Wbıqtar tağdırı ham bir jalğızım er Noğay

Kavkaz soğısı - 18-19 ğasırlardağı wzaqqa sozılğan, sansız adamnıñ ölimimen sandağan wlttardıñ joyılıp ketuine sebep bolğan. Resey imperiyasınıñ jer şegarasın keñeytu üşin jürgizgen bwl soğıs, äsirese Resey-Türkiya äskerleriniñ aralasuımen älemge äygili. Ğasırlıq wlı jobalarınıñ biri, qazaq dalasın tügelimen bağındırıp bolğan soñ, resey imperiyasınıñ endigi közdegen maqsatı – öz işinen taypalıq soğıstı basınan keşirip jatqan kavkaz halıqtarın bağındıru bolatın. Bwl maqsatınada jetti. Biraq wrpağımen tübegeyli qwrıp ketken wlttardıñ köz jası äli Resey eliniñ moyınında. Sol qiyamet qayımdı şaqtardıñ qwrbanı bolıp jer betinen öşip ketken wlttardıñ biri Wbıqtar.

Abhaziyalıq jazuşı Bagrat Şinkubanıñ «Wbıqtan qalğan bir jalğız» romanı, «eki tüye soğılıssa, ortasında şıbın öledi» deytin qazaq maqalın eske saladı. Wbıqtardıñ tağdırı bir jağınan alıp qarasañ, resey men türkiyanıñ birlesip jürgizgen sayasatınıñ qwrbanı bolıpta körinedi. Özderin er jürek sanaytın wbıq wltı qandı maydan soğısta jeñilip, qwrıp ketken joq. Qatal ökim men qwrığı wzın qulıqtıñ qwrdımına ketken wlt. Wbıqtar äuelden özderine qonıs etip, Batıs Kavkaz tauların mekendegen, soltüstigi men oñtüstigi Hosta özenderimen şektesip jatadı. Kindik qanı tamğan tuğan jerinen olardı Resey imperiyasınıñ şartı audırğan. Özderi mwsılman jäne soğıs önerine jettik wbıqtardıñ oñayşılqqa berilmesin bilgen patşa, olarğa şart qoyadı. Biraq, bwl eki türli şarttıñ ekeuide wbıq wltınıñ mañdayın künge şaldırmas şart bolatın. Olarğa Resey patşalığı: taudan tüsip Soltüstik Kavkazdıñ jazıqtıq dalasına, nemese Türkiyağa qonıs audaruğa, osı eki joldıñ birin tañdauğa eriksiz türde küştep wsınıs tastaydı. Eki şartta qalay bolmasın bauır basqan wyıq jwrtınan ayırğalı twr. Şındap kelgende bwl bir wlt emes, bir adam üşin de qiın taldau. Wbıqtardıñ kösemi özara keñese kele, jerdi saqtap qala almasada wlttı saqtap qalu üşin, mwsılman el Türkiyağa qonıs audarudı jön sanağan. Osılayşa 1864 jılı wbıqtar küñirene otırıp, tuğan jerinen alıstaydı. (sol kezde wbıqtarmen birge talay wlttar men wlıstar Türkiyağa üdire köşken. Roman tek wbıqtar turalı bolğandıqtan mende basqa wlttardıñ tağdırın keyinge qaldırdım. Mümkin wbıqtar siyaqtı qwrıp ketken wlttar köpte şığar) ondağı sebebi özderiniñ ata dinderinen ayırılmasa, tübinde wrpaqtarı tuğan jerlerin qayta tabar degen ümitte bolğan şığar. Öytkeni qazaq dalasın bağındırğan orıstar sol kezdiñ özinde qazaq jerlerine şirkeu sala bastağan. Bwl ata din - islam dinen bezdiru degen söz. Bwl jağdaydıñ bärinen habardar wbıqtar dini bir Türkiyanı sol üşin taldağan. Biraq, wbıqtardıñ aldınan auızı aranday aşılğan ajal kütip twr edi. Wbıqtarğa Türkiyağa qonıs audarudan bwrın kelip jetken habarlardıñ bäri jalğan bolıp şığadı. Endigi jerde, jastarı basqa wlttıñ tilin üyrenedi, basqa wlttıñ salt-dästürin qabıldaydı. Arada bir ğasır ötkende wbıqtar özderiniñ bay mädenietin, er jürek qaharmandığınan ayırıladı. Türkiyağa qonıs audarıp kelgen soñ qatal sayasat, aştıq, aştıqtıñ sebebinen kün-köris üşin tauıp jegen tamaqtıñ saldarınan jwqpalı indet jwqtıradı. Sonımen qatar dünie jüzilik eki retki soğıs wbıq halqınıñ jer betinen joğaluına äkep sayadı. Keybir wbıqtardıñ tarihın zertteuşiler dindi jeleu etip, wbıqtardı jer betinen joyu üşin, Angliya, patşalıq resey jäne Türkiya elderiniñ birigip jürgizgen sayasatı dep jazadı. Qalay bolmasın üş eldiñ «şahımat oyını» degenderine jetip tınadı. 88 jasında qaytıs bolğan Tevfik kariyanıñ qwlıptasına «Bwl jerde wbıq tilinde söylegen eñ soñğı adam jatır» dep oyılıp jazılğan. Sodan beri,  1992 jıldan bastap jer betinde wbıqşa söyleytin jan balası joq. Tağdırdıñ aşılığı men tarihtıñ qataldığınıñ körinisi osıdan-aq körinip twr. Keyde osı wbıqtar tağdırın oylasam esime bir jalğızım noğaylar oraladı.

Jaqında «Qazaq Times - aqparattıq, qoğamdıq-sayasi portalı» «Noğay qızınıñ jan tebirenter äni» degen noğay qıznıñ orındauındağı ändi jariyaladı. Än noğayım degen qarşaday qızdıñ ğana emes, tıñdağan ärbir qazaqtıñ da köñilin bir tolqıtarı haq. Mäsele än de mees, soñına qaldırğan är türli pikirlerde jatır. Azamattıq pikirin aytuğa qwqığı bar demokratialı elde ömir sürip jatqan ärkimniñ öz oyın aytuı dwrıs. Degenmen «eki tuıp bir qalğan» noğaydı sırt köretinderi qınjıltadı. Qatigez sayasatı asqınıp ketken Şayban şaqtan qazaq ruların bölip, öz aldına derbes el boludı köksegen Kerey men Jänibektiñ sälemi, noğaylarmen tösekte bası, öriste malı qosılıp jatqan qazaqtarğa jetkende, ataqtı jırau Qaztuğannıñ wyıq jürti Edildi:

Qayran meniñ

Edilim,

Men salmadım,

sen saldıñ,

Qayırlı bolsın

sizderge

Menen qalğan

mınau Edil jwrt,- dep zarlana otırıp, Edilin osı noğaylarğa tastap ketti emes pe. Onda da, sen osında qwrdımğa bat, qırılıp öl dep emes, qayırlı bolsın sizderge dep ıqılasımen qaldırıp ketken. Sol Noğaydıñ qızı bizge qalay jat bolsın. Änniñ sözinde de qazaq tilinen alşaq jatqan tügi körinbeydi. Osı jerden noğay-qazaq qaşan bölindi degen swraq tuadı. Noğay men qazaqtıñ tarihın jaqsı biletin orıstar qalayda noğay-qazaq handığınıñ birlesip ketuinen alañdağan. Sol üşin de orıstar torğauıt-qalmaqtarğa kömek bere otırıp, 1620-1630 jıldardan bastap eki wlıstıñ ara qatınasın üzgen. Sodan bastap bir eneni tel emgen qazaq-noğay qatınası üzilip, endigi jerde öz qotırların özderi qasitın eki elge aynalıp ketti.

Meniñ wbıqtarmen birge noğaydı esime alatın sebebim, orıs äskeri wbıqtardı Kavkaz tauınan köşirgende, noğay halqı da Türkiyağa qonıs audarğan. Jaqınğı jıldağı sanaqta Türkiyada bir millionnan astam, tipti eki millionğa juıq noğaylar twrıp jatır. Qalğan noğaylardıñ köp sandısı äli künge orıstardıñ uısında twr. 1957 jılı keñes odağı noğaylar üşin tağı da jan mwzdatar zañ qabıldap, noğaydı tört aymaqqa bölip jiberdi. Keyin, naqtılap aytqanda keñes odağınıñ topşası bosap, esigi şalqasınan tüskende, tört aymaqqa bölingen noğay, tört eldiñ tabaldırığın attadı. Bügingi künderi, qwdayğa şükir, avtonomiya bwyırmasada eki elde noğay audandarı twradı. Biraq, adamdı bir alañdatar jayt, jahandanu dauirinde öz aldına memleketi bar wlttar tilin saqtap qalu üşin jantalasıp jatqanda, memleketi joq, tek noğay tili arnaulı sabaq retinde ğana ötiletin noğaylar tili joyılıp keteme degen qorqınış bar. Tili joğalğan wlttıñ ne boları barşamızğa belgili.   Öytkeni noğay qwramında, bügingi küni Qazaqstanda joq keybir qazaqtıñ bayırğı ruları, özderin noğaymız dep aytadı eken. Al noğay tili joyılıp, noğaylar qwrısa, qwramındağı qazaq ruları birge ketteri anıq. Sondıqtanda men noğay qızınıñ änin öz qızımızdıñ änindey sezinemin.

Quanäli Almasbekwlı

“The Qazaq Times”