ۇبىقتار تاعدىرى ھام ءبىر جالعىزىم ەر نوعاي

كاۆكاز سوعىسى - 18-19 عاسىرلارداعى ۇزاققا سوزىلعان، سانسىز ادامنىڭ ولىمىمەن سانداعان ۇلتتاردىڭ جويىلىپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان. رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەر شەگاراسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن بۇل سوعىس، اسىرەسە رەسەي-تۇركيا اسكەرلەرىنىڭ ارالاسۋىمەن الەمگە ايگىلى. عاسىرلىق ۇلى جوبالارىنىڭ ءبىرى، قازاق دالاسىن تۇگەلىمەن باعىندىرىپ بولعان سوڭ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەندىگى كوزدەگەن ماقساتى – ءوز ىشىنەن تايپالىق سوعىستى باسىنان كەشىرىپ جاتقان كاۆكاز حالىقتارىن باعىندىرۋ بولاتىن. بۇل ماقساتىنادا جەتتى. بىراق ۇرپاعىمەن تۇبەگەيلى قۇرىپ كەتكەن ۇلتتاردىڭ كوز جاسى ءالى رەسەي ەلىنىڭ مويىنىندا. سول قيامەت قايىمدى شاقتاردىڭ قۇربانى بولىپ جەر بەتىنەن ءوشىپ كەتكەن ۇلتتاردىڭ ءبىرى ۇبىقتار.

ابحازيالىق جازۋشى باگرات شينكۋبانىڭ «ۇبىقتان قالعان ءبىر جالعىز» رومانى، «ەكى تۇيە سوعىلىسسا، ورتاسىندا شىبىن ولەدى» دەيتىن قازاق ماقالىن ەسكە سالادى. ۇبىقتاردىڭ تاعدىرى ءبىر جاعىنان الىپ قاراساڭ، رەسەي مەن تۇركيانىڭ بىرلەسىپ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ قۇربانى بولىپتا كورىنەدى. وزدەرىن ەر جۇرەك سانايتىن ۇبىق ۇلتى قاندى مايدان سوعىستا جەڭىلىپ، قۇرىپ كەتكەن جوق. قاتال وكىم مەن قۇرىعى ۇزىن قۋلىقتىڭ قۇردىمىنا كەتكەن ۇلت. ۇبىقتار اۋەلدەن وزدەرىنە قونىس ەتىپ، باتىس كاۆكاز تاۋلارىن مەكەندەگەن، سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگى حوستا وزەندەرىمەن شەكتەسىپ جاتادى. كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنەن ولاردى رەسەي يمپەرياسىنىڭ شارتى اۋدىرعان. وزدەرى مۇسىلمان جانە سوعىس ونەرىنە جەتتىك ۇبىقتاردىڭ وڭايشىلققا بەرىلمەسىن بىلگەن پاتشا، ولارعا شارت قويادى. بىراق، بۇل ەكى ءتۇرلى شارتتىڭ ەكەۋىدە ۇبىق ۇلتىنىڭ ماڭدايىن كۇنگە شالدىرماس شارت بولاتىن. ولارعا رەسەي پاتشالىعى: تاۋدان ءتۇسىپ سولتۇستىك كاۆكازدىڭ جازىقتىق دالاسىنا، نەمەسە تۇركياعا قونىس اۋدارۋعا، وسى ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ەرىكسىز تۇردە كۇشتەپ ۇسىنىس تاستايدى. ەكى شارتتا قالاي بولماسىن باۋىر باسقان ۇيىق جۇرتىنان ايىرعالى تۇر. شىنداپ كەلگەندە بۇل ءبىر ۇلت ەمەس، ءبىر ادام ءۇشىن دە قيىن تالداۋ. ۇبىقتاردىڭ كوسەمى ءوزارا كەڭەسە كەلە، جەردى ساقتاپ قالا الماسادا ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، مۇسىلمان ەل تۇركياعا قونىس اۋدارۋدى ءجون ساناعان. وسىلايشا 1864 جىلى ۇبىقتار كۇڭىرەنە وتىرىپ، تۋعان جەرىنەن الىستايدى. (سول كەزدە ۇبىقتارمەن بىرگە تالاي ۇلتتار مەن ۇلىستار تۇركياعا ۇدىرە كوشكەن. رومان تەك ۇبىقتار تۋرالى بولعاندىقتان مەندە باسقا ۇلتتاردىڭ تاعدىرىن كەيىنگە قالدىردىم. مۇمكىن ۇبىقتار سياقتى قۇرىپ كەتكەن ۇلتتار كوپتە شىعار) ونداعى سەبەبى وزدەرىنىڭ اتا دىندەرىنەن ايىرىلماسا، تۇبىندە ۇرپاقتارى تۋعان جەرلەرىن قايتا تابار دەگەن ۇمىتتە بولعان شىعار. ويتكەنى قازاق دالاسىن باعىندىرعان ورىستار سول كەزدىڭ وزىندە قازاق جەرلەرىنە شىركەۋ سالا باستاعان. بۇل اتا ءدىن - يسلام دىنەن بەزدىرۋ دەگەن ءسوز. بۇل جاعدايدىڭ بارىنەن حاباردار ۇبىقتار ءدىنى ءبىر تۇركيانى سول ءۇشىن تالداعان. بىراق، ۇبىقتاردىڭ الدىنان اۋىزى ارانداي اشىلعان اجال كۇتىپ تۇر ەدى. ۇبىقتارعا تۇركياعا قونىس اۋدارۋدان بۇرىن كەلىپ جەتكەن حابارلاردىڭ ءبارى جالعان بولىپ شىعادى. ەندىگى جەردە، جاستارى باسقا ۇلتتىڭ ءتىلىن ۇيرەنەدى، باسقا ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇرىن قابىلدايدى. ارادا ءبىر عاسىر وتكەندە ۇبىقتار وزدەرىنىڭ باي مادەنيەتىن، ەر جۇرەك قاھارماندىعىنان ايىرىلادى. تۇركياعا قونىس اۋدارىپ كەلگەن سوڭ قاتال ساياسات، اشتىق، اشتىقتىڭ سەبەبىنەن كۇن-كورىس ءۇشىن تاۋىپ جەگەن تاماقتىڭ سالدارىنان جۇقپالى ىندەت جۇقتىرادى. سونىمەن قاتار دۇنيە جۇزىلىك ەكى رەتكى سوعىس ۇبىق حالقىنىڭ جەر بەتىنەن جوعالۋىنا اكەپ سايادى. كەيبىر ۇبىقتاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ءدىندى جەلەۋ ەتىپ، ۇبىقتاردى جەر بەتىنەن جويۋ ءۇشىن، انگليا، پاتشالىق رەسەي جانە تۇركيا ەلدەرىنىڭ بىرىگىپ جۇرگىزگەن ساياساتى دەپ جازادى. قالاي بولماسىن ءۇش ەلدىڭ «شاحىمات ويىنى» دەگەندەرىنە جەتىپ تىنادى. 88 جاسىندا قايتىس بولعان تەۆفيك كاريانىڭ قۇلىپتاسىنا «بۇل جەردە ۇبىق تىلىندە سويلەگەن ەڭ سوڭعى ادام جاتىر» دەپ ويىلىپ جازىلعان. سودان بەرى،  1992 جىلدان باستاپ جەر بەتىندە ۇبىقشا سويلەيتىن جان بالاسى جوق. تاعدىردىڭ اششىلىعى مەن تاريحتىڭ قاتالدىعىنىڭ كورىنىسى وسىدان-اق كورىنىپ تۇر. كەيدە وسى ۇبىقتار تاعدىرىن ويلاسام ەسىمە ءبىر جالعىزىم نوعايلار ورالادى.

جاقىندا «Qazaq Times - اقپاراتتىق، قوعامدىق-ساياسي پورتالى» «نوعاي قىزىنىڭ جان تەبىرەنتەر ءانى» دەگەن نوعاي قىزنىڭ ورىنداۋىنداعى ءاندى جاريالادى. ءان نوعايىم دەگەن قارشاداي قىزدىڭ عانا ەمەس، تىڭداعان ءاربىر قازاقتىڭ دا كوڭىلىن ءبىر تولقىتارى حاق. ماسەلە ءان دە مەەس، سوڭىنا قالدىرعان ءار ءتۇرلى پىكىرلەردە جاتىر. ازاماتتىق پىكىرىن ايتۋعا قۇقىعى بار دەموكراتيالى ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اركىمنىڭ ءوز ويىن ايتۋى دۇرىس. دەگەنمەن «ەكى تۋىپ ءبىر قالعان» نوعايدى سىرت كورەتىندەرى قىنجىلتادى. قاتىگەز ساياساتى اسقىنىپ كەتكەن شايبان شاقتان قازاق رۋلارىن ءبولىپ، ءوز الدىنا دەربەس ەل بولۋدى كوكسەگەن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سالەمى، نوعايلارمەن توسەكتە باسى، ورىستە مالى قوسىلىپ جاتقان قازاقتارعا جەتكەندە، اتاقتى جىراۋ قازتۋعاننىڭ ۇيىق ءجۇرتى ەدىلدى:

قايران مەنىڭ

ەدىلىم،

مەن سالمادىم،

سەن سالدىڭ،

قايىرلى بولسىن

سىزدەرگە

مەنەن قالعان

مىناۋ ەدىل جۇرت،- دەپ زارلانا وتىرىپ، ەدىلىن وسى نوعايلارعا تاستاپ كەتتى ەمەس پە. وندا دا، سەن وسىندا قۇردىمعا بات، قىرىلىپ ءول دەپ ەمەس، قايىرلى بولسىن سىزدەرگە دەپ ىقىلاسىمەن قالدىرىپ كەتكەن. سول نوعايدىڭ قىزى بىزگە قالاي جات بولسىن. ءاننىڭ سوزىندە دە قازاق تىلىنەن الشاق جاتقان تۇگى كورىنبەيدى. وسى جەردەن نوعاي-قازاق قاشان ءبولىندى دەگەن سۇراق تۋادى. نوعاي مەن قازاقتىڭ تاريحىن جاقسى بىلەتىن ورىستار قالايدا نوعاي-قازاق حاندىعىنىڭ بىرلەسىپ كەتۋىنەن الاڭداعان. سول ءۇشىن دە ورىستار تورعاۋىت-قالماقتارعا كومەك بەرە وتىرىپ، 1620-1630 جىلداردان باستاپ ەكى ۇلىستىڭ ارا قاتىناسىن ۇزگەن. سودان باستاپ ءبىر ەنەنى تەل ەمگەن قازاق-نوعاي قاتىناسى ءۇزىلىپ، ەندىگى جەردە ءوز قوتىرلارىن وزدەرى قاسيتىن ەكى ەلگە اينالىپ كەتتى.

مەنىڭ ۇبىقتارمەن بىرگە نوعايدى ەسىمە الاتىن سەبەبىم، ورىس اسكەرى ۇبىقتاردى كاۆكاز تاۋىنان كوشىرگەندە، نوعاي حالقى دا تۇركياعا قونىس اۋدارعان. جاقىنعى جىلداعى ساناقتا تۇركيادا ءبىر ميلليوننان استام، ءتىپتى ەكى ميلليونعا جۋىق نوعايلار تۇرىپ جاتىر. قالعان نوعايلاردىڭ كوپ ساندىسى ءالى كۇنگە ورىستاردىڭ ۋىسىندا تۇر. 1957 جىلى كەڭەس وداعى نوعايلار ءۇشىن تاعى دا جان مۇزداتار زاڭ قابىلداپ، نوعايدى ءتورت ايماققا ءبولىپ جىبەردى. كەيىن، ناقتىلاپ ايتقاندا كەڭەس وداعىنىڭ توپشاسى بوساپ، ەسىگى شالقاسىنان تۇسكەندە، ءتورت ايماققا بولىنگەن نوعاي، ءتورت ەلدىڭ تابالدىرىعىن اتتادى. بۇگىنگى كۇندەرى، قۇدايعا شۇكىر، اۆتونوميا بۇيىرماسادا ەكى ەلدە نوعاي اۋداندارى تۇرادى. بىراق، ادامدى ءبىر الاڭداتار جايت، جاھاندانۋ داۋىرىندە ءوز الدىنا مەملەكەتى بار ۇلتتار ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتقاندا، مەملەكەتى جوق، تەك نوعاي ءتىلى ارناۋلى ساباق رەتىندە عانا وتىلەتىن نوعايلار ءتىلى جويىلىپ كەتەمە دەگەن قورقىنىش بار. ءتىلى جوعالعان ۇلتتىڭ نە بولارى بارشامىزعا بەلگىلى.   ويتكەنى نوعاي قۇرامىندا، بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا جوق كەيبىر قازاقتىڭ بايىرعى رۋلارى، وزدەرىن نوعايمىز دەپ ايتادى ەكەن. ال نوعاي ءتىلى جويىلىپ، نوعايلار قۇرىسا، قۇرامىنداعى قازاق رۋلارى بىرگە كەتتەرى انىق. سوندىقتاندا مەن نوعاي قىزىنىڭ ءانىن ءوز قىزىمىزدىڭ انىندەي سەزىنەمىن.

قۋانالى الماسبەكۇلى

“The Qazaq Times”