افريكاداعى اسكەري كەڭەيۋ: قىتاي ءوز مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن كۇش قولدانا ما؟

2017 جىلى تاراتىلعان «سوعىس ءبورىسى 2» (War Wolf /zhanlang) اتتى قىتاي ءفيلمى ەلدەگى كينوتەاترلاردا كەڭ كوپ قويىلعان فيلمدەردىڭ ءبىرى بولدى. فيلمدەگى گەروي – قىتايلىق جاۋىنگەر افريكاداعى بۇلىكشىلەرگە كەزدەسىپ ۇرىس سالادى. بۇل قىتاي كينوسىنىڭ العاش رەت شەت جەردە «ادىلەت ءۇشىن كۇرەسكەن قاھارماننىڭ» وبرازىن سومداپ شىعۋى بولدى. ءارى، قىتايدى الەمدەگى ادىلەتتىلىك پەن بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋشى رەتىندە سۋرەتتەدى.

اتالعان فيلم تۋرالى افريكاداعى قاۋىپسىزدىكتى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ كەڭەسشىسى پەتر فابريتۋس VOA اقپاراتتىق سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «بۇل فيلم شىنىندا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ۇستانىمىن كورسەتىپ تۇر. قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ قىتايدىڭ الەمدىك ارەناداعى بەلسەندى ءيميدجىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالۋدا»، – دەگەن پىكىرىن ايتادى. ول بۇدان تىس قىتايدىڭ افريكاداعى ەكونوميكالىق كەڭەيۋىمەن بىرگە اسكەري كەڭەيۋى دە جالعاسىپ جاتقانىن نازار اۋدارۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتادى.

قىتايدىڭ بولاشاقتا ءوز مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا كۇش قولدانۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ساراپشىلار ءارتۇرلى پىكىردە. دەگەنمەن، ساراپشىلاردىڭ ءبارى دە «قىتايدىڭ افريكاداعى قادامدارى – جاڭا كوپجاقتى بايلانىس ستراتەگياسىنىڭ سىناعى» دەگەن پىكىرگە كەلىسەدى. فابريتۋس سوزىندە: «افريكاعا قادام باسۋىنىڭ تاريحىنا قارايتىن بولساق، قىتاي بۇۇ-داعى بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىنان پايدالانىپ افريكادا اسكەري ارالاسۋىن نىعايتا ءتۇستى. قىتاي قاشاندا بۇۇ قارارىنا ءوزىنىڭ مۇددەسىن جاسىرىپ كەلەدى»، – دەگەن.

بۇعان مىسال رەتىندە وڭتۇستىك سۋداننىڭ مۇناي سالاسىندا قىتايدىڭ ۇلكەن مۇددەسىنىڭ جاتقانىن ايتۋعا بولادى. قىتاي بۇل ەلدەگى بۇۇ-نىڭ بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ قارۋلى قوسىنىنا ءوزىنىڭ 700 ادامنان تۇراتىن جاياۋ اسكەرلەر باتالەونىن قاتىستىرعان. كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنداعى بۇۇ كۇشتەرىندە 220 قىتايلىق جاۋىنگەر بار. ال، بۇل ەلدەن قىتايعا كوپ مولشەردە مىس پەن كوبالت  ەكسپورت ەتىلەدى.

سوڭعى كەزدەرى قىتاي افريكادا تىكەلەي اسكەري وپەراتسيالاردى جۇرگىزۋگە دايىن ەكەنىن دە كورسەتە باستادى – قىتاي فلوتى ءۇندى مۇحيتىندا سوماليدىڭ تەڭىز قاراقشىلارىن قۇرىقتادى; بىلتىر دجيبۋتيدە العاش رەت شەتەلدەگى اسكەري بازاسىن قۇردى. بۇل قىتايدىڭ سول ايماقتاعى اسكەري تەڭىز كۇشتەرىن جابدىقتاۋعا جانە اسكەري تەحنيكالاردى جەتكىزۋگە ارنالعان.

ەكسپەرتتەر قىتايدىڭ اسكەري تەڭىز كۇشتەرى الەمنىڭ الدىنعى قاتارىندا ەكەنىن ايتادى. دجون حوپكينس ۋنيۆەرسيتەتىندەگى حالىقارالىق زەرتتەۋ ورتالىعى قىتايتانۋ ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى دەۆيد لەمپتون قىتايدىڭ الەمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى بارعان سايىن كەڭەيىپ كەلە جاتقانىن، قىتاي ءوزىن الەمنىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە قاراي باستاعانىن ايتادى. بۇل قىتايدىڭ باسقا ەلدەردىڭ ىسىنە ارالاسۋىنا اكەلىپ سوعادى.

قىتايدىڭ دامۋدى قولداۋ جەلەۋىمەن افريكاداعى ادام قۇقىقتارى ناشار قورعالاتىن ەلدەرگە كومەك كورسەتىپ وتىرعانى باتىس ەلدەرىنىڭ دە  الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزدى. بۇل ءۇشىن قىتاي قوسىمشا شارتتاردى دا تۇزبەگەن. ساراپشىلار قىتايدىڭ بۇل ارەكەتى باتىس ەلدەرىنىڭ كۇش-جىگەرىن السىرەتۋگە جاسالعان شابۋىلمەن تەڭ دەپ قارايدى. سەبەبى، باتىس ەلدەرى افريكادا دەموكراتيانى دامىتۋ، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ىستەرىنە كومەك كورسەتىپ كەلەدى.

فابريتۋس بۇل تۋرالى: «قىتايدىڭ كورسەتكەن كومەگى شارتتى تۇردە بولادى. مىسالى، ءسىز قىتايدىڭ كومەگىن قابىلداعاننان كەيىن مىندەتتى تۇردە قىتاي ۇستانىمىن قابىلداۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى»، – دەدى. ول ءسوزىن تولىقتىرا وتىرىپ: «قىتايدىڭ كومەگىن قابىلداعان ەلدەر مىندەتتى تۇردە دالاي لامانىڭ سول ەلگە ساپارلاۋىنا تىيىم سالۋى كەرەك. سەبەبى، بەيجىڭ بيلىگى ونى تيبەت اۆتونومياسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسۋشى سەپاراتيست ساياسي تۇلعا دەپ قارايدى»، – دەدى.

بۇدان تىس افريكا ەلدەرىنە كومەك كورسەتۋدە قىتاي تولىپ جاتقان مۇددەلىك ايىرباستاردى جاسادى. انگولادا دامۋعا جاساعان كومەگىمەن بولاشاقتا ەلدەگى مۇنايدى پايدالانۋ قۇقىعىن ايىرباستاۋدى ۇسىندى. ال، دجيبۋتي، كەنيا جانە باسقا دا شىعىس افريكا ەلدەرىنە قىتاي ۇكىمەتى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى دامىتۋ ءۇشىن زور مولشەردەگى نەسيە بەردى. ەگەر بۇل ەلدەر قارىزداردى وتەي الماعان جاعدايدا، قىتايدىڭ ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى پايدالانۋعا ايرىقشا قۇقىعى بولاتىن بولدى. قىتايدىڭ دجيبۋتيدەگى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جابدىقتاۋ ورتالىقتارى ءۇشىن اسكەري بازاسى قۇرىلدى. وعان قوسا، دجيبۋتي مەن ەفيوپيانى بايلانىستىراتىن ەلەكترلەندىرىلگەن تەمىر جول جەلىسىن سالعان.

دەگەنمەن، ساراپشىلار قىتايدىڭ ءوز مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا كۇش قولدانۋ-قولدانباۋى تۋرالى ۇقساماعان پىكىردە. كەي ساراپشىلار، قىتاي ميللياردتاعان اقش دوللارى قۇنىنا يە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى جانە ونى افريكامەن تۇتاستىرۋدى كوزدەيدى. سوندىقتان، بۇل ەلدەردەگى مۇددەلەرىن قورعاۋ ماقساتىندا كۇش قولدانۋىنا ەرتە دەپ قارايدى. الايدا، قىتايدىڭ افريكاداعى اسكەري كەڭەيۋىنىڭ بارعان سايىن ارتا تۇسكەنىن العا تارتاتىن ساراپشىلار، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري كەڭەيۋى افريكا ەلدەرىنىڭ بۇلاشاعى مەن قازىرگى قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ۇلكەن قاتەر دەپ باعالايدى.

مەيلى قالاي بولسادا، «سوعىس ءبورىسى 2» ءفيلمى قىتاي ىشىندە كورىلىم سانى جاعىنان گولليۆۋدتىق فيلمدەردىڭ الدىن وراپ كەتتى. كاسسالىق ساتىلىمدا دا العا شىقتى. بۇل قىتاي جۇرتشىلىعىنا اسكەري كەڭەيۋ يدەياسىن سىڭىرگەنى انىق.

“The Qazaq Times”