الەم جاھاندانۋدان بولشەكتەنۋگە بەت الدى ما؟

وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن الەمدى دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىستىڭ ءورتى شارپىپ تۇرعان ەدى. الەمنىڭ گەوساياسي كارتاسى اي سايىن اۋناپ، جىل سايىن جاڭارىپ جاتقان. ەكى رەتكى عىلىم-تەحنيكا رەۆوليۋتسياسىنىڭ ىقپالىندا الەمگە جاڭا قۇندىلىقتار سالتانات قۇرىپ، يمپەراليزم مەن فەوداليزمگە قارسى كۇرەس دۇمپۋلەرى تىنباي ەستىلىپ تۇردى. ءبىر ەلدەردە جالاۋلار كوتەرىلىپ، ادامزاتتىڭ بولاشاعىن تۇبىرىمەن وزگەرتە قوياتىن بولىپ، ۇردا-جىق ۇراندار كوتەرىلىپ جاتسا، ەندى ءبىر ەلدەردە وتارشىلدىققا قارسى ولىسپەي بەرىسپەيتىن كۇرەستەر ءجۇرىپ جاتتى. ارينە، ول ءداۋىردىڭ تاريحي باعاسى بۇعان دەيىن بەرىلىپ قويدى. ءبىز ونى جاڭالاۋدان اۋلاقپىز، ايتپاعىمىز – بۇگىن.

الەمدىك جاعدايدى سالماقتاپ قاراعان ساراپشىلاردىڭ باسىم كوبى بولماسا دا، ءىشىناراسى قازىرگى كەزدەگى الەم جاعدايىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس الدىنداعى كەزگە ۇقساتادى. شەتەلدىك ىقپالدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازبالارىن اقتارىپ وتىرىپ مۇنداي ويلارعا بىرنەشە رەت ۇشىراسىپ قالعانىمىز بار. ارينە، ەكى رەتكى دۇنيە سوعىسىن باسىنان كەشىرگەن ادامزات كوپ ساباق الدى. سوندىقتان دا اقىلدى ادام ادامزاتقا ورتاق زوبالاڭ الىپ كەلەتىن سوعىستىڭ قايتا بولۋىن اراماندامايدى دا، تىلەمەيدى. بەيبىتشىلىكتىڭ قادىرىن ابدەن تۇسىنگەن، سول سوعىستى كورگەن ادامداردىڭ سانى كۇن ساناپ ازايىپ كەلە جاتسا دا، "سوعىس" دەگەن وسى ءبىر زۇلماتتىڭ ماڭگى بولماۋىن تىلەيتىندەر كوپ.

ءبىر عاسىر بۇرىن ويانا باستاعان جاڭا قۇندىلىقتار، جاڭا بىرەگەيلىكتەر، ولاردىڭ اراسىنداعى كەرەعار-قايشىلىقتار ميلليونداعان ادامدى سوعىسقا يتەرمەلەدى. يمپەراتورلارعا قارسى وق اتىلدى، يمپەريالار اراسىندا دا قاقتىعىس بولدى. اقىرى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناتيجەسىندە اۋستريا-ۆەنگريا، بريتانيا، وسمان سىندى الىپ يمپەريالار ىدىرادى. دۇنيە كارتاسىندا بادىرايىپ-بادىرايىپ جاتقان شەكارالار ۇساقتالا ءتۇستى.

وتكەن عاسىردىڭ سوڭىن الا جاھاندانۋ، الەمدىك بىرتۇلعالانۋ يدەياسى بەلەڭ الا باستادى. بۇل اسىرەسە ەكونوميكادان انىق كورىنىس تاپتى. الەم ەكونوميكاسى "توننىڭ ىشكى باۋىنداي" جىمداسىپ، كىرىگىپ كەتتى. ۇكىمەتتەر دە بۇل جاڭا اۋقىمدى باعامداپ، سوعان ساي قام-قارەكەت ەتە باستادى. الايدا، الەمنىڭ تۇتاستاي ءبىر تۇلعاعا اينالىپ كەتۋىنە قازىرگى ادامزات قوعامىنىڭ دەڭگەيى ءالى دە دايىن ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. سەبەبى، ۇلتتىق يدەولوگيا ءالى دە ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتىن ساقتاپ تۇر. دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىستان بەرى بولشەكتەنگەن الەم، ءالى دە سول ۇردىستەن تانباعانداي كورىنەدى. مىزعىماستاي كورىنگەن كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى دا كوپ نارسەگە جاۋاپ بەرەدى.  بالقان تۇبەگى، شىعىس ەۋروپا، تاياۋ- شىعىس وڭىرلەرىندە بۇعان مىسال جەتكىلىكتى. قازىر، تاياۋ-شىعىستا كۇردتەر دەربەستىككە ۇمتىلسا، بىرلىككە ۇمتىلعان ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وزىندە بريتانيا وداقتان شىعىپ، يسپانيادا كاتالونيا دەربەستىك سۇراۋدا.

تەك وسى مىسالدار عانا تۇتاس الەمنىڭ بولشەكتەنە تۇسۋگە بەت العانىن انىق دالەلدەمەيدى. دەسەك تە، ءدىن ىشىنەن ءدىن، ەل ىشىنەن ەل، قوعام ىشىنەن قوعام ءبولىنىپ شىعىپ، قايشىلىقتاردى ۇلعايتىپ، قارۋ سىلتەسىپ، قاباق جارىسىپ، جاعا جىرتىسىپ الەمدىك بەيبىتشىلىكتى قاتەرگە ۇستاپ وتىرعانى قالاي؟ كىمدەر وسىعان مۇددەلى بولدى؟ الدە بۇل ء"بولىپ ال دا بيلەي بەر" دەيتىن وتارشىلداردىڭ پيعىلى ءالى دە ءومىر ءسۇرىپ تۇرعانىن بىلدىرە مە؟ تاپ باسىپ "بىلاي ەدى" دەۋ مۇمكىن ەمەس. قالايدا الەمنىڭ ابىر-سابىر كۇيدە ەكەنى انىق.

بۇگىنگى كۇندە بولشەكتەنىپ جاتقان مەملەكەتتەر ەمەس، سەنىمدەر مەن يدەولوگيالار. جاڭا ەكسترەميستىك وي-اعىمدار پايدا بولىپ، سەنىمدەر مەن ورتاق يدەولوگيالارعا قارسى شىعۋدا. رەسەي مەن قىتايعا كورشىلەس قازاقستان سول ەكەۋىنىڭ عانا ەمەس ءۇش بىردەي وتتىڭ ورتاسىندا دەۋگە بولادى. ەڭ باستى قۇندىلىقتارىمىزدى كۇيرەتۋگە جاسالعان قانداي دا ءبىر شابۋىل تىكەلەي ءبىزدى بولشەكتەۋگە جاسالعان شابۋىل. ءوز سەنىمىنە ءوزىن، ءوز ەلىنە ءوزىن قارسى قويعان جات سەنىم الدىندا بيلىك پەن حالىقتىڭ قالعىپ كەتۋىنە دە بولمايتىنداي كورىنەدى.

“The Qazaq Times”