Sayasattanuşı Äzimbay Ğali. Foto: QT

Mine, Qazaqstan ğana emes, bikil älem bir jıldı qorıtındılauğa tayau qaldı. Birinde ekonomikalıq jağday özgerse, endi biri sayasi reforma jasadı. Al Qazaqstanda Prezident jıl basında öziniñ ökilettigin Ükimetke bölip beru turalı şeşim qabıldadı. Bwdan özge bilik tarmağında özgeristi bayqay qoymadıq. Biraq osığan qaramastan Qazaqstan bir jılğa josparlağan maqsattarına qol jetkize aldı ma? Mwnday swraqtardıñ jauabın sayasattanuşı Äzimbay Ğalidan bilgen edik.

- Äzimbay ağa, biılğı jıl da ayaqtaluğa tayau. Osı bir jılda Qazaqstan neden wttı nemese wtıldı? Közdegen maqsatına jete aldı ma?

Soñğı kezderi Qazaqstannıñ ekonomikalıq körsetkişteri oydağıday bolmay twr. Maqsatı – üzdik jiıntıq 30 memlekettiñ işine kiru kerek edi. YAğni işki jiıntıq önimniñ kölemi 30 memlekettiñ deñgeyiniñ qatarında bolu kerek edi. Onıñ işinde Europanıñ, Aziyanıñ Afrikanıñ ozıq memleketteri bar. Biz solardıñ qatarında boluımız kerek bolğan. Ökinişke oray, biz 42 orınnan 30-ğa «sekiremiz» dep otırğanda 58 orınğa keyin jıljıdıq. Bwl endi ob'ektivti körsetkişter. Qazirgi derekterde üş belgili älemdik bank bağalau jasaydı. Biz endi 50 eldiñ qwramına kirudi qayta josparlauımız kerek. Meniñ oyımşa, bizdiñ elde ekonomikalıq reformalarğa köñil suıdı. Bizge eki närse böget. Birinşisi – korrupciyanıñ köp boluı, ekinşisi – Reseydiñ äseri. Sonday-aq, mwnay bağasınıñ joğarı bolmauı ıqpal etedi. Biraq Qazaqstan kezinde 90 jıldardıñ ortasında Qajıgeldin (Äkejan Qajıgeldin - red) men Nazarbaevtıñ «Şokovaya terapiya» degen tabıstı reformaları boldı. Qazaqstan solay qısqa merzimde narıqtıq reformalar jürgizdi jäne ol öte sätti bolğan. Barlıq instituttar qalıptasıp ülgerdi. Odan keyin mwnay bağası şırqadı. Söytip Qazaqstan körşi memleketterden ese ozıp ötti. Mısalı 90 jıldarı bizdiñ JİÖ Özbekstannan säl tömen bolsa, qazir eselep artıq. Mısalı Qırğızstannan 20 esege artıqpız. Men sınşısı emespin, biraq Nwrekeñniñ (Nwrswltan Nazarbaev - red) artıqşılığı – tehnokrattıq tüsinigi bar. 25 jıldıñ işinde jäne soñğı jıldarı territoriyalıq twtastıqtı saqtadıq...() Al Reseymen köp baylanıstıñ boluı bizge keri äser etti. Resey soñğı 7-8 jılda stagnaciyalıq jağdayda. Ne öspeydi, ne öşpeydi. Bir payızğa össe, eki payızğa tömendeydi. 90 jıldarı olarda Egor Gaydar degen reformator reforma jasap, olardıñ da jağdayı eselep ösken. Biraq olar «Gaydardıñ reformaları dwrıs emes» dep tipti memlekettik sektordı 70 payızğa deyin köterdi. Al memlekettik sektordıñ bir jaman jeri – wrlauğa jaqsı. Jeke menşik bolsa onda öz-özinen wrlay almaydı. Bwğan qosa olar 2008 jılı Gruziyağa, 2014 jılı Ukrainağa şabuıl jasadı. Sodan sankciyağa wrındı. Söytip twrmıs naşarladı. Ekonomikalıq, äleumettik dağdarısqa wşıradı. Endi sayasi dağdarıs sezile bastadı. Onıñ äseri bizge de sezilip otır. Olar bizdiñ tauarlardı birese jiberedi, birese jibermeydi. Bizdiñ Euraziyalıq ekonomikalıq odaqta ekenimizdi wmıtadı. Sondıqtan Qazaqstannıñ EAEO-ğa asa köñili tolmaydı. Bizge qırğızdıñ da ekonomikalıq sauda sayasatı wnamaydı. Ötkende aytıldı. Al ol dwrıs aytıldı. Qazir endi qaytadan bürkemeleyin dep jatır. Qırğızdar hab jasadı. Qıtay tauarınıñ bir böligin kontrabandamen ötkizedi, bir böligin säl öñdeydi de qırğız tauarı retinde satıp jatadı. Qırğız tauarı bolğan soñ onı ötkizu kerek. Sosın keyin «Reseyge alıp baramız» deydi. Biraq onı Reseyde emes, Aqmolada tüsirip tastaydı. Jolda qay stanciyada tauar tüsirgenin biz bilmeymiz...

- Jaña siz Özbekstannıñ ekonomikalıq ösimi eselep tömen ekenin aytıp qaldıñız. Al qazirgi tañda jaña Prezident keldi. Onıñ jaña bastamaları äldeqayda wtımdı ekenin körip otırmız. Osıdan keyin Özbekstan Qazaqstan bäsekeles bola ala ma?

Äzirge bola almaydı. Men bir jıl bwrın ba Karimov ölgennen keyin onı jamandağan maqala jazdım. Biraq köbi «Ol özbek tilin köterdi» dep meni bas saldı. Kötergeni ras. Biraq ol ekonomikanı qozğağan joq. Ol narıqtıq ekonomikanı kirgizbedi, «Biz Qıtay jolımen ketip baramız» dedi. Söytip olar artta qaldı. 5 mln özbek basqa elde jür. Şamamen jartı millionı Qazaqstanda jwmıs isteydi. Sondıqtan olar reformanı jasağannan asa damımay qaldı. Osıdan olar halıqtı ne köşe almaytın, ne qaşa almaytınday tığırıqqa tiredi. Äytpese özbekter bizdi taptap keter edi. Tipti ondağı qazaqtardıñ özi köşip ketti. Bwrın Özbekstannan kelgen qazaqtardıñ sanı 60 payız edi, qazir 64 payız. Sondıqtan qazirgi Prezident reforma jasadı dep ayta almaymız. Keybir rwqsattardı berdi. Al bärine birden rwqsat berse onda bäri Taşkentke, Bwqarağa, Samarqanğa lap ete tüskeli twr...() Biraq Özbekstan äli sayasi ekonomikalıq reformanı jasağan joq.

- Siz bir swhbatıñızda Qazaqstandı äli talay sınaqtar kütip twr depsiz. Ol qanday sınaqtar jäne Qazaqstan onıñ tım bolmasa birinen öte aldı ma?

Bizdegi eñ ülken problema – ol damu qarqınınıñ azayuı. Jaña ayttım, 42 orınnan 58 orınğa ketip qaldıq 2-3 jıldıñ işinde. Tipti bayqamay qaldıq. Öytkeni älemdik ekonomika 3 payızdan asa damuı kerek eken. Bwl ülken körsetkiş. Mısalı Resey jiıntıq öniminiñ körsetkişi boyınşa 90 jılı törtinşi me, besinşi me orında boldı. Ärine ol kezde KSRO boldı. Al qazir 15 orında. Al 15 orındağı memleketke sälem bermeuge boladı. Qazir JİÖ boyınşa birinşi orında  AQŞ, ekinşi orın Qıtay, üşinşi orında Japoniya, törtinşi orında Ündistan. Keyde halıqaralıq kelisimderde, kezdesulerde Putin stolda otırsa basqaları ketip qaladı eken. Öytkeni Ukrainağa tiiskenin alğa tartadı jäne 15 orındağı memleket degendey sanaspauğa boladı. Al bizde qarqındı qayta qalıpqa keltiru üşin üş reforma jasau kerek. Onıñ birinşisi – jergilikti jer reforması. Bwl özin özi basqaru degen söz. Mısalı Nwrekeñ öziniñ ökilettiginiñ bir böligin parlamentke berdi.  Endi äkim de öz ökilettiginiñ bir böligin mäslihatqa beru kerek. Parlamenttiñ de ökilettigi solay bolu kerek. Endi Prezidentti taydırmasa da, jeke şeneunikterdi, oydağıday jwmıs istemeytinderdi quatınday qwzırı bolu kerek. Ekinşi reforma – qwqıqtıq sot reforması. Sot pen Prokuraturanıñ derbestigi. Olar sottı özderi jürgizu kerek. Üşinşisi bizde sayasi reforma bolıp, ökilettik özgeru kerek. YAğni Qazaqstan osı reformalardı jasau qajet. Jetistikter de joq emes. Qazaqstanda 3 mln halqı bar qala bar Şımkent, odan keyin 1-1,5 mln halıqpen Astana, Almatı twr. Qazaqstanda jwmıssızdıq asa joğarı deñgeyde emes. Öytkeni potencialdı jwmıssızdar eñbek narığına kelip-ketip jatır. Sonımen birge arzanqol jwmıs qolı bar. Onıñ köpşiligi Özbekstannan. Bwdan bölek, Qazaqstan mwnay öndiredi, uranı bar. Qazaqstannıñ geosayasi sayasatı da oñdı bolıp şıqtı. YAdrolıq qarudan bas tarttıq. Urandı satuğa qwqıq aldıq. Bizge tağı bir kerek närse – jerge jekemenşik qwqığın beru. Nelikten? Jerdiñ 80 payızı qazaqtıñ qolında edi. Biraq biz bwdan taydıq...() Eger jer jeke menşik fermerlerge berilse, latifundiyalar bolmaydı. Nwrekeñ qazir latifundiyalar bolmaydı dep otır. Bwl öte dwrıs närse. Mwnı ideologiyada aytu kerek.

- Äzimbay ağa soñğı swraq. Bizde bir jıl ayaqtaldı. Biraq bir närse jılda qaytalanadı. Ol bilik ökilderiniñ auısuı. Äsirese jıl soñında. Jalpı osınıñ mäni nede?

Bizde Wlttıq qordıñ 22 mlrd dolları tağı problema bolıp qaldı qoy. Onıñ aldında zeynetaqı qorınan ayırıldıq. Bizde korrupciyamen küres jürip jatır. Biraq onı pärmendi dep aytu qiın. Sodan keyin bizde «wrlıqtıñ» bolatın bir jeri bar. Ol kvazimemlekettik sektor dep ataladı. Memlekettiñ jalğan menşigi. Sodan odan «wrlıq bolıp jatır» eken degen joğarığa habar jetedi. Sodan keyin orındarı jıldam auısadı. Nwrekeñniñ tağı bir ädeti – prem'erdi de üş jıldan artıq otırğızbaydı. Qajıgeldin kezinde 3 jıl otırıp edi qağına bastadı. Öytkeni ol da avtoritarlı twlğa. Ol demokrat emes. Ekinşi jağınan ekonomikalıq jağdaydıñ da ıqpalı bar. Jaña ayttım ğoy Qazaqstannıñ 42-den 58 poziciyağa deyin qwldırağanın. Mwnıñ özi biliktiñ auısuınıñ bir belgisi.

- Swhbatıñızğa rahmet!

“The Qazaq Times”