مىنە، قازاقستان عانا ەمەس، بىكىل الەم ءبىر جىلدى قورىتىندىلاۋعا تاياۋ قالدى. بىرىندە ەكونوميكالىق جاعداي وزگەرسە، ەندى ءبىرى ساياسي رەفورما جاسادى. ال قازاقستاندا پرەزيدەنت جىل باسىندا ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىن ۇكىمەتكە ءبولىپ بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. بۇدان وزگە بيلىك تارماعىندا وزگەرىستى بايقاي قويمادىق. بىراق وسىعان قاراماستان قازاقستان ءبىر جىلعا جوسپارلاعان ماقساتتارىنا قول جەتكىزە الدى ما؟ مۇنداي سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليدان بىلگەن ەدىك.
- ءازىمباي اعا، بيىلعى جىل دا اياقتالۋعا تاياۋ. وسى ءبىر جىلدا قازاقستان نەدەن ۇتتى نەمەسە ۇتىلدى؟ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الدى ما؟
سوڭعى كەزدەرى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى ويداعىداي بولماي تۇر. ماقساتى – ۇزدىك جيىنتىق 30 مەملەكەتتىڭ ىشىنە كىرۋ كەرەك ەدى. ياعني ىشكى جيىنتىق ءونىمنىڭ كولەمى 30 مەملەكەتتىڭ دەڭگەيىنىڭ قاتارىندا بولۋ كەرەك ەدى. ونىڭ ىشىندە ەۋروپانىڭ، ازيانىڭ افريكانىڭ وزىق مەملەكەتتەرى بار. ءبىز سولاردىڭ قاتارىندا بولۋىمىز كەرەك بولعان. وكىنىشكە وراي، ءبىز 42 ورىننان 30-عا «سەكىرەمىز» دەپ وتىرعاندا 58 ورىنعا كەيىن جىلجىدىق. بۇل ەندى وبەكتيۆتى كورسەتكىشتەر. قازىرگى دەرەكتەردە ءۇش بەلگىلى الەمدىك بانك باعالاۋ جاسايدى. ءبىز ەندى 50 ەلدىڭ قۇرامىنا كىرۋدى قايتا جوسپارلاۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەلدە ەكونوميكالىق رەفورمالارعا كوڭىل سۋىدى. بىزگە ەكى نارسە بوگەت. ءبىرىنشىسى – كوررۋپتسيانىڭ كوپ بولۋى، ەكىنشىسى – رەسەيدىڭ اسەرى. سونداي-اق، مۇناي باعاسىنىڭ جوعارى بولماۋى ىقپال ەتەدى. بىراق قازاقستان كەزىندە 90 جىلداردىڭ ورتاسىندا قاجىگەلدين (اكەجان قاجىگەلدين - رەد) مەن نازارباەۆتىڭ «شوكوۆايا تەراپيا» دەگەن تابىستى رەفورمالارى بولدى. قازاقستان سولاي قىسقا مەرزىمدە نارىقتىق رەفورمالار جۇرگىزدى جانە ول وتە ءساتتى بولعان. بارلىق ينستيتۋتتار قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ودان كەيىن مۇناي باعاسى شىرقادى. ءسويتىپ قازاقستان كورشى مەملەكەتتەردەن ەسە وزىپ ءوتتى. مىسالى 90 جىلدارى ءبىزدىڭ ءجىو وزبەكستاننان ءسال تومەن بولسا، قازىر ەسەلەپ ارتىق. مىسالى قىرعىزستاننان 20 ەسەگە ارتىقپىز. مەن سىنشىسى ەمەسپىن، بىراق نۇرەكەڭنىڭ (نۇرسۇلتان نازارباەۆ - رەد) ارتىقشىلىعى – تەحنوكراتتىق تۇسىنىگى بار. 25 جىلدىڭ ىشىندە جانە سوڭعى جىلدارى تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى ساقتادىق...() ال رەسەيمەن كوپ بايلانىستىڭ بولۋى بىزگە كەرى اسەر ەتتى. رەسەي سوڭعى 7-8 جىلدا ستاگناتسيالىق جاعدايدا. نە وسپەيدى، نە وشپەيدى. ءبىر پايىزعا وسسە، ەكى پايىزعا تومەندەيدى. 90 جىلدارى ولاردا ەگور گايدار دەگەن رەفورماتور رەفورما جاساپ، ولاردىڭ دا جاعدايى ەسەلەپ وسكەن. بىراق ولار «گايداردىڭ رەفورمالارى دۇرىس ەمەس» دەپ ءتىپتى مەملەكەتتىك سەكتوردى 70 پايىزعا دەيىن كوتەردى. ال مەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ءبىر جامان جەرى – ۇرلاۋعا جاقسى. جەكە مەنشىك بولسا وندا ءوز-وزىنەن ۇرلاي المايدى. بۇعان قوسا ولار 2008 جىلى گرۋزياعا، 2014 جىلى ۋكرايناعا شابۋىل جاسادى. سودان سانكتسياعا ۇرىندى. ءسويتىپ تۇرمىس ناشارلادى. ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك داعدارىسقا ۇشىرادى. ەندى ساياسي داعدارىس سەزىلە باستادى. ونىڭ اسەرى بىزگە دە سەزىلىپ وتىر. ولار ءبىزدىڭ تاۋارلاردى بىرەسە جىبەرەدى، بىرەسە جىبەرمەيدى. ءبىزدىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتا ەكەنىمىزدى ۇمىتادى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ ەاەو-عا اسا كوڭىلى تولمايدى. بىزگە قىرعىزدىڭ دا ەكونوميكالىق ساۋدا ساياساتى ۇنامايدى. وتكەندە ايتىلدى. ال ول دۇرىس ايتىلدى. قازىر ەندى قايتادان بۇركەمەلەيىن دەپ جاتىر. قىرعىزدار حاب جاسادى. قىتاي تاۋارىنىڭ ءبىر بولىگىن كونتراباندامەن وتكىزەدى، ءبىر بولىگىن ءسال وڭدەيدى دە قىرعىز تاۋارى رەتىندە ساتىپ جاتادى. قىرعىز تاۋارى بولعان سوڭ ونى وتكىزۋ كەرەك. سوسىن كەيىن «رەسەيگە الىپ بارامىز» دەيدى. بىراق ونى رەسەيدە ەمەس، اقمولادا ءتۇسىرىپ تاستايدى. جولدا قاي ستانتسيادا تاۋار تۇسىرگەنىن ءبىز بىلمەيمىز...
- جاڭا ءسىز وزبەكستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمى ەسەلەپ تومەن ەكەنىن ايتىپ قالدىڭىز. ال قازىرگى تاڭدا جاڭا پرەزيدەنت كەلدى. ونىڭ جاڭا باستامالارى الدەقايدا ۇتىمدى ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. وسىدان كەيىن وزبەكستان قازاقستان باسەكەلەس بولا الا ما؟
ازىرگە بولا المايدى. مەن ءبىر جىل بۇرىن با كاريموۆ ولگەننەن كەيىن ونى جامانداعان ماقالا جازدىم. بىراق كوبى «ول وزبەك ءتىلىن كوتەردى» دەپ مەنى باس سالدى. كوتەرگەنى راس. بىراق ول ەكونوميكانى قوزعاعان جوق. ول نارىقتىق ەكونوميكانى كىرگىزبەدى، «ءبىز قىتاي جولىمەن كەتىپ بارامىز» دەدى. ءسويتىپ ولار ارتتا قالدى. 5 ملن وزبەك باسقا ەلدە ءجۇر. شامامەن جارتى ميلليونى قازاقستاندا جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان ولار رەفورمانى جاساعاننان اسا دامىماي قالدى. وسىدان ولار حالىقتى نە كوشە المايتىن، نە قاشا المايتىنداي تىعىرىققا تىرەدى. ايتپەسە وزبەكتەر ءبىزدى تاپتاپ كەتەر ەدى. ءتىپتى ونداعى قازاقتاردىڭ ءوزى كوشىپ كەتتى. بۇرىن وزبەكستاننان كەلگەن قازاقتاردىڭ سانى 60 پايىز ەدى، قازىر 64 پايىز. سوندىقتان قازىرگى پرەزيدەنت رەفورما جاسادى دەپ ايتا المايمىز. كەيبىر رۇقساتتاردى بەردى. ال بارىنە بىردەن رۇقسات بەرسە وندا ءبارى تاشكەنتكە، بۇقاراعا، سامارقانعا لاپ ەتە تۇسكەلى تۇر...() بىراق وزبەكستان ءالى ساياسي ەكونوميكالىق رەفورمانى جاساعان جوق.
- ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا قازاقستاندى ءالى تالاي سىناقتار كۇتىپ تۇر دەپسىز. ول قانداي سىناقتار جانە قازاقستان ونىڭ تىم بولماسا بىرىنەن وتە الدى ما؟
بىزدەگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما – ول دامۋ قارقىنىنىڭ ازايۋى. جاڭا ايتتىم، 42 ورىننان 58 ورىنعا كەتىپ قالدىق 2-3 جىلدىڭ ىشىندە. ءتىپتى بايقاماي قالدىق. ويتكەنى الەمدىك ەكونوميكا 3 پايىزدان اسا دامۋى كەرەك ەكەن. بۇل ۇلكەن كورسەتكىش. مىسالى رەسەي جيىنتىق ءونىمىنىڭ كورسەتكىشى بويىنشا 90 جىلى ءتورتىنشى مە، بەسىنشى مە ورىندا بولدى. ارينە ول كەزدە كسرو بولدى. ال قازىر 15 ورىندا. ال 15 ورىنداعى مەملەكەتكە سالەم بەرمەۋگە بولادى. قازىر ءجىو بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا اقش، ەكىنشى ورىن قىتاي، ءۇشىنشى ورىندا جاپونيا، ءتورتىنشى ورىندا ءۇندىستان. كەيدە حالىقارالىق كەلىسىمدەردە، كەزدەسۋلەردە پۋتين ستولدا وتىرسا باسقالارى كەتىپ قالادى ەكەن. ويتكەنى ۋكرايناعا تيىسكەنىن العا تارتادى جانە 15 ورىنداعى مەملەكەت دەگەندەي ساناسپاۋعا بولادى. ال بىزدە قارقىندى قايتا قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن ءۇش رەفورما جاساۋ كەرەك. ونىڭ ءبىرىنشىسى – جەرگىلىكتى جەر رەفورماسى. بۇل ءوزىن ءوزى باسقارۋ دەگەن ءسوز. مىسالى نۇرەكەڭ ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىنىڭ ءبىر بولىگىن پارلامەنتكە بەردى. ەندى اكىم دە ءوز وكىلەتتىگىنىڭ ءبىر بولىگىن ماسليحاتقا بەرۋ كەرەك. پارلامەنتتىڭ دە وكىلەتتىگى سولاي بولۋ كەرەك. ەندى پرەزيدەنتتى تايدىرماسا دا، جەكە شەنەۋنىكتەردى، ويداعىداي جۇمىس ىستەمەيتىندەردى قۋاتىنداي قۇزىرى بولۋ كەرەك. ەكىنشى رەفورما – قۇقىقتىق سوت رەفورماسى. سوت پەن پروكۋراتۋرانىڭ دەربەستىگى. ولار سوتتى وزدەرى جۇرگىزۋ كەرەك. ءۇشىنشىسى بىزدە ساياسي رەفورما بولىپ، وكىلەتتىك وزگەرۋ كەرەك. ياعني قازاقستان وسى رەفورمالاردى جاساۋ قاجەت. جەتىستىكتەر دە جوق ەمەس. قازاقستاندا 3 ملن حالقى بار قالا بار شىمكەنت، ودان كەيىن 1-1,5 ملن حالىقپەن استانا، الماتى تۇر. قازاقستاندا جۇمىسسىزدىق اسا جوعارى دەڭگەيدە ەمەس. ويتكەنى پوتەنتسيالدى جۇمىسسىزدار ەڭبەك نارىعىنا كەلىپ-كەتىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە ارزانقول جۇمىس قولى بار. ونىڭ كوپشىلىگى وزبەكستاننان. بۇدان بولەك، قازاقستان مۇناي وندىرەدى، ۋرانى بار. قازاقستاننىڭ گەوساياسي ساياساتى دا وڭدى بولىپ شىقتى. يادرولىق قارۋدان باس تارتتىق. ۋراندى ساتۋعا قۇقىق الدىق. بىزگە تاعى ءبىر كەرەك نارسە – جەرگە جەكەمەنشىك قۇقىعىن بەرۋ. نەلىكتەن؟ جەردىڭ 80 پايىزى قازاقتىڭ قولىندا ەدى. بىراق ءبىز بۇدان تايدىق...() ەگەر جەر جەكە مەنشىك فەرمەرلەرگە بەرىلسە، لاتيفۋنديالار بولمايدى. نۇرەكەڭ قازىر لاتيفۋنديالار بولمايدى دەپ وتىر. بۇل وتە دۇرىس نارسە. مۇنى يدەولوگيادا ايتۋ كەرەك.
- ءازىمباي اعا سوڭعى سۇراق. بىزدە ءبىر جىل اياقتالدى. بىراق ءبىر نارسە جىلدا قايتالانادى. ول بيلىك وكىلدەرىنىڭ اۋىسۋى. اسىرەسە جىل سوڭىندا. جالپى وسىنىڭ ءمانى نەدە؟
بىزدە ۇلتتىق قوردىڭ 22 ملرد دوللارى تاعى پروبلەما بولىپ قالدى قوي. ونىڭ الدىندا زەينەتاقى قورىنان ايىرىلدىق. بىزدە كوررۋپتسيامەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. بىراق ونى پارمەندى دەپ ايتۋ قيىن. سودان كەيىن بىزدە «ۇرلىقتىڭ» بولاتىن ءبىر جەرى بار. ول كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور دەپ اتالادى. مەملەكەتتىڭ جالعان مەنشىگى. سودان ودان «ۇرلىق بولىپ جاتىر» ەكەن دەگەن جوعارىعا حابار جەتەدى. سودان كەيىن ورىندارى جىلدام اۋىسادى. نۇرەكەڭنىڭ تاعى ءبىر ادەتى – پرەمەردى دە ءۇش جىلدان ارتىق وتىرعىزبايدى. قاجىگەلدين كەزىندە 3 جىل وتىرىپ ەدى قاعىنا باستادى. ويتكەنى ول دا اۆتوريتارلى تۇلعا. ول دەموكرات ەمەس. ەكىنشى جاعىنان ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ دا ىقپالى بار. جاڭا ايتتىم عوي قازاقستاننىڭ 42-دەن 58 پوزيتسياعا دەيىن قۇلدىراعانىن. مۇنىڭ ءوزى بيلىكتىڭ اۋىسۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
اينارا ايدارحان. ايگەرىم اقتالعانشا كۇرەسەدى. ەندى بۇۇ-نا ارىزدانامىز
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى