17 جىلدىق سوعىستان كەيىن اۋعانستان ماسەلەسىن قارۋ شەشە مە، قالام شەشە مە؟

ماسكەۋدە 17 جىلدان كەيىن العاش رەت اۋعانستاندا بەيبىتشىلىك ورناتۋ تۋرالى ءسوز بولا باستادى. ديالوگ ورناتۋعا اۋعانستان ۇكىمەتى ءتورت لاۋازىمدى تۇلعاسىن ماسكەۋگە اتتاندىردى. ماسكەۋدەگى ديالوگ ۇستەلىنە تاليبان قوزعالىسى دا العاش رەت ءوز وكىلىن اتتاندىرۋعا كەلىسىم بەردى. سونداي-اق، اقش بۇل كەلىسسوزگە باقىلاۋشى رەتىندە قاتىسسا، ۇستەل باسىندا ءۇندىستان، قىتاي، يران، پاكىستان وكىلدەرى بولماق. اۋعانستان بەيبىتشىلىگىن تاقىرىپ ەتكەن بۇل كەلىسسوز «ماسكەۋ فورماتى» دەپ اتالعان.

اۋعانستان ماسەلەسى قازاقستان ءۇشىن

اۋعانستان بىزبەن تىكەلەي شەكارالاس بولماسا دا، وڭىرلەس، جاقىن جاتقان ەل. تاليبان قوزعالىسى ەلدەگى بيلىككە ۇمتىلعاننان كەيىن اۋعانستاننان تىنىشتىق كەتتى. 11 قىركۇيەك وقيعاسىمەن الەمگە ايگى بولعان بۇل ەلدە، قازىر تاليبان توپتارى ءالى دە ءوز قۋاتىن كورسەتىپ تۇر. وعان ءسۇريا مەن يراك جەرىندە جەڭىلىس تاپقان دايش كۇشتەرى دە قوسىلۋدا. تاپ قازىرگى كەزدە اۋعانستان جاعدايى كورشىلەس ەلدەرگە عانا ەمەس، تۇتاس ورتا ازيا، ورتا شىعىس، باتىس قىتاي ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى ماسەلەگە اينالىپ ۇلگەردى.

اۋعانستاندا قازىرگە دەيىن بولىپ جاتقان قارۋلى قاقتىعىستار ءبىر قاراعاندا سول ەلدىڭ ىشكى ماسەلەسى جانە ول قالىپتى جاعدايداي كورىنگەنىمەن، شىن مانىسىندە بۇل وڭىردەگى ءتۇرلى ءدىني ەكسترەميستىك توپتاردى قۇتىرتىپ، بيلىكتى اۋدارۋعا جەلىكتىرەتىن استىرتىن كۇش. كورشىلەس ەلدەردە دە تۋرا سونداي جاعداي قالىپتاسپاعان كۇننىڭ وزىندە، جيھادشىلار، ەكسترەميستىك توپتاردى وزىنە تارتۋ ارقىلى قۋاتتى كۇشكە اينالىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس.

اۋعانستانداعى قارۋلى توپتار ەڭ اۋەلى باتىس قىتايعا، ياعني وزىمەن كورشىلەس جاتقان شىنجاڭعا كۇشتى ىقپال ەتەر ەدى. الايدا، قىتاي بيلىگى بۇنىڭ الدىن الاتىن شارالاردى اسىرە دەڭگەيدە ورىنداپ جاتىر. بۇل ماسەلەنى ايتپاسا دا كوزقاراقتى جۇرتقا ءمالىم.

قازاقستانداعى ەكسترەميزم جاعدايى ەل كۇن ءتارتىبىنىڭ الدىنعى كەزەگىندە تۇرماعانىمەن، ەگەر اۋعان جەرىندە سۇراپىل سوعىس بولىپ جاتسا، بۇل قازاقستان جانە وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ ەڭ باستى پروبلەماسىنا اينالماق.

17 جىلدان كەيىنگى اۋعانستاندا جاعداي قالاي؟

2001 جىلى اقش باستاعان كواليتسيا كۇشتەرى اۋعانستانعا كىردى. ماقسات تاليبان قوزعالىسىنان ەلدى الىپ قالۋ. الايدا، 17 جىل وتكەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاليبان كۇشتەرى سول باياعى قارسىلاسۋ كۇيىندە تۇر. ءتىپتى، سوڭعى ءبىر-ەكى جىل كولەمىندە  اتالعان تەررورلىق توپ بۇرىن قولدان كەتكەن تەرريتوريالارىن قايتارىپ الۋعا ارەكەت ەتۋدە.

اۋعانستانداعى سوعىس – قۇراما شتات تاريحىنداعى ەڭ ۇزاققا سوزىلعان سوعىس. ۋاقىت العا وزعان سايىن اۋعانستانداعى جاعدايى ءتىپتى كۇردەلىلەسىپ بارا جاتىر. تالىپتەردىڭ قارۋلى شابۋىلدارى بارعان سايىن كوبەيىپ، ەلدەگى ىقپال كولەمى دە ارتا تۇسۋدە. ءتىپتى، اۋعانستان ۇكىمەتىمەن بايلانىستا اقش پەن ناتو كۇشتەرىنىڭ باسەكەلەسى بولا باستادى.

تامىزدىڭ باس شەنىندە تالىپتەر ەل ورتالىعىنا ەڭ جاقىن ورنالاسقان، ءارى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە گازني قالاسىنا شابۋىل جاسادى. اۋعانستان ۇكىمەتىنە قاراستى ارميا وعان اقش پەن ناتو-نىڭ اۋە كۇشتەرى بەرگەن قولداۋدىڭ ارقاسىندا عانا تۇرىستىق بەرە الدى. گازنيگە شابۋىل بارىسىندا تالىپتەر كوپ كۇشىن جوعالتقان. الايدا، تاليباننىڭ بۇل شابۋىلدارىندا ەلدىڭ ۇرەيىن الۋ، ەلدەگى ىقپالىن ارتتىرۋ ماقساتتارى دا بار ەكەنى ايتىلادى. ايتالىق، ولار تاليبان ۇيىمىنىڭ ىقپالىن كورسەتىپ، توپقا جاڭا مۇشەلەردىڭ كوپتەن قوسىلۋى ءۇشىن جاسالعان ارەكەتتەر. سونداي-اق، وزگە اۋعانستاندىقتارعا اۋعانستان ۇكىمەتى مەن قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ءالسىز ەكەنىن كورسەتۋگە باعىتتالعان قيمىلدارى.

سوڭعى ۋاقىتتاردا تاليبان ۇيىمى ءوزىنىڭ بەلسەندى ارەكەتتەرى ارقىلى، ەلدىڭ قاي ايماق، قالالارىندا بولسىن شابۋىل جاساي الادى دەگەندى كورسەتىپ جاتىر. نەشە جۇزدەگەن بريتاندىق، امەريكالىق جاۋىنگەرلەر وققا ۇشقان كانداھار مەن حەلماند ايماقتارى قازىر تالىپتەردىڭ قاراماعىندا.

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى جۇگىنسەك:

اۋعانستاندا تولىقتاي ۇكىمەت باقىلاۋىنداعى ايماق 30 پايىز;

تاليبان تولىعىمەن باقىلاۋىنا العان ايماقتار 30 پايىز;

قاقتىعىس سانى تومەن ايماقتار ء(ۇش ايدا ءبىر رەت شابۋىل) 31 پايىز;

قاقتىعىس سانى ورتاشا ايماقتار (ايىنا ءۇش رەت) 20 پايىز;

قاقتىعىس ەڭ كوپ تۋىلاتىن ايماقتار (اپتاسىنا ەكى رەت) 15 پايىز;

تولاسسىز شابۋىلدار مەن قاقتىعىستاردان جاي بۇقارالار كوپتەپ جاپا شەگۋدە. بۇۇ مالىمەتىنە جۇگىنەر بولساق 2017 جىلدىڭ وزىندە، 10 مىڭنان استام قاراپايىم تۇرعىن قارۋلى قاقتىعىستا مەرت بولعان. ال، بيىلعى كورسەتكىش ودان دا اۋىر بولادى دەپ بولجانۋدا.

ترامپ ستراتەگياسى اۋعانستانعا نە بەردى؟

ءبىر جىل  بۇرىن اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ اۋعانستانعا قاراتقان جاڭا ستراتەگياسىن جاريا ەتكەن ەدى. وندا ول «اقش-تىڭ سوعىستا جەڭىسكە جەتۋى ءۇشىن» ءتورت باعىتتا سوققى بەرەتىنىن، وسى ارقىلى تاليبان تارابىن ۇكىمەتپەن كەلىسىمگە كەلۋگە يتەرمەلەيتىنىن اڭعارتقان.

1.     اسكەري ارەكەتتەردى كۇشەيتۋ. ترامپ اۋعانستانداعى امەريكالىق جاۋىنگەرلەردىڭ سانىن ءوسىردى. قازىر اۋعان جەرىندە 14 مىڭنان استام امەريكالىق اسكەر تۇر.

2.     تالبيبانداردىڭ قارجى كوزدەرىن جويۋ. اقش اۋە كۇشتەرى بۇل باعىتتا اۋە كۇشتەرى ارقىلى تاليباننىڭ ەسىرتكى ءوندىرۋ ورىندارىن جويدى.  سونىمەن بىرگە، شەتەلدەردەن كەلەتىن قارجى بۇلاقتارىن دا كەشىپ تاستادى.

3.     تالىپتەرگە قارسى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ. تىلپتەردىڭ ارەكەتتەرىن تالقىعا سالىپ، ءدىني جينالىستاردا ولاردى تەرىسكە شىعارۋ. بۇل تالقىلاۋلاردى ءتۇرلى ءدىني توپتارعا دا جۇرگىزۋ.

4.     پاكىستاندى ايىپتاۋ. قۇراما شتات تەررورلىق توپتارعا قولداۋ ىسىمەن پاكىستاندى ايىپتادى جانە تاليبان قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرىن ۇستاپ كوزىن جويۋعا يتەرمەلەدى.

دەگەنمەن، ترامپتىڭ بۇل ستراتەگياسى تابىستى جۇزەگە اسىپ كەتكەن جوق. اۋەلى قۇراما شتات اسكەري ارەكەتتەر ارقىلى تالىپتەردىڭ بىرنەشە جەتەكشىلەرىنىڭ كوزىن جويىپ، ولاردىڭ ىرگە كەڭەيتۋىن توقتاتىپ تۇردى. الايدا، ولار ءوز باقىلاۋىنداعى ايماقتاردان ءبارى بىردەي شەگىنىپ كەتكەن جوق. ولاردىڭ قازىردە جويقىن شابۋىلدار ۇيىمداستىرۋعا قۋاتى جەتىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر باتىس باسىلىمدارى اقش اۋە شابۋىلدارىنان جۇزدەگەن جاي بۇقارالاردىڭ دا كوز جۇمىپ جاتقانىن العا تارتۋدا.

ال، تالىپتەردىڭ ەسىرتكى ءوندىرۋ ورتالىقتارى جويىلسا دا، ولار ءالى دە قارجىلىق قىسپاققا تۇسپەي وتىر. ءتىپتى، BBC حابارلارىنىڭ بىرىندە تاليبانعا قارجىلىق جاردەم كوبەيە تۇسكەن. ال، تاليبانعان قارسى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ بىرنەشە ەلدە ءجۇرىلدى. ول ءوز ناتيجەسىن ءالى تولىق كورسەتىپ بولمادى. بىراق، ۇكىمەتپەن كەلىسىمگە كەلۋ باستاماسىنا تالىپتەر «امەريكا قۋلىعى» دەپ تويتارىس بەردى.

وسىلاردان كەيىن ۋاشينتگتوننىڭ ءوزى ترامپ ستراتەگياسىنىڭ اۋعانستاندا ءساتسىز بولعانىن ايتا باستادى.

تاليبان ۇيىمى ءسىرا قانشالىقتى قۋاتتى؟

2001 جىلى اقش پەن اۋعانستان ۇكىمەتى ەلدە 15 مىڭ قارۋلى سودىردىڭ بار ەكەنىن مالىمدەگەن. سودان بەرى نەشە مىڭداعان قارۋلى سودىر وققا ۇشىپ، تالايلاعان سودىر ۇستالدى. الايدا، بۇگىنگى كۇندە قارۋلانعان تالىپتەردىڭ سانى 60 مىڭعا جۋىق دەپ بولجانعان.

تالىپتەردىڭ قارۋلى شابۋىلدارى كۇشەيگەن سايىن، اۋعان ارمياسى تىعىرىققا تىرەلۋدە. ۇكىمەت كۇشتەرى قارسى تۇرۋعا بار كۇشتەرىن سالۋدا. دەگەنمەن، ادام شىعىنى بارعان سايىن كوبەيە تۇسۋدە. اسكەري مامانداردىڭ تاپشىلىعى مەن ارميا ىشىندەگى جەمقورلىق ماسەلەلەرى دە قاباتتاسا ءتۇستى. بۇلاردان تىس، ەلدەگى ەڭ نەگىزگى ەكى ساياسي توپتىڭ قايشىلىعى دا شاڭىراعىن شايقالتىپ وتىر.

اۋعانستان ماسەلەسىن قارۋ شەشە مە، قالام شەشە مە؟

اۋعان جەرىندەگى ۇزاق جىلعى اتىس-شابىستان كەيىن، تولىقتاي دەمەسەك تە، تۇگەلگە جۋىق تاراپتار اۋعانستان بەيبىتشىلىگىن قارۋمەن قولعا كەلتىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتكەندەي بولدى. ماۋسىمداعى ايت مەرەكەسى قارساڭىندا ۇكىمەت پەن تالىپتەر اراسىندا ءۇش كۇن وق شىعارماۋ كەلىسىمىنىڭ بولعانى ءۇمىت وتىن جاققانداي بولدى. ماۋسىم دا جانە اقش رەسميلەرى مەن تالىپتەردىڭ جەتەكشىلەرى كەزدەستى. ەكى جاق 7 جىلدان كەيىن العاش رەت بەتپە-بەت كەزدەسۋگە كەلدى.

بەيبىتشىلىك كەلىسسوزى ءۇشىن تاراپتار تولىقتاي ءبىر-بىرىنە سەنىمدى بولعان جاعدايدى جاراتۋعا تۋرا كەلەدى. بۇعان اقش، رەسەي، قىتاي سەكىلدى ءىرى دەرجاۆالاردان تارتىپ، ءۇندىستان، پاكىستان، يران، ساۋد ارابياسى قاتارلى وڭىرلىك ويىنشىلار، سونداي-اق، مۇلدە بەيتاراپ ەلدەردىڭ دە تارتىلعانى ابزال ەكەنى انىق كورىندى.

“The Qazaq Times”