اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى قىتاي تۋرالى جاڭا مالىمەت تاراتتى. فوتو: AFP.

اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى (ورتالىق بارلاۋ اگەنتتىگى/CIA) جاساعان قۇپيا مالىمەتتە، قىتايدىڭ اقش-قا باعىتتاعان استىرتىن ارەكەتتەرى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان. مالىمەتكە قاراعاندا قىتاي اقش-تىڭ بارلاۋ اگەنتتەرىن ساتىپ الۋعا تىرىسىپ جاتقانى ايتىلعان. بۇل تۋرالى BBC-ءدىڭ ونلاين قىزمەتى حابارلادى.

اتالعان CIA بايانداماسىنىڭ قۇپيا ەمەس مازمۇندارىن سول ەلدەگى كونسەرۆاتيۆتى ساياسي جاڭالىقتار سايتى «Washington Freedom Lighthouse» تاراتقان.  CIA اتالعان باياندامادا، اقش-تاعى  قىتاي بيلىگى قارجىلاندىرعان ينستيتۋتتارعا اكادەميالىق زەرتتەۋلەردى باقىلاۋعا تاپسىرما بەرگەنىن العا تارتادى.

باياندامادا: «قىتاي وسى ستراتەگيانى قىتايدى قولدايتىنداردى ماراپاتتاۋ ءۇشىن پايدالانىپ، باتىستىق اكادەميالىق باسىلىمدار مەن اكادەميالىق كونفەرەنتسيالاردى وزدىگىنەن تسەنزۋراعا ۇشىراتۋعا ارەكەت ەتكەن»، – دەلىنگەن. سونىمەن بىرگە قىتاي تارابى ءوزىن سىنعا العان عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەرگە ۆيزا بەرۋدى قيىنداتىپ كەلەدى. سەبەبى، بۇل ەلگە كىرۋ ولاردىڭ زەرتتەۋلەرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. CIA بۇنىڭ ءوزى دە ءبىر ءتۇرلى تسەنزۋرا جاساۋدىڭ امالى دەپ باعالاپ وتىر.

ورتالىق بارلاۋ اگەنتتىگى اتالعان مالىمەتتى تاراتۋمەن بىرگە، اقش كونگرەسسمەندەرى مەن بارلاۋ قىزمەتكەرلەرىن ەلدەگى جوو-داعى قىتايدىڭ ارەكەتتەرىن ءجيى باقىلاۋدا ۇستاۋدى تاپسىرعان. دەگەنمەن، CIA بۇل نۇسقاۋىنا تۇسىنىكتەمە بەرۋدەن باس تارتقان.

كۇڭ زى (كونفۋتسزى / Kong Zi /孔子) ينستيتۋتى جانە WeChat

وتكەن ايدا اقش فەدەرالدىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ (فەدەرالدىق بارلاۋ اگەنتتىگى/FBA) جەتەكشىسى كريستوفەر رەي، سەناتتىڭ ينتەگراتسيالىق كوميتەتىنە جاساعان مالىمەتىندە،  اگەنتتىكتىڭ قۇراما شتاتتاعى كونفۋتسي ينستيتۋتتارىن زەرتتەۋدى قولعا العانىن ايتقان ەدى. مالىمەتكە قاراعاندا،  اقش-تىڭ 100 ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە كونفۋتسي ينستيتۋتى اشىلعان.

اقپاندا فلوريدالىق سەناتور، اقش كونگرەسىنىڭ توراعاسى جانە قىتاي ءىسى جونىندەگى كوميتەتتىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى رۋبيو، فلوريداداعى 5 بىردەي كۇڭزى ينستيتۋتىن كەلىسىمدى توقتاتۋعا شاقىرعان. ول «Washington Freedom Lighthouse» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «بەيجىڭ بيلىگى امەريكالىق اكادەميالىق ەركىندىكتى بولاشاقتا قىتايدى جاقتاۋشى كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا پايدالانىپ وتىر»، – دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن.

«Washington Freedom Lighthouse» سايتىنىڭ ايتۋىنشا، قىتايدىڭ ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى «حان بان»  (Han ban/汉办) كوميتەتىنىڭ باسقارۋىنداعى كوڭ زى ينستيتۋتتارى بەيجىڭنىڭ شەتەلدەگى دەكلاراتسياسى بولىپ سانالادى. ال وسى كوڭ زى ينستيتۋتتارى ءۇشىن جىلىنا 100 ملرد دوللار قارجى بولەدى. اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى قىتاي ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى جىلىنا جۇزدەگەن ميلليارد دوللار قارسى ءبولىپ حالىقارالىق مەديا اگەنتتىگىن قۇرۋعا، قىتايدىڭ شەتەلدەگى ىقپالىن ارتتىرۋعا جۇمسايتىنىن ايتادى. ايتالىق،  CIA مالىمەتىنە قاراعاندا 2016 جىلى بۇل قارجىنىڭ كولەمى 6,8 ملرد اقش دوللارىن قۇراعان. CIA تاعى، قىتاي بيلىگى كوممۋنيستىك ۇگىت-ناسيحاتتاردى تاراتۋ ءۇشىن، اقش-تىڭ ۇلتتىق مەديا اگەنتتىكتەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن وزىنە تارتاتىنىن ايتادى. سونىمەن بىرگە بۇلار رەسمي شەتەلدىك اگەنتتىك رەتىندە تىم سيرەك تىركەلەتىنىن، ال كەيبىرەۋىنىڭ بەيجىڭدەگى بارلاۋ مەكەمەلەرىنە قىزمەت ەتەتىنىن العا تارتادى.

CIA بايانداماسىندا قىتايدىڭ «ۆيچات» (WeChat) الەۋمەتتىك جەلىسى قىتاي بارلاۋ مەكەمەلەرى ءۇشىن تىڭشىلىق قىزمەت اتقارادى دەلىنگەن. قىتايدا 1 ملرد ادام ۆيچات پلاتفورماسىن قولدانادى. وعان قوسا، ۆيچات اقش-تىڭ كاپيتال نارىعىنا كىرگەن. ال قىتاي تارابى شەتەلدىك الەۋمەتتىك مەديا پلاتفورمالارىن ءوز نارىعىنا كىرۋگە شەكتەۋ قويعان. ايتالىق، Facebook, VK, YouTube جانە Whatsapp الەۋمەتتىك جەلىلەرى قىتايدا شەكتەۋگە ۇشىراعان.

اقش پەن قىتاي تولىقتاي قارسىلاسۋعا ءوتتى مە؟

قاڭتاردىڭ سوڭىندا اقش CIA جەتەكشىسىمەن BBC جۋرناليسىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «باتىس ەلدەرى رەسەيدىڭ كيلىگۋىنەن ساقتانعانى ءجون، بىراق قىتايدان ءتىپتى دە ساقتانۋىنا تۋرا كەلەدى»، - دەگەن بولاتىن. CIA جەتەكشىسى پومپەو سوزىندە قىتايدىڭ باتىس ەلدەرىنە سۇعاناقتىق جاساۋداعى كۇش قۋاتى رەسەيدەن كەم ەمەس ەكەنىن اتاپ ايتقان. سونىمەن بىرگە، بۇل جاعىندا قىتاي رەسەيگە قاراعاندا كوبىرەك مۇمكىندىكتەرگە يە ەكەنىن ايتا كەلىپ: «قىتايدىڭ بۇل ارەكەتى بۇكىل الەمگە اسەر ەتۋدەن بۇرىن، قۇراما شتات وعان قارسى شارالار قولدانۋى كەرەك»، – دەگەن.

اقش قورعانىس مينيسترلىگى 19 قاڭتاردا جاريالاعان سوڭعى ۇلتتىق قورعانىس جونىندەگى بايانداماسىندا، پەنتاگون باسشىسى جەيمس مەتتيس قىتاي مەن رەسەيدىڭ قۇراما شتاتتارعا توندىرەتىن قاۋپى تەرروريزمنەن دە اسىپ تۇسەتىنىن العا تارتقان.

بۇل تۋرالى قىتايلىق باق-تىڭ حابارلارىندا، 2018 جىلعا دەيىن اقش-تىڭ قىتايعا قارسى ارانداتۋ جانە قارسىلىق اقپاراتتارىن تاراتىپ كەلگەنىن العا تارتقان. قىتاي مەن اقش اراسىنداعى قارسىلىقتى بولدىرماۋ ءۇشىن، «شپيوندىق» ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

بۇل تۋرالى تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ پىكىرىندە، گەوساياساتتا دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ پراكتيكا جۇزىندە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، بۇل وقيعالار ەكى ەلدىڭ تولىق قارسىلاسۋعا دايىندالىپ جاتقانىن بىلدىرەدى دەپ سانايدى.

“The Qazaq Times”