تۇركيا باتىس الەمى ءۇشىن الىستاۋعا دا، جاقىنداۋعا دا بولمايتىن ويىنشىعا اينالدى

باتىس ەلدەرى تۇركيانى ءوزىنىڭ ماڭىزدى سەرىگى قاتارىندا كورەدى. قانشا جەردەن ءدوڭ ايبات كورسەتكەنىمەن، ەۋروپا مەن اقش ءۇشىن تۇركيانىڭ باسقالارعا ايىرباستامايتىن ماڭىزدى ورىنى بار. ايتالىق، تۇركيا ناتو مۇشەسى رەتىندە، ۇيىمنىڭ شىعىس شەكاراسىن جاۋىپ تۇر. ءارى، بۇل شەكارا ناتو-نىڭ ەڭ باستى قارسىلاستارى – رەسەي مەن يسلام الەمىنە شەكتەسەدى. قارا تەڭىزدەگى رەسەي كۇشتەرىنىڭ سانى مەن قۋاتى ارتقان سايىن، تۇركيانىڭ ناتو-داعى ماڭىزى دا ارتا تۇسەدى. اقش-تىڭ دا تاياۋ-شىعىستاعى اسكەري قادامدارىنا دا تۇرىك ەلىنىڭ جاردەمى مولىنان تيەدى.

ەۋروپالىق وداق ءۇشىن تۇركيا شىعىسقا شىعاتىن قاقپا جانە ماڭىزدى ساۋدا-ەكونوميكا وتكەلى. وسى ماڭىزدى سەرىكتەستىك، ءبىر جىلدارى، تۇركيانى ەو مۇشەسى بولادى دەگەن بولجامداردى ايتقىزعان. الايدا، ەردوعاننىڭ اۆتوريتارلىق بيلىككە بەت بۇرۋى بۇل پروتسەستى توقتاتىپ قويدى. انكارا بيلىگىنىڭ ەۋروپا ۇستانىمدارىنا جات ارەكەتتەرىنە قاراماستان، ەو مەن تۇركيا سەرىكتەس رەتىندە قالا بەردى.

تۇركيانىڭ ەۋروپاعا تيگىزگەن تاعى ءبىر شاراپاتى – ميلليونداعان سۇريالىق بوسقىنداردى ەۋروپاعا جىبەرمەي ۇستاپ قالۋى. ءسۇريا سوعىسى باستالعاننان كەيىن مەكەنىن تاستاپ قاشقان بوسقىندار شەكارادان اسا قاشتى. ارينە، شەكارالاس تۇركيا سۇريالىق بوسقىندار ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە جان ساۋعالايتىن ەل بولدى. وسىلايشا، تۇركيا ەۋروپانى باسىپ كەتۋى مۇمكىن 3,5 ملن بوسقىندى ءوز ەلىنە ۇستاپ قالدى.

ەردوعان ۇكىمەتى قازىرگى كەزدە ەكونوميكالىق جانە ديپلوماتيالىق داعدارىسقا تاپ كەلىپ وتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە اقش-پەن بولعان مامىلەنىڭ سالقىنداۋىنا اكەلىپ سوقتى. ەلدىڭ ەكونوميكالىق داعدارىسىنىڭ باستى سەبەبى سىرتقى قارىزداردىڭ كوپتىگى. كونە نەسيەلەردى جاۋىپ بولعانشا، جاڭا قارىزداردىڭ ءوسىمى تۇرىك ەكونوميكاسىن تۇنشىقتىرىپ بارادى. دەگەنمەن، تۇركيا «كاتار داعدارىسىندا» دوحاعا ەتكەن «جاقسىلىعىنىڭ قارىمجىسىن» ءوندىرىپ، كاتاردان قارىز الىپ، تەڭسەلگەن ەكونوميكاسىنىڭ اياعىن دىك باستىردى. دەي تۇرعانمەن، ساراپشىلار بۇل دا تۇبەگەيلى شەشىلگەن ماسەلە ەمەس ەكەنىن ايتادى.

انكارا مەن ۋاشينگتون اراسىنداعى ديپلوماتيالىق داعدارىستىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى فەتحۋللاح گۇلەنگە بايلانىستى. اقش-تىڭ وسىدان بۇرىنعى جانە ترامپ ۇكىمەتى كەزىندە دە انكارا جاعى گۇلەندى ەلگە قايتارىپ اكەلىپ جازالاۋعا قۇلشىنىپ كورگەن. بىراق، ەردوعاننىڭ بۇل بۇيىمتايى اقش بيلىگى جاعىنان تويتارىلىپ كەلدى. كەيىننەن تۇركيا ۇكىمەتى گۇلەنمەن قاتىسى بار دەپ ايىپتاپ ەندريۋ برانسون اتتى امەريكالىقتى تۇتقىنعا الدى. اقش ءوز ازاماتىن بوساتۋدى تالاپ ەتتى جانە وسىعان بايلانىستى اتاۋلى سانكتسياسىن سالدى. بۇل سانكتسيا تۇركيانىڭ ونسىزدا قيىن جاعدايدا تۇرعان ەكونوميكاسىنا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى.

تۇركيا ناتو-دان شىعىپ قالا ما؟

تۇركيانىڭ باتىسپەن بولعان جانجالدارى كوبەيگەن سايىن، «تاراپتاردىڭ قايشىلىعى شەشىم تابا ما؟» نەمەسە «تۇركيا ناتو ۇيىمىنان شىعىپ قالماي ما؟» دەگەن سۇراقتار ساراپشىلارعا كوپتەپ قويىلدى.

شىن مانىسىندە، ناتو ۇيىمىندا ءوز مۇشەسىن ءبىر تاراپتى شەشىممەن شىعارىپ تاستايتىن ەرەجە جوق. ۇيىمنان شىعۋ ءۇشىن تۇركيانىڭ ءوز ءوتىنىشى بولۋى كەرەك.   قىرعيقاباق سوعىس جىلدارىندا تۇركيا ناتو-نىڭ تاياۋ شىعىستاعى ماڭىزدى ويىنشىسى بولدى. قازىردىڭ وزىندە اۋعانستان مەن ءسۇريا ماسەلەسىندە ناتو ءۇشىن ماڭىزدى ەل.

بىراق، تۇركيا بىرنەشە رەت ناتو-عا اۋرەشىلىكتەردى دە تاۋىپ بەردى. ايتالىق، انكارا مەن گرەكيا اراسىنداعى تاريحي جانجالى ۇيىمنىڭ مازاسىن الىپ وتىر. سونداي-اق، ءسۇريا ماسەلەسى باستالعاننان بەرى قاراي، تۇرىك ەلى تاياۋ-شىعىستاعى ىقپالدى ويىنشىعا اينالىپ شىعا كەلدى. ونىڭ ۇستىنە ءسۇريا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن انكارانىڭ ماسكەۋگە جاقىنداي تۇسكەنى ناتو-نىڭ قولقا-جۇرەگىن سولق ەتكىزدى.

قۇراما شتاتتىڭ دايش-كە قارسى كۇرەس كەزىندە، سۇرياداعى كۇرد قارۋلى كۇشتەرىنە قولداۋ كورسەتكەنى انكارانىڭ ابدەن اشۋىنا ءتيدى. تۇركيا بۇل قۇرالدى توپتاردى تەررورلىق  ۇيىم دەپ تانىعان. ءارى، ەل ىشىندەگى تەررورلىق ۇيىم رەتىندە جاريالاعان كۇرد جۇمىسشىلار پارتياسىنىڭ سۇرياداعى بولىمشەسى دەپ مالىمدەگەن. بۇل اقش پەن تۇركيا اراسىندا ءتىپتى دە سولقىلداق، سەنىمسىز قارىم-قاتىناستى كەلتىرىپ شىعاردى.

ءسۇريا سوعىسى باستالعاندا جانە ونداعى كۇرد قارۋلى توپتارى كۇشەيە تۇسكەن كەزدە، تۇركيا ءوزىنىڭ اۋە قورعانىس قاۋىپسىزدىگىنە ناتو جاۋاپكەرسىزدىك ىستەدى دەپ ايىپتادى. ءارى، وسىنى العا تارتا وتىرىپ، رەسەيلىك اۋە قورعانىس جۇيەلەرىن ساتىپ الدى. مىنە، وسى جاعدايلاردان كەيىن ۋاشينگتون مەن بريۋسسەل «تۇركيا ءسىرا قانشالىقتى ماڭىزدى سەرىكتەس؟ ونى تىزىمنەن سىزىپ تاستاۋعا بولا ما؟» دەگەن ساۋالدارعا اشىق كەلە باستادى.

ەۋروپا مەن تۇركيا اراسى جاقىنداي الا ما؟

ۋاشينگتون مەن انكارا اراسى الا تايداي بۇلىنگەن تۇستا، ەۋروپا مەن تۇركيا جاقىنداسا الا ما؟ ەۋروپا ەلدەرى تۇركياداعى اۆتوريتارلىق بيلىكتى سىناپ-مىنەپ، ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلىپ جاتقانىن كوبىرەك ءسوز ەتەدى. ال، ەكونوميكالىق بايلانىسقا كەلگەندە تۇرىكتەرگە ارتىق-اۋىس ءسوزى جوق. سەبەبى، تۇركيا ەو ەكونوميكاسى ءۇشىن ماڭىزى بار مەملەكەت. ەۋروپالىق كوپتەگەن بانكتەردىڭ تۇركيامەن بايلانىسى تىعىز. بيىل تۇرىك ليراسىنىڭ قۇنسىزدانۋى بىرقاتار ەۋروپالىق بانكتەردى دە شىعىنعا باتىرىپ كەتتى. تەك بۇلار عانا ەمەس تۇرىك پەن ەو اراسىن ارازدىققا جىبەرمەيتىن سەبەپتەر مەن مۇددەلەر جەتەرلىك.

جاقىندا، تۇرىك ۇكىمەتى ەكى گرەك اسكەري قىزمەتكەرىن جانە Amnesty International ۇيىمىنىڭ باسشىسىن بوساتتى. ساراپشىلار، بۇعان قاراپ ەردوعان ۇكىمەتى ەۋروپامەن بولعان قارىم-قاتىناستى رەتتەۋگە تالپىنادى دەپ بولجام جاسادى. دەسە دە، جاقىن ارادا ەو-عا قوسىلمايتىنى انىق. سولاي دا، ەردوعان داعدارىستان تۇبەگەيلى قۇتىلۋدىڭ جولىن ەۋروپادان تاباتىنىن انىق اڭعاردى.

2016 جىلى تۇركيا ءسۇريا بوسقىندارىن ەۋروپاعا جىبەرمەي ۇستاپ قالدى دا، ەسەسىنە ەۋرووداقتان ەكونوميكالىق كومەك الا الدى. الداعى ۋاقىتتا ءسۇريا ۇكىمەتىنىڭ يدليب ايماعىنداعى اسكەري ارەكەتتەرى قايتا جاندانادى. بۇل بوسقىنداردىڭ اعىمىن تاعى كۇشەيتەدى دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، تۇركيا ەۋروپاعا تاعى كەرەك. جاڭا ميگراتسيا اعىمىن تەجەپ، كەزەكتى ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعۋدىڭ جولىن ەۋروپادان تاپپاق. بۇعان قاراپ، ەو مەن تۇركيا قاتىناسى اقش-تۇركيا قاتىناسىنان دەربەس باعىتتا داميدى دەگەن قورىتىندى ايتۋعا بولادى. سونىمەن، باتىس الەمى ءۇشىن تۇركيا نە الىستاۋعا بولمايتىن، نە جاقىنداۋعا بولمايتىن تاياۋ-شىعىستىڭ ىقپالدى ويىنشىسى بولىپ قالدى.

“The Qazaq Times”