciyanı izgilendiru turalı tapsırma bergen edik, olar sol talaptı orındağan joq» degen. Qazir bizde jalğan aqparat taratuşılardı da qılmıstıq jauapkerşilikke tartatın bolıp jatır. Sondıqtan jurnalisterge qatıstı jazalau şaraların izgilendiru qajet.
  • Demokratiyanıñ eñ birinşi körinisi – ol söz bostandığı. Bwl närse bizde damitın bolsa jurnalister şın mänisindegi törtinşi bilikke aynalar edi. Söz bostandığı damısa şeneunikter jemqorlıqtı azaytadı. Qazirdiñ özinde äleumettik jelide batılıraq pikir, jazba jariyalansa şeneunikter ayağın tartatın boldı. Söytip, kişkene bolsın qoğamdıq tärtipti saqtauğa ülesterin qosıp jatır. Söz bostandığı eldegi sayasi-äleumettik ahualdı, ekonomikalıq jağdaydıñ da tüzeluine birşama ıqpal etedi.

“The Qazaq Times”