وزبەك پرەزيدەنتىنىڭ اقش ساپارى جانە ورتالىق ازيا

وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ اقش-قا جاساعان ساپارى تۋرالى الەم اقپارات كەڭىستىگىندە ءار ءتۇرلى بولجامدار مەن قاۋەسەتتەر ايتىلدى. ءتىپتى سونىڭ اراسىندا «اقش وزبەكستاندى قانشاعا ساتىپ الدى» دەگەن تاقىرىپتار دا كەزدەسكەن ەدى. الايدا، شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ كەشە سوڭىنا شىققان اقش ساپارىنىڭ ناتيجەسىنە قاراعاندا، بۇل ساپاردىڭ تاشكەنت ءۇشىن عانا ەمەس، قۇراما شتات ءۇشىن دە ماڭىزعا يە ەكەنى بەلگىلى بولدى.

كەزەكتى ساپار بارىسىندا وزبەك باسشىسى اقش پرەزيدەنتىمەن بىرقاتار ىنتىماقتاستىق كەلىسىمدەرىنە قول قويدى. بۇل كەلىسىمدەردى ەكى ەل باسشىسى دا «اقش پەن وزبەكستاننىڭ ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ باستالۋى» دەپ باعالاستى. ولاي بولسا اقش پەن وزبەكستان اراسىندا قانداي ىمىرالاستىق پايدا بولدى، ەكى ەل جەكە-جەكە نەلەرگە قول جەتكىزدى؟ وسىلارعا توقتالىپ كورەلىك.

وزبەكستان نەگە قول جەتكىزدى؟

ەڭ الدىمەن ەكى تاراپتىڭ دا شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ كەزەكتى ساپارىن «تاريحي ساپار» دەپ باعالاعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. وزىنە ىرگەلەس مۇسىلمان ەلدەرى مەن رەسەي ىقپالىنا قاراماستان اقش-پەن سىرتقى قاتىناستاردى رەتتەۋ ءۇشىن ساپارعا اتتانعان وزبەك باسشىسىنىڭ بۇل قادامىن «ەرلىك» دەپ باعالاپ جاتقان ساراپشىلار دا بار. (ورتالىق ازيا تاقىرىبى بويىنشا تانىمال ساراپشى اركادي دۋبنوۆ سولاي دەيدى).

ءوڭىردىڭ دەڭگەيىنەن العاندا، تاشكەنت ءۇشىن ءوزىنىڭ مارتەبەسىن، سەنىمدى سەرىك ەكەنىن دالەلدەۋ اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر. ارينە، مويىندايتىنىمىز، شاۆكات ميرزيەەۆ بيلىككە كەلىسىمەن وزبەكستاننىڭ كورشىلەس ەلدەرىمەن مامىلەسى جاقساردى. دەمەك، بۇل وزبەكستاننىڭ ءوز ايماعىنداعى ەلدەر اراسىندا قادىم-قاسيەتى ارتىپ، جاعىمدى جاعىنان ىقپال ەتە باستاعانىن اڭعارتادى. ەندىگى قادامدا تاشكەنت ءۇشىن الەمدىك دەرجاۆالارمەن بايلانىس ورناتۋ، سولاردىڭ قولداۋىنا يە بولۋ كەرەك بولعان ەدى.

بۇعان دەيىن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى سالىستىرمالى ازىراق تارتقان وزبەكستان، ەندى سىرت ەلدەرمەن بارىس-كەلىستى دامىتۋعا قادام قويدى. كەيبىر ساراپشىلار وزبەكستان ەكونوميكاسىنا ميللياردتاعان اقش ينۆەستيتسياسى ەرتەڭ-اق قۇيىلا جونەلەدى دەگەن پىكىرگە كەلىسەدى. الايدا، وزبەكستاننىڭ اقش باسا نازار اۋداراتىن ادام قۇقىعى ماسەلەسىندەگى بەت بەينەسى جانە ەكونوميكالىق ءوسىمى مەن ينۆەستيتسيالىق كليمات بويىنشا شارت-جاعدايى جاقسى ەمەس.

ەلگە شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتۋ ءىسىن مارقۇم يسلام كاريموۆ تە سىناپ كورگەن. الايدا، ول ارەكەتىنىڭ بەرەكەسى از بولدى. ال، ميرزيەەۆ ەل ىشىندە بىرقاتار رەفورمالاردى قولعا الدى. ۆاليۋتا رەفورماسى ساياساتىنا دا باردى. پرەزيدەنت شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ بۇل ساياساتى باستالىسىمەن ەلدەگى قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ شەندىلەرىنەن كۇشتى قارسىلىقتاردىڭ بولعانى تۋرالى BBC حابارلارىندا ەگجەي-تەگجەيلى ايتىلدى. بىراق، وزبەك پرەزيدەنتى ءوز ساياساتىن قاندايدا ءبىر ادامداردىڭ قارسىلىعىنا قاراتپادى.

دەسە دە، شاۆكات اكانىڭ بۇل جاساعان ارەكەتتەرى الەم ەلدەرىنىڭ ءىرى كومپانيالارىنا قانشالىق شابىت بولاتىنى ءوز الدىنا ۇلكەن ماسەلە. ولار وزبەكستانعا ينۆەستيتسيا سالۋعا باتىلدىق ەتە الا ما، جوق پا؟ كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراساق، ميرزيەەۆتىڭ ۇكىمەتى Chevron, Exxon Mobil جانە General Electric سەكىلدى ءىرى كومپانيالارمەن العاشقى كەلىسسوزدەرىن باستاپ كەتكەن كورىنەدى.

ءبىز مويىنداعىمىز كەلمەگەنىمەن، وزبەكستان ارمياسى ورتالىق ازيادا سانى جاعىنان جانە سوعىس قۋاتى جاعىنان الدىنعى قاتارداعى ارميا دەپ تانىلىپ وتىر. ءبىر كەمشىلىگى بولسا – قارۋ-جاراعى، اسكەري تەحنيكاسى رەسەيدىڭ نەمەسە بۇرىنعى كەڭەس وداعىنان قالعان ەسكى تەحنيكالار. بۇلار كۇن ەتكەن سايىن ەسكىرىپ، قولدانىستان شىعىپ قالىپ جاتىر. بۇل جاعىندا قازاقستاننىڭ ارتىق جەرى بايقالادى. الايدا، وزبەك ارمياسى سول كۇيىندە قالىپ كەتپەيتىنى انىق. اقش وزبەكستانعا اۋە قورعانىس تەحنيكالارىن، اسكەري ىستەرگە ارنالعان ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارىن، وزگە دە قۇرال-جاراقتار بەرۋگە دايىن.

اقش-قا قانداي پايدا كەلمەك؟

تاياۋ بولاشاق تۇرعىسىنان العاندا، اقش وزبەكستانمەن بايلانىسىن جاقسارتۋ ارقىلى ناتو كۇشتەرى ءۇشىن جۇك جەتكىزىلىپ تۇراتىن «وڭتۇستىك بولىمشەلەر جەلىسىنە» ۇلكەن قولداۋ الىپ وتىر. ترامپتىڭ پاكىستان تۋرالى كوزقاراسى اقش-تىڭ الداعى ۋاقىتتاعى بۇل ەلگە دەگەن ساياساتىنىڭ دۇرىس باعىتتا بولمايتىنىن اڭعارتىپ وتىر. بۇنداي جاعدايدا ورتالىق ازيا اقش ءۇشىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق ايماق بولماق.

ەڭ ماڭىزدىسى اۋعانستان ماسەلەسىندە ۋاشينگتوننىڭ كۇنى وزبەكستانعا كوبىرەك تۇسكەلى تۇر. داۋ-داماي مەن اتىس-شابىس ۇزىلمەگەن بۇل ەلدە وزبەكتەردىڭ ەكىنشى ورىنداعى ەتيكالىق توپ. ونىڭ سىرتىندا اۋعانستاننىڭ كەيبىر وڭىرلەرىنە وزبەكستاننىڭ ىقپالى زور. دەمەك، تاشكەنت پەن ۋاشينگتون اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق اۋعانستانداعى اقش اسكەرلەرى ءۇشىن دە كەرەك بولىپ وتىر.

سونىمەن بىرگە ورتالىق ازياداعى رەسەي مەن قىتاي ىقپالىنا اقش تارابى ءوز سالماعىندا قوسىپ، ءۇش تاراپتى اسەر قالىپتاستىرۋعا تىرىسادى. ول ءۇشىن دە وڭىردە سەنىمدى جاقتاسىنىڭ بولۋى كەرەك. دەگەنمەن قازىرگى جاعدايدا ميرزيەەۆ ءۇش الىپتىڭ ورتاسىنداعى اڭگىمەگە باس سۇققىسى كەلمەيتىندەي.

رەسەي، قىتاي جانە ورتالىق ازيا

مالىمەتتەرگە قاراعاندا وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ اق ۇيدە قول قويعان كەلىسىمدەرىنىڭ قۇنى 8,5 ملرد دوللارعا تەڭ. ال، شاۆكات ميرزيەەۆ ماسكەۋ ساپارى كەزىندە قۇنى 12 ملرد دوللار كولەمىندەگى كەلىسىمگە قول قويعان ەدى. رەسەي وزبەكستاندى وزىنە قارسى قويىپ الۋدان الاڭدايدى، سوندىقتان دا تىكە قىسىم كورسەتپەي كەلەدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى ەكى ەل ورتاسىن ءبولىپ جاتقان قازاقستاننىڭ وزبەكستانمەن باۋىرلاستىعى دا ۇلكەن ءرول اتقارادى. بىراق، وزبەك باسشىسىنىڭ ءار قادامىن نازارىنان تىس قالدىرعان ەمەس.

كەيبىر ساراپشىلار رەسەي وزبەكستاننىڭ اقش-قا جاقىنداسۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەيدى. سەبەبى، رەسەيدە قازىر بۇل پروتسەستى توقتاتاتىن ناقتى جوباسى جوق. رەسەيگە باعىتتالعان سانكتسيالار، باتىس ەلدەرىمەن قاتىناسىنىڭ بۇزىلۋى، ىشكى-سىرتقى قىسىمدار ماسكەۋدى قازاق دالاسىنان ارى تامان جاتقان تاشكەنتكە موينىن بۇرعىزار ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ۋكرايناداعى جاعداي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ رەسەيگە دەگەن كوزقاراسىندا سۋىتىپ جىبەردى. استانا ءۇشىن دە، تاشكەنت ۇشىندە ماسكەۋ بۇرىنعىداي سەنىمدى سەرىك بولماي بارادى.

ال، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ سونىڭ ىشىندە قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق، بارىس-كەلىس تەز قارقىنمەن دامىپ كەلەدى. اعايىن اراسىنداعى ارازدىقتى رەتتەۋ ءۇشىن قىرعىز-وزبەك اراسى دا تاتۋلىققا قاراي بەت الدى. قازىرگى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرلىككە ۇمتىلىسى كەمەلدى بولماعان كۇننىڭ وزىندە، بولاشاق ۇلكەن كۇشتەردىڭ تاعانىن قالاپ كەلەدى.

رەسەي ءوز الدىنا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءار قادامىن بەيجىڭ تارابى دا قالت جىبەرمەي قاداعالاپ كەلەدى. وزبەكستاندا قىتايدىڭ دا بەلگىلى مولشەردە ينۆەستيتسياسى بار. وزبەكستاننان ءوتىپ جاتقان تەمىر جول قىتايدىڭ كۇرە تامىرىنا ءتيىپ تۇر. بۇل تۇرعىدا وزبەكستاننىڭ اقش-پەن بايلانىسىن تەڭ دامىتۋى ورىندى دا.

دەگەنمەن، وزبەكستان عانا ەمەس، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بولاشاق بەلەستەرىن تاپ باسىپ بولجاپ ايتۋ قيىن. ورتالى ازيا ەلدەرى تولىقتاي اقش-قا وڭ قاباق تانىتقان كۇندە دە اقش-تىڭ قۇبىلمالى سىرتىق ساياساتى قاي كۇنى قىرىنا باعارىن ەشكىم ايتا المايدى. كۇن ساناپ ارتقان قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى الدىندا دا، جالپى ىشكى ءونىم قۇنى ءبىر تۇركياعا تەڭ كەلمەيتىن بەس ەلدىڭ ەڭسەسى بيىك، سالماعى اۋىر، ىقپالى زور ايماق بولىپ قالىپتاسۋى وڭاي شارۋا ەمەس-ءتى.

“The Qazaq Times”