وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنىڭ يەلىك قۇقىق ماسەلەسى: قىتاي مەن اۋستراليا اراسىندا قايشىلىق

وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنىڭ يەلىك قۇقىعى تۋرالى، وڭىردەگى كوپتەگەن ەلدىڭ ورتاسىندا داۋلى تالاپتار ءبىر عاسىردان بەرى تۋىپ كەلەدى. دەگەنمەن، سوڭعى بىرنەشە جىلدا اتالعان ايماقتاعى داۋ ءورشي ءتۇستى. تايۆان، قىتاي، ۆەتنام، فيليپپيندەر، مالايزيا جانە برۋنەي قاتارلى مەملەكەتتەر مەن ايماقتار اراسىندا وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى ارالدار جانە سۋ الاپتارىنا  ىشىنارا نەمەسە تولىقتاي يەلىك قۇقىعىن جاريالاپ كەلەدى. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ اتالعان ايماقتاعى قادامدارى جيىلەي ءتۇسىپ، وزگە ەلدەردىڭ يەلىك قۇقىعى تۋرالى شاعىمدار كوبەيدى.

وتكەن جىلى شىلدە ايىندا ءفيليپپينىنىڭ باستاماسى بويىنشا حالىقارالىق اربيتراجدىق سوت قىتايدىڭ يەلىك قۇقىعىن تانىمايتىن بولىپ شەشتى. بىراق بەيجىڭ بيلىگى بۇل تورەلىكتى مۇلدە قابىلدامايتىن بولىپ شىقتى. وسىدان كەيىن اتالعان تەڭىزدەگى يەلىك قۇقىق ماسەلەسى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نازارىن اۋداردى. ءتىپتى قاۋىمداستىق بۇل ماسەلەنىڭ الەمدىك جانجالدىڭ بىلتەسى بولۋى مۇمكىن نەمەسە جاھاندىق قاقتىعىسقا ۇلاسۋى مۇمكىن دەپ الاڭداۋدا.

23 قاراشا بەيسەنبى كۇنى اۋستراليا (اۆستراليا) ۇكىمەتى كانبەررانىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسىن كەڭىنەن باياندايتىن قۇجاتىن جاريا ەتىپ، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى داۋلى ايماعىندا قىتاي قىزمەتىنىڭ «جىلدامدىعى مەن ماسشتابى» تۋرالى «ەرەكشە الاڭداۋشىلىق» بىلدىرگەن بولاتىن. بەيجىڭ بولسا، اتالعان قۇجات قىتايمەن جالپى ديپلوماتيادا ءپوزيتيۆتى بولعانىمەن، وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىندە اۋستراليا ارالاسپاۋى كەرەك دەپ قارايدى. بۇل ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق جاڭا ماسەلەلەردى ورتاعا شىعاردى.

وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنىڭ ماسەلەسى حالىقارالىق قاتىناستارعا اسەر ەتەتىن نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ترامپ اقش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاننان كەيىن، اقش-تىڭ اتالعان ايماقتاعى سىرتقى ساياساتى ءبىرشاما وقشاۋ كۇيدە قالدى. بۇل قىتايدىڭ وڭتۇستىك تەڭىزدەگى ىقپالىن ارتتىرا تۇسۋىنە وراي بولدى. وسى كەزدە اۋستراليا بۇل تەڭىز الابىنداعى ورتاقشىل ءرولىن ارتتىرا ءتۇستى. اۋستراليانىڭ بۇل قادامى بەيجىڭگە ۇناماعانى انىق.

بەيسەنبى كۇنى قىتاي ءسىم-ءى جۋرناليستەرگە بەرگەن مالىمەتى اراسىندا: «وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىنە اۋستراليانىڭ قاتىسى جوق»، – دەپ اشىق ايتتى. «اۋستراليانىڭ جولداعان «ديپلوماتيالىق اق كىتاپشاسى» قىتاي-اۋستراليا بايلانىسىنىڭ دامۋىنا قاراتىلادى. وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسىندە ءبىز جاۋاپسىز ەسكەرتۋلەردى جولدادىق. بۇل تۋرالى ەلەۋلى الاڭداۋشىلىق بىلدىرەمىز»،– دەلىندى قىتاي ءسىم-ءنىڭ مالىمەتىندە.

قىتاي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اۋستراليا جاقتىڭ اتالعان ايماقتاعى يەلىك قۇقىعىنىڭ جوق ەكەنىن العا تارتۋدا. قىتاي ءسىم مالىمدەمەشىسى: «ءبىز اۆستراليانى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزى ماسەلەسى بويىنشا جاۋاپكەرشىلىگىنە جاتپايتىن ىستەردەگى ارالاسۋىن توقتاتۋعا، بۇل تۋرالى بەرگەن ۋادەسىن ورىنداۋعا شاقىرامىز»، – دەدى.

اۋستراليا جاقتىڭ جولداعان قۇجاتىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن سىرتقى ساياساتتا قىتاي ءوزىنىڭ «ەرەجە ءتارتىبىن» ورىندامادى دەپ كورسەتكەن. بىراق قىتاي تارابى بۇعان قارسى ءۋاج ايتىپ: «قىتاي سوعىستان كەيىنگى ءتارتىپ پەن ەرەجەنى حالىقارالىق قوعامداستىقپەن ورتاق تانىعان، بىراق بۇل كەيبىر ەلدەردىڭ بىرجاقتى شىعارعان ەرەجە-تارتىبىنە باعىنۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى»، – دەدى.

بۇل اۋستراليانىڭ 2013 جىلدان بەرى العاش رەت «سىرتقى ساياسات تۋرالى اق قۇجاتتى» جاريا ەتۋى. ول كەلەسى ونجىلدىقتا سول ەلدىڭ حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار ستراتەگياسىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋگە باعىتتالعان. وندا كەيبىر نەگىزگى ماسەلەلەر بويىنشا امەريكا قۇراما شتاتتارى اۋسترالياداعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندەگى شەشۋشى ءرولدى جالعاستىرا بەرەتىنىن، بىراق سونىمەن بىرگە كانبەررانىڭ قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋى كەرەك ەكەنىن كورسەتىلگەن. سونىمەن ىرگە، قۇجاتتا: «اۋستراليا جاق امەريكا قۇراما شتاتتارىن مەن قىتايدى ءبىر-ءبىرىنىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق شيەلەنىستەر ستراتەگيالىق قاقتىعىستاردى تۋدىرمايتىن نەمەسە كوپ جاقتى ساۋدا جۇيەسىن زيان كەلتىرمەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە شاقىرادى»، – دەلىنگەن.

دەگەنمەن، اۋستراليا ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى جاڭا ۇستانىمدارىن قىتايعا جولداۋ ارقىلى وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنىڭ جالعىز قوجاسى قىتاي عانا ەمەس ەكەنىن، كوپ ەلدەردىڭ مۇددەسى توعىسىپ جاتقان وسى سۋ الابىندا تەك قىتايدىڭ دەگەنى جۇرمەيتىنىن، ءتىپتى قۇراما شتات وسى ايماقتاعى ساياساتىن توقتاتقان كۇننىڭ وزىندە اۋستراليانىڭ حالىقارالىق ەرەجەلەرگە قاداعالاۋشىلىق ەتەتىنىن تانىتتى.

“The Qazaq Times”