Qarulı tälipter. Suret ayt meyramına oray üş kün atıs toqtatu kezinde tüsirilgen. Foto: EPA jäne BBC-den.

Mäskeude 17 jıldan keyin alğaş ret Auğanstanda beybitşilik ornatu turalı söz bola bastadı. Dialog ornatuğa Auğanstan ükimeti tört lauazımdı twlğasın Mäskeuge attandırdı. Mäskeudegi dialog üsteline Taliban qozğalısı da alğaş ret öz ökilin attandıruğa kelisim berdi. Sonday-aq, AQŞ bwl kelissözge baqılauşı retinde qatıssa, üstel basında Ündistan, Qıtay, Iran, Päkistan ökilderi bolmaq. Auğanstan beybitşiligin taqırıp etken bwl kelissöz «Mäskeu formatı» dep atalğan.

Auğanstan mäselesi Qazaqstan üşin

Auğanstan bizben tikeley şekaralas bolmasa da, öñirles, jaqın jatqan el. Taliban qozğalısı eldegi bilikke wmtılğannan keyin Auğanstannan tınıştıq ketti. 11 qırküyek oqiğasımen älemge äygi bolğan bwl elde, qazir Taliban toptarı äli de öz quatın körsetip twr. Oğan Süriya men Irak jerinde jeñilis tapqan DAIŞ küşteri de qosıluda. Tap qazirgi kezde Auğanstan jağdayı körşiles elderge ğana emes, twtas Orta Aziya, Orta Şığıs, Batıs Qıtay üşin eñ qauipti mäselege aynalıp ülgerdi.

Auğanstanda qazirge deyin bolıp jatqan qarulı qaqtığıstar bir qarağanda sol eldiñ işki mäselesi jäne ol qalıptı jağdayday köringenimen, şın mänisinde bwl öñirdegi türli dini ekstremistik toptardı qwtırtıp, bilikti audaruğa jeliktiretin astırtın küş. Körşiles elderde de tura sonday jağday qalıptaspağan künniñ özinde, jihadşılar, ekstremistik toptardı özine tartu arqılı quattı küşke aynalıp ketui de ğajap emes.

Auğanstandağı qarulı toptar eñ äueli Batıs Qıtayğa, yağni özimen körşiles jatqan Şınjañğa küşti ıqpal eter edi. Alayda, Qıtay biligi bwnıñ aldın alatın şaralardı äsire deñgeyde orındap jatır. Bwl mäseleni aytpasa da közqaraqtı jwrtqa mälim.

Qazaqstandağı ekstremizm jağdayı el kün tärtibiniñ aldınğı kezeginde twrmağanımen, eger auğan jerinde swrapıl soğıs bolıp jatsa, bwl Qazaqstan jäne oğan körşiles elderdiñ eñ bastı problemasına aynalmaq.

17 jıldan keyingi Auğanstanda jağday qalay?

2001 jılı AQŞ bastağan koaliciya küşteri Auğanstanğa kirdi. Maqsat Taliban qozğalısınan eldi alıp qalu. Alayda, 17 jıl ötken bügingi künge deyin Taliban küşteri sol bayağı qarsılasu küyinde twr. Tipti, soñğı bir-eki jıl köleminde  atalğan terrorlıq top bwrın qoldan ketken territoriyaların qaytarıp aluğa äreket etude.

Auğanstandağı soğıs – Qwrama Ştat tarihındağı eñ wzaqqa sozılğan soğıs. Uaqıt alğa ozğan sayın Auğanstandağı jağdayı tipti kürdelilesip bara jatır. Tälipterdiñ qarulı şabuıldarı barğan sayın köbeyip, eldegi ıqpal kölemi de arta tüsude. Tipti, Auğanstan ükimetimen baylanısta AQŞ pen NATO küşteriniñ bäsekelesi bola bastadı.

Tamızdıñ bas şeninde tälipter el ortalığına eñ jaqın ornalasqan, äri strategiyalıq mañızğa ie Gazni qalasına şabuıl jasadı. Auğanstan ükimetine qarastı armiya oğan AQŞ pen NATO-nıñ äue küşteri bergen qoldaudıñ arqasında ğana twrıstıq bere aldı. Gaznige şabuıl barısında tälipter köp küşin joğaltqan. Alayda, Talibannıñ bwl şabuıldarında eldiñ üreyin alu, eldegi ıqpalın arttıru maqsattarı da bar ekeni aytıladı. Aytalıq, olar Taliban wyımınıñ ıqpalın körsetip, topqa jaña müşelerdiñ köpten qosıluı üşin jasalğan äreketter. Sonday-aq, özge auğanstandıqtarğa Auğanstan ükimeti men qarulı küşteriniñ älsiz ekenin körsetuge bağıttalğan qimıldarı.

Soñğı uaqıttarda Taliban wyımı öziniñ belsendi äreketteri arqılı, eldiñ qay aymaq, qalalarında bolsın şabuıl jasay aladı degendi körsetip jatır. Neşe jüzdegen britandıq, amerikalıq jauıngerler oqqa wşqan Kandahar men Helmand aymaqtarı qazir tälipterdiñ qaramağında.

Statistikalıq mälimetterdi jüginsek:

Auğanstanda tolıqtay ükimet baqılauındağı aymaq 30 payız;

Taliban tolığımen baqılauına alğan aymaqtar 30 payız;

Qaqtığıs sanı tömen aymaqtar (üş ayda bir ret şabuıl) 31 payız;

Qaqtığıs sanı ortaşa aymaqtar (ayına üş ret) 20 payız;

Qaqtığıs eñ köp tuılatın aymaqtar (aptasına eki ret) 15 payız;

Tolassız şabuıldar men qaqtığıstardan jay bwqaralar köptep japa şegude. BWW mälimetine jüginer bolsaq 2017 jıldıñ özinde, 10 mıñnan astam qarapayım twrğın qarulı qaqtığısta mert bolğan. Al, biılğı körsetkiş odan da auır boladı dep boljanuda.

Tramp strategiyası Auğanstanğa ne berdi?

Bir jıl  bwrın AQŞ prezidenti Donal'd Tramp Auğanstanğa qaratqan jaña strategiyasın jariya etken edi. Onda ol «AQŞ-tıñ soğısta jeñiske jetui üşin» tört bağıtta soqqı beretinin, osı arqılı Taliban tarabın ükimetpen kelisimge keluge itermeleytinin añğartqan.

1.     Äskeri äreketterdi küşeytu. Tramp Auğanstandağı amerikalıq jauıngerlerdiñ sanın ösirdi. Qazir auğan jerinde 14 mıñnan astam amerikalıq äsker twr.

2.     Talbibandardıñ qarjı közderin joyu. AQŞ äue küşteri bwl bağıtta äue küşteri arqılı Talibannıñ esirtki öndiru orındarın joydı.  Sonımen birge, şetelderden keletin qarjı bwlaqtarın da keşip tastadı.

3.     Tälipterge qarsı qoğamdıq pikir qalıptastıru. Tilpterdiñ äreketterin talqığa salıp, dini jinalıstarda olardı teriske şığaru. Bwl talqılaulardı türli dini toptarğa da jürgizu.

4.     Päkistandı ayıptau. Qwrama Ştat terrorlıq toptarğa qoldau isimen Päkistandı ayıptadı jäne Taliban qozğalısınıñ jetekşilerin wstap közin joyuğa itermeledi.

Degenmen, Tramptıñ bwl strategiyası tabıstı jüzege asıp ketken joq. Äueli Qwrama Ştat äskeri äreketter arqılı tälipterdiñ birneşe jetekşileriniñ közin joyıp, olardıñ irge keñeytuin toqtatıp twrdı. Alayda, olar öz baqılauındağı aymaqtardan bäri birdey şeginip ketken joq. Olardıñ qazirde joyqın şabuıldar wyımdastıruğa quatı jetip otır. Onıñ üstine keybir batıs basılımdarı AQŞ äue şabuıldarınan jüzdegen jay bwqaralardıñ da köz jwmıp jatqanın alğa tartuda.

Al, tälipterdiñ esirtki öndiru ortalıqtarı joyılsa da, olar äli de qarjılıq qıspaqqa tüspey otır. Tipti, BBC habarlarınıñ birinde Talibanğa qarjılıq järdem köbeye tüsken. Al, Talibanğan qarsı qoğamdıq pikir qalıptastıru birneşe elde jürildi. Ol öz nätijesin äli tolıq körsetip bolmadı. Biraq, ükimetpen kelisimge kelu bastamasına tälipter «Amerika qulığı» dep toytarıs berdi.

Osılardan keyin Uaşintgtonnıñ özi Tramp strategiyasınıñ Auğanstanda sätsiz bolğanın ayta bastadı.

Taliban wyımı sirä qanşalıqtı quattı?

2001 jılı AQŞ pen Auğanstan ükimeti elde 15 mıñ qarulı sodırdıñ bar ekenin mälimdegen. Sodan beri neşe mıñdağan qarulı sodır oqqa wşıp, talaylağan sodır wstaldı. Alayda, bügingi künde qarulanğan tälipterdiñ sanı 60 mıñğa juıq dep boljanğan.

Tälipterdiñ qarulı şabuıldarı küşeygen sayın, auğan armiyası tığırıqqa tirelude. Ükimet küşteri qarsı twruğa bar küşterin saluda. Degenmen, adam şığını barğan sayın köbeye tüsude. Äskeri mamandardıñ tapşılığı men armiya işindegi jemqorlıq mäseleleri de qabattasa tüsti. Bwlardan tıs, eldegi eñ negizgi eki sayasi toptıñ qayşılığı da şañırağın şayqaltıp otır.

Auğanstan mäselesin qaru şeşe me, qalam şeşe me?

Auğan jerindegi wzaq jılğı atıs-şabıstan keyin, tolıqtay demesek te, tügelge juıq taraptar Auğanstan beybitşiligin qarumen qolğa keltirudiñ mümkin emes ekenine közi jetkendey boldı. Mausımdağı ayt merekesi qarsañında ükimet pen tälipter arasında üş kün oq şığarmau kelisiminiñ bolğanı ümit otın jaqqanday boldı. Mausım da jäne AQŞ resmileri men tälipterdiñ jetekşileri kezdesti. Eki jaq 7 jıldan keyin alğaş ret betpe-bet kezdesuge keldi.

Beybitşilik kelissözi üşin taraptar tolıqtay bir-birine senimdi bolğan jağdaydı jaratuğa tura keledi. Bwğan AQŞ, Resey, Qıtay sekildi iri derjavalardan tartıp, Ündistan, Päkistan, Iran, Saud Arabiyası qatarlı öñirlik oyınşılar, sonday-aq, mülde beytarap elderdiñ de tartılğanı abzal ekeni anıq körindi.

“The Qazaq Times”