ساراپ: دەرجاۆالاردىڭ قازاقستانداعى باسەكەسى كۇشەيەدى

ەلدەگى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن رەسمي بيلىكتىڭ سۇرانىسى بويىنشا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارت ۇيىمىنىڭ اسكەرلەرى قازاقستانعا كىردى. توقاەۆ ادمينستراتسياسىنىڭ الماتىداعى باسبۇزارلاردى ۇيىمداسقان «تەررورلىق» جانە «باندالىق توپتار» دەپ اتاۋى، ءارى ەلدە تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ناۋقانىن باستاۋى ۇقشۇ اسكەرىنىڭ ەلگە كىرۋىنە قۇقىقتىق شارت ءتۇزدى. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ ىشكى ماسەلەسى ءبىرشاما اۋقىمدى گەوساياسي ماسشتابقا كوتەرىلدى، بۇل ءوز  كەزەگىندە بىزدە مۇددەلىك بايلانىستارى جوعارى رەسەيدى قامتىعان بىرنەشە دەرجاۆا ورتاسىنداعى باسەكەلەستىكتى دە كۇشەيتۋى مۇمكىن.

ۇيىمنىڭ وزگە مۇشەلەرىنەن ونداپ، جۇزدەپ جىبەرىلسە، رەسەيدەن  ەكى مىڭنان استام اسكەر قازاقستانعا كىردى. ۇقشۇ اسكەرىنىڭ كىرۋى قازاقستانداعى، سوعان ىلەسە ورتالىق ازياداعى رەسەي ىقپالىن ارتتىرارى ءسوزسسىز. وسى تۇستا گەوستراتەگيالىق مۇددەلەرى بويىنشا ورتا ازيادا رەسەيمەن باسەكەلەسىپ كەلە جاتقان قىتاي، تۇركيا جانە وزگە دە دەرجاۆالاردىڭ قازاقستانداعى جاعدايعا ءجىتى ءمان بەرىپ وتىرعانى دا ايقىن كورىندى.

سونىڭ دالەلىن بىلاي ايتىپ كورەلىك:

• 8 قاڭتاردا تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، ەلدەگى جاعدايعا باسا ءمان بەرىپ وتىرعانىن ايتتى. ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق قايتا-قايتا ءسوز ەتىلدى; ءتىپتى، تۇركيا تارابى جاعدايدى رەتتەۋ بويىنشا تاجىريبەلەرىمەن ءبولىسىپ، تەحنيكالىق كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى;
• 7 قاڭتار تۇرىك ءسىم باسشىسى مەۆلۇت چاۆۋشوعلۋ قازاقستاندىق ارىپتەسى مۇحتار تىلەۋبەردىگە قوڭىراۋ شالىپ، قازاقستاندا بولىپ جاتقان ماسەلەلەر بويىنشا سويلەستى;
• تۇركيا ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى مۇستافا شەنتوپ تا قازاقستاندىق ارىپتەسى نۇرلان نىعىماتۋلينمەن تەلەفون ارقىلى سويلەستى;
• تۇركيا قورعانىس ءمينيسترى دە قازاقستانعا قاتىستى مالىمدەمە جاساپ، «قازاق حالقى قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ شىعادى» دەگەنگە جاقىن لەبىز ءبىلدىردى;
• 7 قاڭتاردا قىتاي ءسىم تارابى مالىمدەمە جاساپ، قازاقستانعا جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى كومەك ۇسىنۋعا دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى;
• 10 قاڭتاردا قىتاي ءسىم باسشىسى ۋاڭ ي قر ءسىم جەتەكشىسى م.تىلەۋبەردىمەن تەلەفوندا سويلەستى;
• 10 قاڭتاردا قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين) مەن بەلارۋس پرەزيدەنتى لۋكاشەنوك اراسىنداعى سويلەسۋدە دە ۇقشۇ اسكەرلەرىنىڭ قازاقستانعا كىرۋى جانە قازاقستانداعى جاعداي ءسوز بولدى.
• 10 قاڭتاردا ەو-نىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگى مالىمدەمە جاساپ، ەلدەگى داعدارىستى شەشۋگە قولعابىس ەتۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى;
• ال، رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين مەن قازاقستان پرەزيدەنتى توقاەۆ وسى كۇندەر اراسىندا بىرنەشە رەت سويلەستى. تۇرىك اقپارات قۇرالدارى «پۋتين توقاەۆپەن كوپ مارتە سويلەسىپ كەتتى» دەپ جازىپ جاتتى.
• اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ۇقشۇ اسكەرلەرىنىڭ قازاقستانعا كىرۋىنە بايلانىستى الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن سىڭايداعى مالىمدەمە جاسادى.

بۇلار دەرلىك مۇددەلى دەرجاۆالاردىڭ قازاقستانعا باسا نازار اۋدارىپ وتىرعانىن كورسەتتى. ەندى بۇلاردى جەكە-جەكە تالداپ كورەلىك.

تۇركيا

قازاقستانداعى جاعدايدا باسا ءمان بەرگەن ەلدىڭ ءبىرى تۇركيا بولدى. تۇرىك جەتەكشىلەرىنىڭ قازاقستانداعى ارىپتەستەرىمەن سويلەسۋ كەزىندە ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعى، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ ماڭىزدىلىعى جانە دوستىق-باۋىرلاستىق قاتىناستار كوبىرەك ءسوز بولدى. تۇركيا تارابى ءوزىنىڭ بارلىق قولدان كەلگەن كومەگىن بەرۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزىپ جاتتى.

11 قاڭتاردا وتكەن تۇركى مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ءسىم باسشىلارى اراسىنداعى ونلاين ساميتتە دە قازاقستانداعى جاعداي ماڭىزدى تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولدى. مەۆلۋت چاۆۋشوگلۋ سوزىندە تۇركى الەمنىڭ ورتاق ۇلكەن وتباسى ەكەنىن ايتا كەلىپ، قازاقستانداعى سەكىلدى ماسەلەلەردى ورتاق شەشۋگە ۇمتىلۋ كەرەك دەگەن سىڭاي تانىتتى، ءارى ونداي ماسەلەلەردە تمۇ-نىڭ قولايلى پلاتفورما بولاتىنىن دا ءسوز ەتتى.

تۇركيا تاۋلى-قاراباق سوعىسىنان كەيىن كاسپيدىڭ شىعىسىنداعى تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەرگە ىقپال كۇشىن ارتتىرۋدىڭ قارقىندى قادامدارىنا كىرىستى. وتكەن كۇزدە عانا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەرى كەڭەسى ۇيىمعا اينالىپ، بۇل ۇيىمداعى تۇركيانىڭ كوشباسشىلىق ورىنى دا كورىنە باستاعان ەدى. قازاقستانداعى جانە وزگە ورتا ازيالىق ەلدەردەگى ەكونوميكالىق سالىمى از بولعانىمەن انكارا ايماقتاعى ەلدەرمەن قورعانىس سالاسىنداعى جانە مادەني الماسۋ جاعىنداعى بايلانىستاردى قارقىندى دامىتىپ كەلەدى.

بۇدان تىس اۋعانستانداعى جاعدايعا بايلانىستى، ونداعى اسكەري قيمىلدارعا تۇركيانىڭ قاتىسا باستاۋىنا ىلەسە دە تۇركيا ورتا ازياداعى ستراتەگيالىق قادامدارىن العا باستىرىپ، وڭىرگە اسەر ەتۋگە تالاسقان ءۇش نەگىزگى كۇشتىڭ بىرىنە اينالعان ەدى. تۇركيا بۇل بارىستا ءوزىنىڭ ايماقتاعى قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تۇركىمەنستان سەكىلدى ەلدەرمەن تاريحي-مادەني بايلانىستارىن دا العا تارتىپ وتىردى.

قىتاي

قىتاي دا قازاقستاندا بولىپ جاتقان ماسەلەگە قاتىستى ءۇنسىز قالعان جوق. 7 قاڭتاردا قىتاي ءسىم-ءىنىڭ ءباسپاسوز وكىلى ۋاڭ ۆەنبيڭ بەيجىڭنىڭ كوزقاراسى تۋرالى مالىمدەمەسىندە «سىرتقى كۇشتەردىڭ قازاقستاندا ماقساتتى الەۋمەتتىك تولقۋ تۋدىرىپ، زورلىق-زومبىلىق پەن ارانداتۋ ۇيىستىرۋىنا باتىل قارسى تۇراتىنىن» باسا بەلگىلەپ، قازاقستانعا بارلىق قاجەتتى كومەكتى كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزگەن ەدى. بۇل مالىمدەمەنىڭ وزىدە بەلگىلى گەوساياسي مانگە يە ەكەنى انىق.

قازاقستاندا قىتايدىڭ دا سالماقتى ستراتەگيالىق مۇددەسى بار. العاشقى نارازىلىق كەزىندە باتىستاعى قىتاي ينۆەستيتسياسى بار مۇناي كەن ورىندارىنىڭ جۇمىسشىلارى دا نارازىلىققا قىتىستى. بۇل جاعداي قىتاي تارابىن الاڭداتپاي قويمايدى. ول عانا ەمەس، قىتاي باسشىسى شي ءجينپيڭنىڭ (سي تسزينپين) «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اتتى گلوبالدىق جوباسى العاش 2013 جىلى قازاقستاندا ۇسىنعان ءارى بۇل جوبادا قازاقستاننىڭ ماڭىزى اسا جوعارى. قىتايدىڭ وزىنە تاسىمالدايتىن مۇناي-گاز قۇبىرلارى قازاقستان ارقىلى شىڭجاڭعا كىرەتىنىن ايتپاعان كۇندە ەد، ماڭىزدى ساۋدا جولى دا قازاقستان ارقىلى ورتا ازياعا، ارى قاراي وزگە ەلدەر مەن ايماقتارعا جالعاسادى.

قىتايدىڭ قازاقستانداعى جاعدايعا باسا نازار اۋدارۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى شىڭجاڭ ماسەلەسىنە دە بايلانىستى. شىڭجاڭعا بولعان قازاقستان اسەرى قىتاي ءۇشىن اسا سەزىمتال تاقىرىپ. ونداعى از ساندى ۇلتتارعا، اسىرەسە قازاقتارعا جاسالىپ جاتقان قىسىمدار قازاق قوعامىندا ۇنەمى كوتەرىلىپ كەلەدى. ءتىپتى، قازاقستانداعى قىتاي ەلشىلىگىنىڭ الدىندا جۇزدەگەن كۇنگە جالعاسقان نارازىلىق اكتسياسى تولاستاعان ەمەس. قازاقستاندا ۇيعىر دياسپوراسىنىڭ ءومىر سۇرەتىنى دە قىتاي ءۇشىن كوڭىل بۇرماسا بولمايتىن تاقىرىپ.

ۇقشۇ قۇرامىندا رەسەي تاڭداۋلى ساربازدارىن قازاقستانعا جىبەرەتىنى ءمالىم بولعاننان كەيىن قىتاي باسشىسى دا بىردەن قازاقستانداعى جاعدايعا قاتىستى ۇستانىمىن جاريا ەتتى. ال، 10 قاڭتار كۇنى قىتاي ءسىم باسشىسى ۋاڭ ي قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەستى. بۇل سويلەسۋلەر مەن مالىمدەمەلەر كەزىندە قىتاي تارابى قر پرەزيدەنتى توقاەۆتىڭ بەيجىڭدەگى قىسقى وليمپيادا ويىندارىنىڭ اشىلۋ راسىمىنە قاتىسۋعا شاقىرعانى دا بايقالدى. بۇل دا قىتايدىڭ وزىندىك مۇددەلەرىن العا جىلجىتۋ ءۇشىن ارەكەت ەتىپ وتىرعانىن كورسەتتى.

باتىسپەن قارىم-قاتىناستىڭ ناشارلاۋى قىتاي مەن رەسەيدى جاقىنداتا تۇسكەنى راس. دەگەنمەن، ورتالىق ازيا بويىنشا ماسكەۋ مەن بەيجىڭ باسەكەلەس بولىپ قالا بەرەدى. قازاقستانداعى جاعدايدى جانە ۇقشۇ اسكەرىنىڭ قازاقستانعا كىرۋىنە قاتىستى ماسەلەنى قىتاي باسشىسى شي ءجينپيڭنىڭ پۋتينمەن ەمەس، لۋكاشەنكومەن تالقىلاۋى دا ۇلكەن مانگە يە، ءتىپتى ديپلوماتيالىق ءمانى بار ماقساتتى ءجۇرىس دەۋگە بولادى.

بۇدان ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن ەلىندە ءوزىنىڭ بيلىگىنە قارسى تولقۋلار بولعان لۋكاشەنكو قازاقستانداعى جاعداي بويىنشا بەلسەندى مالىمدەمە جاساعان، ءارى ۇقشۇ كۇشتەرىنىڭ جىبەرىلۋىنە دە بەلسەندىلىك تانىتقان ليدەر بولدى. بۇل ارادا ءبىز لۋكاشەنوك مەن نازارباەۆ ارا قاتىناسىنىڭ تىعىز بولىپ كەلگەنى، پۋتين سوڭعى كەزدە توقاەۆقا كوبىرەك نازار اۋدارۋى سىندى ەكى ءتۇيىندى دە ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. قازاقستاندا دۇربەلەڭ باستالۋدان بىرەر كۇن بۇرىن عانا لۋكاشەنكو نازارباەۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن. وسىدان كەيىن بارىپ«نەگە پۋتيننەن ەمەس؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابىلاتىنداي. قازاقستانداعى جاعدايدى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن قىتاي باسشىسىنا بەلارۋس پرەزيدەنتىنەن قولايلى ادام بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە قازاقستانعا باسىم كوپ اسكەر جىبەرىپ وتىرعان ماسكەۋدەگى ارىپتەسىمەن بۇل شەپتە باسەكەلەس بولىپ قالدى. مۇمكىن بۇل سويلەسۋدە سي لۋكاشەنكودان قازاقستاننىڭ جوعارى بيلىك ەليتاسى ىشىندەگى بىزگە دە جۇمباق بولىپ وتىرعان كەيبىر جاعدايلاردى سۇراپ بىلگەن بولار.

باتىس

ەلدەگى كۇردەلى جاعدايعا بايلانىستى پرەزيدەنت توقاەۆ ستراتەگيالىق، ەكونوميكالىق ماڭىزى بار نىسانداردى اسكەري كۇشپەن قورعاۋعا الۋعا بۇيرىق بەرگەن ەدى. بۇلاردىڭ قاتارىندا الەمدەگى اسا ماڭىزدى مۇناي كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن «تەڭىز مۇناي كەن ورىنى» دا بار. ال، اتىراۋ اكىمدىگىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسىندە اتالعان كەن ورنىن اسكەري كۇزەتكە الۋعا ۇقشۇ كۇشتەرىنىڭ قاتىستىرىلماعانىن باسا بەلگىلەپ كەتتى.

ەلدە تۇراقسىزدىق ورناعان تۇستا تەڭىز مۇناي كەنىنە باسا ءمان بەرىلۋى بەكەر ەمەس. بۇل قازاقستان مۇناي ءوندىرىسى مەن ەلدىڭ جالپى ەكونوميكاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن نىسان. وندا قازاقستان-اقش بىرلەسكەن «تەڭىز شەۆرون مۇناي كومپانياسى» جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ ۇستىنە كەن ءوندىرىسىنىڭ 25 پايىزى اقش-قا تيەسىلى Exxon Mobil كومپانياسىنا ءتان، ازداعان بولىگى رەسەيلىك «لۋكويل»-عا، باسىم كوپ بولىگىنە قازاقستان مۇناي كومپانيالارى يەلىك ەتەدى. اتىراۋ اكىمدىگىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسىندە ۇقشۇ كۇشتەرىنىڭ بۇل نىساندى قورعاۋعا قاتىسپاعانىن باسا بەلگىلەپ ايتقانى دا سوندىقتان.

قازاقستاننىڭ پايدالى قازبالارىن يگەرۋ سالاسىندا باتىس ەلدەرىنىڭ كاپيتالى باسىمدىققا يە. اسىرەسە، بريتانيا، نيدەرلاندى، اقش جانە گەرمانيا سەكىلدى ەلدەردىڭ ينۆەستيتسياسى كوبىرەك. بۇل سالادا قىتاي ينۆەستيتسياسى جىل سايىن ءوسىپ كەلە جاتقانىمەن جالپى جاعىنان العاندا باسىمدىققا يە ەمەس. مىنە سوندىقتان دا، ەو-نىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگى 10 قاڭتاردا مالىمدەمە جاساپ، قازاقستان ەو-نىڭ ماڭىزدى سەرىكتەسى ەكەنىن جانە ەو قازاقستانعا قازىرگى داعدارىستى شەشۋگە، قيىندىقتى ەڭسەرۋگە قولعابىس ەتۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى.

ال اقش بولسا، كوپشىلىك حاباردار بولى، مەملەكەتتىك حاتشىسى انتوني بلينكەن ۇقشۇ كونتەنتتەرىنىڭ قازاقستانعا كىرۋىنە الاڭداعان سىڭايداعى پىكىر ءبىلدىردى.

رەسەي

رەسەي تاقىرىبىنان ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولاتىنداي. ماسكەۋ بۇل جولى ورتالىق ازياداعى ىقپالىن ارتتىرۋدا اسا ماڭىزدى ءارى وزىنە ۇپاي بەرەتىن قادامدى جاساي الدى. ورىستىڭ ءتۇرلى باسىلىمدارى قازاقستان تۋرالى نە ءبىر قيسىندى-قيسىنسىز سوزدەردى قارشا بوراتتى. «وسى ورايدا قازاقستاندى رەسەي قۇرامىنا قوسىپ الايىق» دەيتىن راديكال «ساياساتكەرلەرى» دە بولدى. ورىس باق-ى تۇركيا مەن ازىربايجانداعى قوعامدىق پىكىر سوڭعى اپتادا قازاقستان تاقىرىبىنا اينالعانىنا دا ءمان بەرىپ جاتتى. وندا ايتىلعان «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى قازاقستانعا اسكەر جىبەرۋى كەرەك» دەگەن بەيرەسمي پىكىرلەردىڭ ءوزى رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتى.

ءتۇيىن

قازاقستانداعى بولعان كۇردەلى جاعداي تەك ەلى ىشىنە عانا ەمەس، ىرگەلەس ايماقتار مەن ەلدەرگە دە ءتۇرى اسەر بەرەتىنى ءسوزسسىز. قازاقستان سىندى باي شيكىزات وندىرىسىندەگى ەل دەرجاۆالاردىڭ نازارىندا ەكەنى و باستان بەلگىلى. بىراق، قازىرگى جاعداي بىزگە مۇددەلى سىرتقى كۇشتەردىڭ باسەكەسىن ءبىر ساتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەردى. ولاردى الاڭداتاتىن سۇراق – قازاقستان ءوز يەلىگىندەگى ۋران، مەتالل، مۇناي، گاز ت.ب. رەسۋرستاردى جەتكىزۋدە كىمگە باسىمدىق بەرەدى، ەندىگى ماسەلە وسىندا بولسا كەرەك. قازاقستاننىڭ كەلەسى ءبىر تاراپقا شيكىزات كوزى بولىپ كەتپەس ءۇشىن بارلىق مۇددەلى تاراپتار تالاس جۇرگىزەدى. بۇل ءوز رەتىندە قازاقستانداعى ىشكى ساياسي جاعدايعا دا اسەر ەتۋى بەك مۇمكىن.

The Qazaq Times