اقش-تىڭ الىپ اسكەري تەحنيكاسى قىتايعا جاقىنداي ءتۇستى

اقش-تىڭ «كارل ۆينسون» اتتى اۆياماتكاسى (اۆيانوسەتس/ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمە) ۆەتنامداعى دا-نانگكە كەلىپ توقتادى. مىڭداعان اقش تەڭىز كۇشتەرى ۆەتنامدا قۇرلىققا شىققانىن رەسميلەر تاريحي وقيعا دەپ باعالادى. اقش پەن ۆەتنام قىتايدىڭ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە بارعان سايىن ارتىپ كەلە جاتقان ىقپالىنا قارسى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا تىرىسىپ وتىر. بۇل تۋرالى «WSJ» باسىلىمى حابارلادى.

تاريحتاعى ۆەتنام سوعىسىنىڭ باستالعانىنا 53 جىل تولعان ۋاقىتتا اقش تەڭىز كۇشتەرى العاش رەت ۆەتنام جەرىنە اياق باسىپ وتىر. «كارل ۆينسون» 1975 جىلى ۆەتنام سوعىسىنان كەيىن وسى تەرريتورياعا اسكەري كۇشتەردى الىپ كەلگەن العاشقى اسكەري كەمە بولماق. بۇل الىپ اسكەري كەمەدە سوعىس ۇشاقتارىنىڭ سىرتىندا 6 مىڭ جاۋىنگەر بار.

اقش-تىڭ ۆەتنامداعى باس ەلشىسى دانيەل كريتەنبرينك سول ەلدىڭ لاۋازىمدىلارىمەن بىرگە وتكىزگەن ءباسپاسوز ءماسليحاتى كەزىندە، «كارل ۆينسوننىڭ» كەزەكتى ساپارى ەكى ەل قارىم-قاتىناسىندا سوڭعى جىلدارى جەتكەن كورنەكتى تابىسى دەپ باعالادى. ول سوزىندە: «اقش پەن ۆەتنام بەيبىتشىلىك، دامۋ، ساۋدا اعىنى جانە كەمە قاتىناسىنداعى تەڭدىكتى ساقتاپ قالدى دەپ قارايمىن. بۇل ازيا-تىنىق مۇحيت ءوڭىرى مەن اقش وداقتاستىعىنىڭ جەمىسى»، – دەدى.

ايتسا ايتقانداي، بۇل وقيعا ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قاتىناسىنىڭ جوعارى كورسەتكىشى. «كارل ۆينسون» سىندى الىپ اسكەري تەحنيكا اقش-تىڭ تۇتاس تەڭىز اسكەري كۇشتەرىنە وكىلدىك ەتەدى. ونىڭ 1 ملن 300 مىڭ حالقى دا-نانگ سەكىلدى قالاعا جاقىن كەلىپ توقتاۋى شىنىندا سالماقتى ءارى تاريحي وقيعا. ەگەر اقش-تىڭ بۇل الىپ كەمەسى رەسەي نەمەسە قىتايدىڭ كەز-كەلگەن قالاسىنا جاقىنداپ كەتسە جاعداي باسقاشا بولاتىن ەدى.

بىلتىر قاراشا ايىندا اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ پەن ۆەتنام توراعاسى چان دايچۋاڭ (Tran Dai Quang) كەزدەسكەن كەزدە، ەكى ەل ۇكىمەتى دە قىتايدىڭ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى ىقپالىنىڭ بارعان سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىنا ورتاق الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن. ءارى وسى رەتتە قىتايدىڭ بۇل قادامىنا قارسى پىكىر بىلىگىنە كەلىپ، ورتاق قارسى تۇرۋعا كەلىسكەن. اقش-ۆەتنام اراسىندا ساۋدا جانە ينۆەستيتسيا الماسۋ ەڭ باستى قارىم-قاتىناس ارەكەتى بولعانىمەن، قىتايدىڭ وڭىردەگى ىقپالى مەن ارەكەت كولەمىنىڭ ارتۋى ۋاشينگتون مەن حانوي اراسىن ءتىپتى دە جاقىنداتىپ جىبەردى.

بىلتىر قىتاي تارابى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە جاساندى ارالدار سالۋ ءىسىن جىل بويى جالعاستىرىپ كەلدى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرىمەن ىرىقتى قاتىناسقا ۇمتىلدى. ءفيليپپيندى قامتىعان بۇل ەلدەر ءداستۇرلى اقش وداقتاستارى بولىپ تابىلادى. اقش بولسا، رەسمي بەيجىڭ بيلىگىنەن وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىن اشىق حالىقارالىق سۋ الابى مارتەبەسىندە قالدىرۋىن ءۇمىت ەتىپ، بۇل ايماقتا اسكەري ارەكەتىنىڭ جيىلەۋىنە نارازىلىق ءبىلدىردى.

ۋاشينگتوندا ورنالاسقان ستراتەگيالىق جانە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋشىسى ميۋررەي حيبەرت سوزىندە: «وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى كوپتەگەن ەلدەردى تۇتاستىرىپ تۇر. ەكى ەلدىڭ دە اتالعان تەڭىزىندە ءوز ىقپالىن ارتتىرۋعا دەگەن باسەكەلەستىگى بار. بىراق بۇنى قىتاي دا، اقش تا مويىنداعىسى كەلمەيدى»، – دەگەن پىكىرىن ايتتى.

1979 جىلى ەكى ەل اراسىنداعى سۇراپىل قاقتىعىستان كەيىن، ۆەتنام بيلىگى  قىتايمەن قارىم-قاتىناستا سالقىنقاندى پوزيتسيا ۇستانىپ، بايلانىستى تىم تەرەڭدەتە دامىتقان جوق. بىراق، ەكى ەلدىڭ ىرگەلەس كورشى ەكەنىن ەسكەرىپ، امەريكالىق الىپ كەمەنى قارسى الۋعا حانويدىڭ جوعارى لاۋازىمدىلارى بارعان جوق. تەك دا-نانگتىڭ ۇكىمەت لاۋازىمدىلارى قارسى الدى.

قاڭتار ايىندا باستالعان «كارل ۆينسوننىڭ» ساپارىنىڭ ۆەتنام تەك ءبىر عانا ايالداماسى. بۇدان بۇرىن بۇل ۇشاق تاسىمالداۋشى كەمە مانيلاداعى پورتتا ايالداعان. مۇنداي وپەراتسيالاردىڭ كوبەيۋى، اقش-تىڭ جاڭا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرىپ جاتقاندىعىن، ءارى قىتايدى اقش مۇددەسىن بۇزۋعا ارەكەت ەتەدى دەپ قارايتىنىن تۇسىندىرەدى. بۇعان قوسا، قۇراما شتاتتىڭ اسكەري تەڭىز كۇشتەرى ازيا-تىنىق مۇحيت ەلدەرىمەن جاڭا قارىم-قاتىناس ورناتۋدا شەشۋشى رولگە يە ەكەنىن بىلدىرەدى. 

“The Qazaq Times”