قۇلبەك ەرگوبەك: پرەزيدەنتتىڭ سوزىنەن، ۇلت بولىپ تۇتاسا الماعانىمىزدى ءبىلدىم

كىرىسپە

تۇركىستان تۋرالى اقسەلەۋ سەيدىمبەك ايتىپتى دەيتىن مىنا ءبىر ءسوزدى اعالاردان ەستۋشى ەدىك. «كەيدە تۇركىستاندى ويلاپ الاڭ كۇي كەشەمىن» دەيدى ەكەن اقاڭ. «سونداي ساتتەردە كولىككە وتىرامىن دا، استانانى اينالا ءجۇرىپ، قالانىڭ تۇركىستان جاق شەتىنە بارامىن. سول ارادان بيىكتەۋ ءبىر جەرگە شىعىپ، تۇركىستان اتىرابىنا كۇن سالىپ قارايمىن. سول كەزدە ەڭ الدىمەن قۇلبەك ەرگوبەكتىڭ نوبايى كوزىمە تۇسەدى. قۇلبەكتى كورەمىن دە، «ە-ە-ە، تۇركىستان ورنىندا ەكەن عوي» دەپ، كوڭىلىم جايلانىپ، ۇيگە قايتامىن».

ءازىل-شىنى ارالاس اڭگىمە بولسا دا، وسى ءسوزدىڭ استارىندا ۇلكەن نەگىز جاتقانىن اڭداۋ قيىن ەمەس. قازاقستاننىڭ استانا مەن الماتىدان باسقا وبلىس ورتالىقتارىندا، قالالارىندا زيالى قاۋىم وكىلى دەپ ايتۋعا لايىق تۇلعالاردىڭ تۇرۋى كوڭىلگە مەدەۋ ەكەنى انىق. ولار – سول ءوڭىردىڭ دىڭگەگى ىسپەتتى، رۋحانياتتىڭ تۋىن ۇستاپ، ۇلت بولمىسىنىڭ ۇيتقىسى بولا بىلەتىن جاندار. اقسەلەۋ اعامىزدىڭ تۇركىستاندا قۇلبەك باۋىرىنىڭ بار ەكەنىنە كوڭىلى توعايىپ، قاسيەتتى ءوڭىردىڭ حال-جاعدايىن سول ءبىر ادامنىڭ بارلىعىمەن باعالاپ جاتقانى سودان بولسا كەرەك. تۇركىستانعا جولىمىز تۇسكەندە ءبىز دە عالىم، سىنشى، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى قۇلبەك ەرگوبەك اعامىزدى ادەيى ىزدەپ باردىق. «Qazaqtimes.kz» اتتى جاڭا سايت اشىپ، اقپارات ايدىنىنا ات قوسقالى جاتقانىمىزدى ەستىگەن ول كىسى قۋانىش ءبىلدىرىپ، قۇتتى بولسىن ايتتى. كوڭىلدەگى ايتار ءسوزى كەرنەۋىنەن اسىپ تۇراتىن ادامدار بولادى عوي. قۇلبەك اعامىز دا سولاردىڭ قاتارىنان-دى. ويشا دايارلاپ بارعان سۇراقتارىمىزدىڭ شەتىن شىعاردىق پا، شىعارمادىق پا، ارى قاراي اعامىز ءوزى-اق اقتارىلىپ جۇرە بەردى.

ەسكەرتۋ: بۇل – سۇحباتتىڭ ءبىرىنشى بولىگى، قالعان بولىگى جاقىن كۇندەردە جاريالانادى.

احمەت يااسساۋي كەسەنەسى. 2016 جىل، 16 جەلتوقسان

تۇركىستانعا اكىمدەر ۋاقىتشا كەلەدى، قوينى-قونىشىن تولتىرىپ كەتەدى

– قۇلبەك اعا، تۇركىستانعا ءبىرىنشى رەت كەلگەن ادام قالانىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە اۋراسىن، قاسيەتىن سەزىنەتىندەي. اسىرەسە، احمەت ياسساۋي كەسەنەسى مەن وعان قاتار جاتقان تاريحي ورىنداردى ارالاعان كەزدە وزگەشە ءبىر سىرلى الەمگە، وقشاۋ ورتاعا تاپ بولعانداي كۇي كەشەدى. قالانىڭ تاريحي، رۋحاني بولمىسى بولەكشە. ءتىپتى، بۇنداعى ادام باسقا دۇنيەگە سىرتتان كوز سالىپ، بارلاپ وتىراتىنداي دەسەم ارتىق ەمەس. ال، ەل مادەنيەتىنىڭ، رۋحانياتىنىڭ ارناسى، ولشەم-دەڭگەيى ادەتتە الىپ قالالارمەن ولشەنەدى. ءوزىڭىز وسى شاھاردىڭ تۇرعىنى، ەل اعاسى رەتىندە استانا مەن الماتىعا، وزگە دە وبلىس ورتالىقتارىنا قاراپ وتىرىپ، ۇلتتىق بولمىس بيىگى، مادەنيەت، رۋحانيات اعىنى قالاي قالىپتاسىپ، قالاي باعىت الىپ بارا جاتىر دەپ ويلايسىز؟ سىرت كوز رەتىندە نەنى اڭدايسىز؟

– 1980 جىلى، قىستىڭ كوكتەمگە ۇلاسار ىبىلىڭقى-سىبىلىڭقى شاعىندا، سول كەزدەگى «قازاقستان تەلە-راديو كورپوراتسياسى» ادەبي-درامالىق حابارلار باس رەداكتسياسى تاپسىرۋى بويىنشا، قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى باۋىرجان مومىشۇلىنا بارىپ، ون ەكى كۇن اڭگىمەلەسكەن جايىم بار. تەلەارناداعى ادەبي-دراممالىق حابارلار باس رەداكتسياسىنىڭ باس رەداكتورى سۇلتان ورازالينوۆ.  جاستىق قوي، بىردەن ۇلكەن سۇراقتان باستاپ كەتىپپىن. «جالپى، ۇلى وتان سوعىسى الەمدىك تاريحتا قانشالىق ءرول اتقارادى جانە كەلەشەگى قالاي بولادى؟» دەپ سۇرايمىن عوي. سوندا، باۋكەڭ مۇرتى شانشىلا قالىپ، «سەن ماعان وسىنشا ۇلكەن سۇراق قوياسىڭ، بىراق جاۋاپ بەرۋگە بەس-اق مينۋت ۋاقىت بەرەسىڭ» دەگەنى بار ەدى. سول سەكىلدى، ۇلكەن سۇراقتان باستاپ وتىرسىڭ. ولاي بولسا، الدىمەن تۇركىستان تۋرالى كەڭىتە اڭگىمەلەيىك. قالعان ماسەلەگە بايلانىستى پىكىردى ەكىنشى سۇراقتىڭ جاۋابى رەتىندە ايتا جاتارمىز.

بىرىنشىدەن، تۇركىستان شىنىندا دا، قازاقتىڭ وزگە بىردە-ءبىر قالاسىنا ۇقساي بەرمەيتىن جادىگەر شاھار. قازاقتىڭ بىردە-ءبىر قالاسىنىڭ ءدال تۇركىستانداي دۇنيەجۇزىنە داڭقى كەتكەن ەمەس. بىردە-ءبىر قالاسى تۇركى حالىقتارى اراسىندا ءدال تۇركىستانداي قاستەرلى ەمەس. سەن بۇنى، سىرتتان كەلىپ جاقسى بايقاعانسىڭ. بىراق، بۇنى وسى تۇركىستاننىڭ ىشىندەگى ازاماتتاردىڭ، وڭىردە باسشىلىق جاساپ جاتقان جىگىتتەردىڭ سەزىنە بىلمەيتىنى، تۇسىنە بىلمەيتىنى مەنىڭ جانىما باتادى. ايتپەسە، بۇل قالا دا استاناعا تەڭ دەمەسەك تە، سوعان جەتەقابىل وسەتىن ۋاقىتى بولدى. وكىنىشكە قاراي، تۇركىستانعا اكىمدەر ۋاقىتشا كەلەدى، قوينى-قونىشىن تولتىرىپ قايقايىپ قايىرا  كەتىپ بارا جاتادى. مەن تۇركىستانعا تۇراقتى قونىس تەپكەلى 25 جىل. وسى 25 جىلدا 8 وبلىس اكىمى، جادىگەر قالانىڭ 21 باسشىسى اۋىسىپتى. كوبىنە سىرتتان كەلەدى، سىرتقا كەتەدى. تۇركىستاننىڭ قادىرىن ءبىلىپ تە ۇلگەرمەيدى. وبلىسقا كەلگەن باسشى العاشقى كۇنى «مەنىڭ باعدارلامامدا تۇكىستاندى دامىتۋ جوسپارى بار» دەيدى. شاماسى، ەلباسى وبلىس اكىمىن قىزمەتكە تاعايىنداۋ ساتىندە تۇركىستانداي بويتۇمار شاھاردى دامتىۋ، تۇبىرىنەن تۇلەتۋ جايىندا تاپسىرما بەرىپ-اق جىبەرەدى. بالكىم، حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرۋ ءۇشىن سولاي ايتاتىن شىعار. بىراق، بەس جىل، نە التى جىل وتىرا ما، تۇركىستانعا ەشتەڭە ىستەمەي كەتىپ بارا جاتقانىن كورەسىڭ. ولاردىڭ اراسىندا كىم جوق؟ قىز زورلاپ 101 باپپەن سوتتالعان دا، اكىمدىك ينستيتۋتتان تاجىريبەسى بىلاي تۇرىپ، حابارى جوق  قۇر «قالتا» جىگىتتەر دە بولدى. سونىڭ كوبىندە تۇركىستانعا دەگەن پەرزەنتتىك بەيىل، باسشىلىق جاۋاپكەرشىلىك بولعان جوق. ويلاعانى – قۇلقىن، قالتا قامى. ايتپەسە، قر تاريحي پرەزيدەنتىنىڭ تاريحي جادىگەر شاھارعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىنا، تاريحي كوزقاراسىنا باقساق، قاي-دا، تۇركىستان ءوسىپ-وركەندەپ كەتەتىن ۋاقىتى بولدى، بولدىڭ نە، الدەقەشەن ءوتىپ كەتتى، قاراعىم!

قۇلبەك ەرگوبەك، عالىم، ادەبيەت سىنشىسى. تۇركىستان، 2016.12.16

تۇركىستاننىڭ قادىرىن  پرەزيدەنتىمىز بىلەدى. كۇمانىم جوق. ويتكەنى، ول كىسىنىڭ «تۇركىستان – تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋحاني استاناسى رەتىندە تۇلەۋ كەرەك» دەگەن باعدارلامالىق ءسوزى بار. باعدارلاما بولعاندا بار عوي، كەمەل باعدارلاما!  قالا اكىمدەرى جايىندا ايتتىم-اۋ. ال وبلىس اكىمدەرى ءتىپتى، جوعارىدان وسى تۇركىستانعا بولىنۋگە ءتيىستى قارجىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قۋزاپ، ونى الىپ كەلۋگە دە سەپتەسە بەرمەيدى-اۋ. تۇركىستان مەن ويلاعاننان باياۋ دامىپ كەلە جاتىر. سوڭعى جىلدارى عانا قالا اكىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تۇركىستان قاقپاسى ورتا عاسىرلىق ساۋلەت ستيلىندە ورناتىلدى.

مەنىڭ ويىمشا، تۇركىستان تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋحاني استاناسى رەتىندە ءالى تولىق تۇلەي الماي جاتىر. بۇعان ءبىر جاعى قازاق قوعامىنداعى دامۋ ۇدەرىسىنىڭ ءار كەلكىلىگى سەبەپ. تۇركىستاننىڭ دامۋى قازاق قوعامىنا، قازاقستاننىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە، ەكونوميكالىق قۋاتىنا بايلانىستى. وڭىرگە كەلگەن باسشى ازاماتتار تۇكىستانعا تۇرىك ەلدەرىنەن ينۆەستيتسيا تارتسا، جاراسىپ كەتەر ەدى. بىراق، ونى دا ءالى كۇنگە ەشكىم ىستەي قويعان جوق. جاقىندا عانا وبلىس اكىمى اۋىستى. ورنىنا رۋحانيات ماسەلەسىن تۇسىنەدى-اۋ دەيتىن  فيلولوگ پروفەسسور جانسەيىت تۇيمەباەۆ كەلدى. كەلە زيالى قاۋىمدى جينادى. ءسوز كەزەگى تيگەندە مەن ءوز ويىمدى ايتتىم: «باياعىدا پەتر 1 قازاق ەلىن، قازاق جەرىن «مەنىڭ شىعىسقا شىعاتىن تەرەزەم» دەگەن ەكەن. وسى وبلىستى سىرتقا تانىتام، ينۆەستور تارتامىن دەسەڭ، سەنىڭ شەتەلدەرگە شىعاتىن، تۇرىك دۇنيەسىنە شىعاتىن ەسىگىڭ تۇكىستان بولۋى كەرەك» دەدىم. اكىم بۇنى قورىتىندى سوزىندە ماقۇلدادى.

تۋعان جەرگە دەگەن پەرزەنتتىك ماحابباتىم شىعار، مەنىڭ تۇركىستان تۋرالى ويىم ۇلكەن. ويلاپ قاراساق، قالا قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش عاسىر استاناسى بولدى. قازاق جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن جويقىن سوعىستاردا پانا بولعان تۇكىستان، بەيبىت كەزەڭدە حالقىمىزعا انا بولعان تۇركىستان عوي بۇل.

– وسى ارادا ءبىر وي كىرىستىرە كەتەيىن، كەزىندە تۇركىستان قالاسى دا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ استاناسى بولۋعا لايىق قالالاردىڭ قاتارىندا اتالىپتى. ءاسىلى، تۇركىستاننىڭ استانا بولماي، وسىلاي ءوز بولمىسىن ساقتاپ، تاريحي جادىگەر، تازا جاقۇت مۇرا رەتىندە دەربەس تۇرعانى دۇرىس سياقتى.

– كەزىندە قازاقتىڭ قارىمدى قالامگەرى، قايراتكەر تۇلعا شەرحان مۇرتازا اعامىزدىڭ مەنى ءىنى تۇتىپ  اقىلداسقانى بار. «استانانى اقمولاعا كوشىرەمىز دەيدى. باسپاسوزدە ءارتۇرلى وي ايتىلىپ جاتىر. تۇكىستانعا قاراي تارتساق قايتەدى، تۇركىستان استانا بولا الا ما؟ قالاي ويلايسىڭ؟» دەپ ەدى. ول كەزدە «تۇركىستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى» جاڭا اشىلعان كەز. مەن سوعان كەلىپ-كەتىپ، ساباق بەرىپ جۇرەمىن. «تۇركىستان تۇلەسىن دەسەك...» اتاپ «ەگەمەن قازاقستان» بەتىندە ماقالا جاريالاپ جاتامىن. سوسىن دا اعامىزدىڭ اقىل سالىپ تۇرعانى! ونىڭ ۇستىنە «ءبورىلى بايراقتى» تۋ ەتۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىپ، ونى شەراعاڭ جوعارعى كەڭەستە جويقىن قولداعانى بار. سوسىن مەن «شەر اعا، سۋ تاۋىپ بەرە الامىز با. استانا بولعان سوڭ، حالقى ميلليونعا جقاراي كەتەدى. قاراتاۋدان سارقىراپ جاتاتىن اتا بۇلاقتار قازىر سارقىلدى. بالابۇلاقتار بالالاماي قالدى عوي. سۋ ماسەلەسىن شەشۋ قيىن بولماي ما؟» دەدىم. شەراعاڭ ويلانىپ قالدى. سىرداريانىڭ سۋى دا كورشىنىڭ ىقىلاس-پەيىلىنە بايلانىستى. ول جاقتان سۋ مول جىبەرىلسە، تۇركىستان اۋماعى جايناپ، جاساڭعىراپ قالادى. ال، سۋدى تارتىپ قالسا، داريانىڭ دا تانابى تارتىلىپ قۇرعاقشىلىق ەتەك الادى.

مەن بىراق، تۇركىستاننىڭ جەراستى  تولقىعان داريا ەكەنىن ەسكەرمەپپىن. شەراعاڭا كەزىندە دەم بەرە الماعانىما بۇگىن وكىنەمىن. ەگەر تۇركىستان استانا بولسا، ارينە، وسەر ەدى. ونداي جاعدايدا، سىرداريانىڭ سۋىن دا جۇتىپ، ءوڭىردى ەكولوگيالىق زارداپقا ۇشىراتىپ جاتقان، سويتە تۇرا، مەملەكەتتىك ستراتەگيامىزدا ورنى بار، ەكونوميكامىزعا ۇلەس قوسىپ جاتقان بايقوڭىر توقتار ما ەدى، كىم ءبىلسىن!؟ دەي تۇرعانمەن، ەلباسىنىڭ تۇركىستاننىڭ وتارلىق كەزەڭدەگى تاز كەپەشىن سول قالپى قالدىرماي، تاۋەلسىز، جاڭا ۋاقىتقا ساي، جاڭاشا دامىتقىسى كەلىپ وتىرعان ساياساتىن، ۇستانىمىن قولدايمىن. ول كىسىنىڭ «تۇركىستان تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋحاني استاناسى رەتىندە گۇلدەۋى كەرەك» دەگەنى كەمەل ءسوزى – كوسەم پىكىر.

ەلباسى ماڭىنداعىلاردىڭ كوبى رۋشىلدىقپەن بارىپ العاندار

– تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا مىنە، شيرەك عاسىر تولدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ۇلت رەتىندە ۇيىسا الدىق پا؟ تاۋەلسىز تۇركى ەلدەرىنىڭ بىرلىگى قاي دەڭگەگە جەتتى دەر ەدىڭىز؟

– تاۋەلسىزدىككە جەتەتىن قاستەرلى ەشتەڭەمىز جوق. سوندىقتان، تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى وي – ىلعي دا كىسىنى قاناتتاندىراتىن وي بولۋ كەرەك. جيىرما بەس جىلدا ەلىمىز جەتكەن جەتىستىك مول. ەكونوميكالىق ءوسىم دە، رۋحانياتتاعى ىلگەرلەۋ دە بار. ءبىزدىڭ بيلىك تە، حالىق تا حالىقارالىق ورەدە ويلاي باستادى. جۋرناليستەرىمىز دە ازات وي ايتىپ ءجۇر. بىراق، جەتىستىگىمىزدى ەشكىم تارتىپ المايدى. وسى جيىرما بەس جىلدا ءبىز ۇلت بولىپ تۇتاسا المادىق. جيىرما بەس جىلدىق مارتەبەلى تويدا مەن ەلباسىنىڭ سوزىنەن سونى اڭعاردىم. پرەزيدەنت «ءبىزدى سىرتتان كەلىپ ەشكىم جاۋلاپ المايدى، ءبىزدى قۇرتاتىن ىشىمىزدەگى بەرەكەسىزدىك، الاۋىزدىق» دەدى ءبىر سوزىندە. وسىنى ايتقىزىپ وتىرعان جاعداي، شىنىندا ەل اراسىندا بار. وسى 25 جىلدا  قازاق ۇلتى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا اينالا المادىق. مەملەكەت مەحانيزم رەتىندە قازاق ۇلتىن تۇتاستىرا  المادى. ەلباسىنىڭ كوبىنە «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا» ارقا سۇيەي بەرەتىنى، ءتىپتى «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىن تاستاۋى دا مىنە، وسىدان  بولۋى كەرەك. ەسەسىنە، وسى جيىرما بەس جىلدا رۋشىلدىق كۇشەيىپ، اسقىنىپ كەتتى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىققا جەتۋىمىزگە ۇلكەن كەدەرگى.

قازاق ەلى وي-ساناسى، رۋحانياتى، ىشكى-سىرتقى مادەنيەتى تۇرعىسىنان ءۇش ەتاپتى باستان كەشىرۋ كەرەك ەدى. ول – رۋدىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى، باعالاۋى، تاريحىن تانۋى. بىراق، مۇندا ۇزاق ايالداپ قالماي، ءوزىن تانۋدى وزىمشىلدىك رۋشىلدىق سىرقاتقا اينالدىرماي، ۇلتتىق تۇتاستىققا دەن قويۋ كەرەك ەدى. قازاق ۇلتى ءتىپتى، ەلباسى ارقا سۇيەپ جۇرگەن «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ» وزەگىنە اينالۋى كەرەك قوي. ءدال قازىر قازاق ۇلتى كەشەگى 1986 جىلعىداي ۇلتتىق ىنتىماق-بىرلىكتە مە؟ مەن ولاي دەپ ايتا الماس ەدىم. قازاقتىڭ ويانۋى حح عاسىر باسىندا كەرەمەت بولعان. بيىك دارەجەگە جەتكەن.  ازاتتىقتى ارمانداپ كۇن كەشكەن ول كەزدەگى قازاقتاردىڭ  ۇلتتىق ساناسى ازات ەدى. ءوزارا ىنتىماعى ۇلتتىق تۇتاستىق ورەسىنە جەتكەن دەرلىك. ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق ساناسى تۇتاس ەدى. «قايتسەك ەل بولامىز؟» دەگەن يدەياعا توپتاستى ولار. وسى ويانۋدى ۇلتتىڭ مۇددەسىنە جۇمساي ءبىلدى. قازىر قازاق ۇلتى حح عاسىر باسىندا قازاق ۇلتى جەتكەن ۇلتتىق تۇتاستىققا جەتە الماي وتىر. ايتپەسە، جاڭاعى ايتىپ وتىرعان جەلتوقسان قوزعالىسىنا دا قازاق تۇتاسىپ جەتتى، ۇلت بولىپ ۇيىپ جەتتى. سوندا ولاردى ۇيىتقان ۇيتقى نە؟ ۇيتقى ورىس وتارلىعىنا قارسى – ۇلتتىق نامىس. ۇلتتىق نامىس ازاماتتىق بولمىستى تۋعىزدى. جەكەنىڭ ازاماتتىق بولمىسى جالپىنىڭ ازاماتتىق بولمىسىنا ۇلاستى. «ازامات جۇنجىمە، جۇرمە بوس...» – ۇرانعا اينالدى. ەندى شە؟ ەندى مە؟ تاۋەلسىزدىككە دەيىن ىنتىماقتاسىپ جەتكەن ۇلتتىق تۇتاستىقتى  كۇيرەتىپ العاندايمىز. بۇل نە؟ بۇل – ەلباسى ايتقانداي، تاۋەلسىزدىكتى العاننان، العان تاۋەلسىزدىكتى  ساقتاپ قالۋدىڭ قيىن ەكەنىن ويلاماعاندىق. مىنا قىم-قۋىت زاماندا جۇدىرىقتاي جۇمىلعان ىنتىماق جوق جەردە ىرىقسىزدىق بيلەپ، ۇلتتىق ىرىسىڭدى ءبىر ساتتە ىدىسىڭنان اۋدارىپ الۋىڭ مۇمكىن ەكەنىن جەتە پايىمداماۋ. تالاي بوزداقتارىمىزدان ايىرىلدىق. الاش ارداقتىلارى جويىلعانىمەن، ونىڭ يدەياسىن ۇستانعان بەيسەنباي كەنجەباەۆ، ەرماحان بەكماحانوۆ تاعى باسقا تۇلعالار ءبىزدى بوستاندىق يدەياسىمەن جەتەلەپ وتىردى. ولاردىڭ وي قۇرباندىعى، شەككەن ازاپتارىنىڭ ارقاسىندا ءبىز تاۋەلسىزدىككە جەتتىك. تاۋەلسىزدىككە تۇتاسىپ جەتكەن ۇلت، تاۋەلسىزدىك زامانىندا سول تۇتاستىعىنا جەتە الماي قالدى. بۇدان اسقان قاسىرەت بولا ما؟

ەكىنشى كەزەڭ – ۇلتتىق تۇتاستىقتان ۇلتشىلدىققا جەتۋ كەزەڭى. ۇلتشىلدىق دەسە ءبىز كىرپىدەي جيىرىلامىز. ويتكەنى، كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيا «ۇلتشىلدىقتى» بوجەك كورسەتكەن. ۇلتشىلدىق – ۇلتىڭدى ءسۇيۋ سەزىمىنىڭ ۇلتتىق تۇتاستىقتا كورىنۋى. ۇلتشىلدىق تۇتاس ۇلت بويىندا بولماي، ۇلت بويىنداعى تۇتاستانعان سەزىم بولماي – قازاق مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا اينالا المايدى. وندا رۋشىلدىق ورەدە قالىپ قويۋى مۇمكىن. ونداي بولسا تاۋەلسىزدىككە قاۋىپ.

قۇلبەك ەرگوبەك، عالىم، ادەبيەت سىنشىسى. تۇركىستان، 2016.12.16

حح عاسىر باسىندا ويانعان جالعىز قازاق حالقى ەمەس ەدى. سول كەزدەگى ءدىني، الاشورداشىل، دەموكرات اعارتۋشىلارىمىزدىڭ ءبارىنىڭ رۋحاني ورتاق ۇستىنى «ويان قازاق» بولعانى ءمالىم. سول سەكىلدى، عاياز ىسقاقي، س.ماحسۋدي، اقشورا بۇلار تاتار حالقىن وياتقان. عالىمجان يبراگيموۆ، احمەت زاكي ۆاليدي باشقۇرت حالقىن وياتتى. ال، چۋلپان، فيترات، ابدوللا ابلاني سەكىلدى قايراتكەرلەر وزبەك ۇلتىن وياتقان. سوندىقتان، بۇل كەز بارلىق وتار ۇلتتاردىڭ ويانعان ءساتى. بۇل تۇرىك ۇلت-ۇلىستارى اراسىندا كورىنگەن ۇلتشىلدىق سارىندار. قازاق ۇلتشىلدىعى، وزبەك ۇلتشىلدىعى، تاتار ۇلتشىلدىعى... ويانۋشىلىق تۇرىك ۇلت-ۇلىستارىنىڭ بارىندە بىردەي بولا قويعان جوق. اسىرەسە، سىبىردەگى ابدەن اياقاسى بولىپ جۇتاعان، شوقىنعان، ازعان، توزعان از ۇلتتار ۇلتتىق ويانۋشىلىققا جەتە المادى. سول سەبەپتى ولاردا ۇلتتىق تۇتاس سەزىم – ۇلتشىلدىق بولا قويمادى. 4 مىڭ شور، ايتپەسە 70 مىڭ التاي، شۋاش  ۇلتشىل بولىپ نە ىستەي السىن؟! ال ءبىزدىڭ الاشوردا قوزعالىسى – قازاق حالقىن ۇلتتىق تۇتاستىققا اكەلدى، ۇلت بويىنا ۇلتشىلدىق تۇتاس سەزىمىن ەگە الدى. ۇلتشىلدىق قازاق ۇلتىندا حح عاسىر باسىندا قالىپتاستى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ 70 جىل بويى «ۇلتشىلدىقپەن» كۇرەسەتىن سەبەبى مىنە وسىدان!

تاعى ءبىر سۇراق تۋادى: «قازاق ۇلتشىلدىعى» الاشوردا وكىلدەرىن قىناداي قىرىپ تاستاعان 1937 جىلمەن بىتپەدى مە؟»  الاشوردا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ءبىر باستاۋى، ءبىر بەلەڭى. ولاردىڭ ورىنبوردى قازاق استاناسى ەتۋدەن قاشاتىنى، ءتىپتى 1920-25 جىلعى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان تارتىنا بەرەتىنى – قازاق ۇلتى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا اينالا الماي قالا ما دەگەن قاۋىپتەن. ۇلت ءوز جەرىندە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا اينالماسا – ول ۇلتتىڭ كەلەشەگى نەعايبىل.  سۇراققا كوشەيىك، الاشوردا وكىلدەرى تۇگەلگە جۋىق اتىلىپ كەتكەنىمەن، ۇلتشىلدىق يدەياسى جالعاسىپ جاتتى. ب.كەنجەبايۇلى، ە.بەكماحانوۆ، ە.ىسمايىلوۆ، ق.جۇماليەۆ، ت.نۇرتازين، ح.ماحمۋدوۆ، ا.ل.جوۆتيس الاشوردا يدەياسىن ءارى قاراي جالعاپ بارا جاتتى. تۇركياعا كەتىپ قالاتىن س.لاپين، ەۋروپاعا كەتۋگە ءماجبۇر م.شوقاي ءبىر ەسەپتەن قازاق ۇلتشىلدىعى يدەياسىنىڭ سىرت بايلانىستارى. كەيىنگى ۇرپاقتى جەلتوقسان يدەياسىنا جەتەلەگەن، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلدىرعان رۋحاني كۇش – الاشوردانىڭ اماناتىنداي ۇلتشىلدىق! بۇگىنگى قازاق ازاماتتارىنا جەتپەي جۇرگەن ءبىر ماسەلە – ۇلتشىلدىق. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇلتشىلدىعىمىز حح عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە المايدى. ول ۇلتشىلدىقتىڭ تۇتاس ۇلتتى قامتىعان كەزەڭى، بۇگىنگى ۇلتشىلدىق ءبىر عاسىر بويى تاياق جەپ يت سىلىكپەسى شىققان سەلكەۋ-سەكەم ۇلتشىلدىق. ۇلتشىلدىقتان باسشىمىز دا، قوسشىمىز دا تۇرا قاشامىز. شىنىنا كەلگەندە قازاق قوعامى بويىنداعى رۋشىلدىقتى ۇلتشىلدىق قانا قۋىپ شىعا الادى.ۇلتشىلدىقپەن  ءبىر كىسىدەي كۇرەسكەن  جازۋشى عابيدەن مۇستافين 1980 جىلى «بۇرىن ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسىپ ەدىك، ەندى ۇلتسىزدىقپەن كۇرەسەتىن ۋاقىت كەلدى...»-دەيدى. ۇلتسىزدىقپەن كۇرەس – ۇلتتى ۇلتشىلدىققا ۇندەۋ!

ەندىگى ءبىر كەزەڭ – تۇرىكشىلدىك. تۇرىكشىلدىكتىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالاعان تۇلعا زيا گوكالىپ. حح عاسىر باسىندا تۇركىستانعا كەلىپ ۇلكەن جيىن جاساعان. تۇرىكشىلدىك حح عاسىر باسىندا كۇللى تۇرىك جۇرتىنا كەڭىنەن جايىلعان اعىم. سول تۇستا ۇلتتىق بيىكتەن ارى قاراي كوتەرىلگەن ازاماتتارىمىز بولدى. وعان جارقىن مىسال ماعجان جۇمابايۇلى،   مۇستافا شوقاي! ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ «تۇركىستان» اتالاتىن ولەڭى – كۇللى تۇرىك جۇرتىنىڭ گيمنى. «الىستاعى باۋىرىما» – تۇركيانىڭ تاۋەلسىزدىگىنە وراي جازىلعان. مۇستافا شوقاي تۇرىك بىرلىگىن ارمانداعان ادام. س.ماقسۋدي، اقشورا، گ.ىسقاقي «ەدىل-ورال» (حازار مەملەكەتىنىڭ استاناسى «ەتيل» قالاسى بولعانىن ۇمىتپاڭىز.) يدەياسىنان تۇرىكشىلدىككە ويىستى. ويىستىرعان تاتار-باشقۇرت-شۋاشتى بىرىكتىرۋدى ويلاعان  «ەدىل-ورال مەملەكەتىن» كوممۋنيستىك سوۆەتتەر وداعى قۇرۋعا جول بەرمەدى، جورگوگىندە تۇنشىقتىرىپ قۇرتۋعا ۇمتىلدى. ا.ز.ۆاليدي-توعاندى تىڭداعان، باشقۇرت حالقىمەن ساناسقان بولىپ «باشقۇرت اۆتونومياسىن» جاساقتاۋى – «ەدىل-ورال مەملەكەتتىك» تۇتاستىعىنا جۇمسالعان ايلا بولاتىن. گ.ىسقاقي مەن ا.ز.ۆاليدي-توعاننىڭ باقيلىققا وكپەلەسىپ اتتانۋ سىرى وسى جەردە جاتىر. ا.ز.ءۆاليديدىڭ، ەنۆەر پاشانىڭ وڭتۇستىك تۇركىستانعا كەلىپ، سوۆەت وداعىنا قارسى كۇرەسۋى – تۇرىكشىلدىك يدەيانىڭ ارەكەتى.  ماسەلەنى ىندەتە بەرسەك، ۇلى وتان سوعىسى اتالاتىن جويداسىز قىرعىندا المانيادا تۇتقىنداردان «قازاق لەگيونى»، «تاتار لەگيونى» دەگەندەي جاساقتاردىڭ قۇرىلۋى – تۇرىك بىرلىگىنىڭ ىقپالى بولاتىن. وعان مۇحامەتجان سەراليننىڭ باي ناعاشىلارى ياۋىشەۆتاردىڭ قاراجاتپەن دەمەۋىندە (مۇسا جالەل دە وسى  لەگيوندا) گاپ بار.

شۇكىر، قازىر ءبىرسىپىرا تۇرىك ەلى تاۋەلسىزدىك الدى. ءبىرازى، ءالى وتارلىق  «قالىپتا» وتىر. ازاتتىق، تاۋەلسىزدىك ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ارمانى. ال كەيبىر تۇرىك ۇلت-ۇلىستارى تاۋەلسىزدىكتى تىلەمەيدى دە. «ماڭگۇرتتىك». ولاي بولسا، ءححى عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى، ياعني بۇگىن، حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى مۇستافا شوقايلار ارمانداعان تۇرىك بىرلىگى جايىنداعى وي-ساناسىنا ورەمىزدىڭ جەتپەگەنى نەسى؟! سوعان تارتىلا الماي جۇرگەنىمىز نە قىلعانىمىز؟! ەلباسىمىزدىڭ ءوزى تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ سامميتىندە تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينتەگراتسياسى تۋرالى ايتىپ-اق ءجۇر ەمەس پە؟! ودان ارتىق اشىق پىكىر بىلدىرە المايدى عوي. «تۇرىك اعايىندار بىرىگەيىك» دەپ قالاي ايتادى. ءبىز وسىعان جەتە الماي وتىرمىز. بۇعان دا رۋشىلدىق كەدەرگى بولۋدا. ۇلتتىق ءبىرتۇتاس ويلاۋ جوق، ۇلتتىق، ۇلتشىلدىق ءبىرتۇتاس ويلاۋ جۇيەسىنە جەتە الماعان سوڭ، تۇرىكتىك ورەگە تارتىلۋ  تاعى جوق. ونىڭ ۇستىنە تۇرىك مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ جەكە امبيتسياسى دا تۇرىكشىلدىك ىنتىماققا كەدەرگى بولۋدا. ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر اراب دۇنيەسىنىڭ ىنتىماقسىزدىعىنان شەككەن زارداپتارى تۇرىك مەملەكەتتەرى، تۇرىك ۇلت-ۇلىستارى باسشىلارى ءۇشىن قاشان وي سالار؟! بۇل ءبىزدىڭ قوعامنىڭ تراگەدياسى دەپ ويلايمىن. وزگە تۇرىك جۇرتىمەن بىرگە قازاقتىڭ دا وسى جيىرما بەس جىلدا ءالى جەتە الماي كەلە جاتقان ءبىر ماسەلەسى – تۇرىكشىلدىك.

– ۇلتتىق ءبىرتۇتاس ويلاۋ دەپ وتىرسىز. وعان جەتۋ ءۇشىن ۇلتشىلدىق سانا مىعىم بولۋ كەرەك پە؟ الايدا، ءبىز قازىر «ۇلتشىلدىق» دەگەن سوزدەن قاشامىز. كەرىسىنشە،  رۋشىلدىققا جاقىن سەكىلدىمىز؟

– ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعى ازاماتتارىمىزدا ۇلتتىق بولمىس بىردەن قالىپتاسپادى. ۇلتتىق بولمىس دەپ وتىرعانىم – ۇلتشىلدىق. بىرىنشىدەن، ۇلتشىلدىق بولماي، قوعام ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە اينالۋى ەكىتالاي. ەكىنشىدەن، قازاق مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا اينالۋى دا قيىن. ۇلتشىلدىق دەگەن جامان ءسوز ەمەس. ول – ۇلتىن ءسۇيۋ دەگەن ءسوز. كەشەگى سوۆەت وداعى ورناعان كەزدىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ-اق، وسى ۇلتشىلدىقپەن كۇرەستى. ويتكەنى، ول تۇستا قازاق وتە تىعىز ۇلتتىق ىنتىماق-بىرلىككە كەلگەن ەدى. ال ەندى، رۋشىلدىق وي-سانامەن ءجۇرىپ، ۇلتشىلدىق بيىككە قالاي كوتەرىلەسىڭ؟! ۇلتشىلدىق بيىككە جەتە الماساڭ، سەندە مەملەكەتتىك وي قايدان بولادى. ەلباسىنىڭ اينالاسىنداعى ازاماتتاردىڭ كوبى رۋشىلدىق جۇيەمەن جىلانشا جورعالاپ بارىپ قالعاندار... العاشقى جىلدارى رۋ-رۋدىڭ لوببيلەرى تىقپالاپ، سونى ينستيتۋت رەتىندە، جامان ءداستۇر رەتىندە قالىپتاستىرىپ جىبەردى دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ، قازاقتىڭ بار سانالى، ويلى، پاراساتتى، مەملەكەتشىل مۇددەسى جوعارى ازاماتتارى ەلباسىنىڭ اينالاسىنان تابىلۋى كەرەك ەدى عوي. وسىنىڭ سالادارىنان، مەملەكەتىمىز نارىقتىق جۇيەگە اياق باسقانىمەن، ونىڭ دامۋ بارىسى ءوز دارەجەسىندە بولمادى. جاڭا مەملەكەت قۇرۋ دەگەن ءسوز – بەلگىلى دارەجەدە ەسكىنى كۇيرەتۋ. ەلباسىنىڭ تاڭداعانى رەۆوليۋتسيالىق جول ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق جول. ول دا جاقسى-اق. دەگەنمەن، جەكەشەلەندىرۋ، جەر ساتۋ سەكىلدى مەملەكەتتى تىعىرىقتان شىعاراتىن تولىپ جاتقان قادامداردا كوپ قاتەلىكتەر كەتتى. وسى ماسەلەلەردىڭ وزىنە ۇلتتى بىرىكتىرىپ، ىنتىماقتاستىرىپ اكەلۋ كەرەك ەدى. دەپۋتاتتىق سايلاۋ، جەرگىلىكتى جەردەگى ءماسليحات سايلاۋىنان باستاپ، بارىندە رۋشىلدىق مۇددە باسىم بولدى. سودان دا، ەلباسىنا جاردەمشى بولاتىن، مەملەكەتتىك تەتىكتەردى باسقارۋعا ءتيىستى ازاماتتار ەكىنشى پلانعا شىعىپ كەتتى. مەملەكەتشىل تۇلعالار   مەملەكەت رەتىندە جاڭا زاماندا، جاڭا كەزەڭدە دامۋىمىزدىڭ تەورەتيكتەرىنە عانا اينالىپ قالدى. ونى ىسكە قوساتىن پراكتيكالىق ىستەردەن شەتتەتىلدى. ۇلتشىلدىقتان جالتارىپ، رۋشىلدىققا جان تارتۋ وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر تۋدىرادى. قازىر دە ساقتانباساق، وسى جويداسىز «ءۇردىستىڭ» زاردابىن تارتامىز. رۋشىلدىق سانامەن، رۋشىلدىق پيعىلمەن مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىن ەمەس. مەملەكەتتىك تۇتاستىقتى بەكىتەتىن، قازاق ۇلتىن مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا اينالدىراتىن ول – رۋشىلدىق ەمەس، ۇلتشىلدىق. سول ۇلتشىلدىققا جەتسەك ەكەن دەپ ارماندايمىن. ۇلت بولىپ تۇتاسقان ۇلتشىلدىق ورەگە جەتسەك، ونىڭ ارعى جاعىندا تۇرىكشىلدىكتىڭ دە اۋىلى الىس بولماس ەدى.

جالعاسى بار

«The Qazaq Times»