قازاقتى قازاقتىڭ ءوزى قورعاۋى كەرەك

الەمدەگى بار قازاق ۇلت رەتىندە ءبىر تۇتاس تۇلعا. وسى تۇتاس تۇلعانىڭ ءبىر بولگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ قيىندىققا ۇشىراپ جاتقانى تۋرالى  قازاق اقپارات كەڭىستىگى ءجيى-ءجيى ايتىپ كەلەدى. الەمدەگى ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋى شەت جۇرتتا، ال ونىڭ باسىم بولىگى قىتايدا جاساپ وتىر. ولار تاريحي اتا مەكەنىندە جاساپ جاتقاندار جانە قازاقستان تاريحىنداعى زۇلمات جىلداردا سول جاقتاعى قازاق باۋىرلارىن پانالاي بارعاندار بولىپ ۇزىن سانى 2 ميلليونعا جۋىقتايدى (كەي دەرەكتەردە 3 ملن-عا جۋىق). قارعا تامىرلى قازاقتىڭ ەكى كوزىنىڭ ءبىرى، ەگىزىنىڭ سىڭارىنداي بولعان وسى قانداستاردىڭ ەركىندىك پەن تەڭدىك، ادامدىق قۇقىقتارى تاپتالۋدا. سونىڭ سالدارىنان ساناسىنا قۇلدىق تابى باسىلعالى تۇرعانداي.

شىنجاڭ جەرىندەگى قازاقتاردىڭ عانا ەمەس جالپى قازاق ۇلتىنىڭ ورتاق ءىسى دەرلىك وسى ءبىر تولعاقتى ماسەلەنىڭ جاي-جاپسارى جانە شەشىم تابۋىنىڭ وزەكتىلىگى، شەشۋ جولدارى تۋرالى ەلىمىزدەگى بىرقاتار ساياساتتانۋشى، قالامگەردىڭ پىكىرىن توپتاستىرعان ەدىك. سول پىكىرلەردىڭ نەگىزىندە اتالعان ماسەلەنى تاعى دا ءبىر رەت قاۋزاپ كورمەكپىز. ەڭ اۋەلى قىتايداعى قازاقتاردىڭ قازاقستان ءۇشىن ماڭىزىنا توقتالعان دۇرىس بولار.

قازاقستان ءۇشىن قىتايداعى قازاقتار كەرەك پە؟

بۇل قازاق مەملەكەتى ءۇشىن قويىلماۋعا ءتيىستى اۋىر سۇراق. الايدا، بۇگىنگى قازاق باسىنا تونگەن حال مەن بيلىكتىڭ سىلبىر اياڭىنا قاراپ، ەرىكسىز قويىلىپ وتىر.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

فوتو: Informburo.kz.

ارينە، شەتتە قالعان قازاقتاردىڭ تاعدىرىنىڭ بەي-جاي قالماۋى، الەمدەگى قازاقتىڭ باسىن قوسۋ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى مەن مىندەتى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاش العان جىلدارى سول تاۋەلسىزدىكتىڭ بىردەن ءبىر كورىنىسى رەتىندە الەم قازاقتارىنىڭ بىرىكتىرۋ ءىسى قولعا الىنعان بولاتىن. ەستەرىڭىزدە بولسا سول كەزدە قازاق پەن قازاقتىڭ قاۋىشۋى ۇلكەن ءبىر ناۋقانعا اينالىپ ەدى. وكىنىشكە وراي زامان وتە كەلە بۇل ءىس سايابىرلادى. ونىڭ ءار-ءتۇرلى سەبەپتەرى بولدى، ول ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ.

مىنا ءبىر ماسەلە بار – شەتەلدە 5 ميلليونعا جۋىق قازاق بار دەپ وتىرمىز، الايدا بۇل سول 5 ملن قازاقتىڭ ءبارى كەزىندە قازاقستاننان كوشىپ كەتتى دەگەن ءسوز ەمەس. شەتەلدەگى قازاقتىڭ باسىم بولىگى دياسپورا دەگەن تۇسىنىككە جاتپايدى. ياعني، ولار يررەنەنتتەر بولىپ سانالادى. قىتايداعى قازاقتار دا مىنە وسىنداي ءوزىنىڭ تاريحي مەكەنىندە جاساپ كەلە جاتقان يررەدەنتا قازاقتار. الەمدەگى قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بورىشى مەن مىندەتى ەكەنىن ايتتىق. بۇل جەردە قازاقستان الەمدە جوق نارسەنى جاساپ وتىرعان جوق. گەرمانيا، يزرايل قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ جاساعانى سەكىلدى ءوز ۇلتىن بىرىكتىرۋ الەمدىك تاجىريبەدە بار نارسە.

ءجادي شاكەن، جازۋشى:

فوتو: Baq.kz.

قازاق بولعان ءار ازامات، قاي ەلدە جاساسا دا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە ەڭبەك ەتۋگە مىندەتتى. قازاق مەملەكەتى دە وزگە جۇرتتاعى قازاقتاردى باۋىرىنا تارتۋعا، قولىنان كەلگەن كومەگىن بەرۋگە پارىزدار. شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى بولىپ سانالاتىن قىتايداعى قازاقتار وزدەرىنىڭ قازاق ەلىنە دەگەن ىستىق ماحابباتى ارقىلى ەلەۋلى ۇلەستەر قوسقانى وتىرىك ەمەس. 1962 جىلدارى كەلگەن قابدەش ءجۇمادىلوۆ قاتارلى ءمۇيىزى قاراعايداي قالامگەرلەردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەلگەن مايرا مۇحاممەدقىزى، شۇعىلا ساپارعاليقىزى قاتارلى ونەر وكىلدەرى، ءنابيجان مۇحاممەدحانۇلى، تۇرسىنحان زاكەنۇلى، دۇكەن ءماسىمحانۇلى جانە قىتاي جازبالارىنداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى جيناۋعا ەسەلى ۇلەس قوسقان باقىت ەجەنحان سەكىلدى عالىم، پروفەسسورلار، ودان تىس كوپتەگەن قالامگەرلەر كەلىپ، اتا مەكەنىنە ەڭبەك ەتتى. وسى ەلدىڭ ءتىلىنىڭ قازاق تىلىنە اينالۋىنا، مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق ءتۇس الۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى دەۋگە بولادى.

قىتايدان كەلگەن قازاق قانداستاردىڭ ەلدىڭ رۋحانياتىنا قوسقان ۇلەسىنەن تىس، قانشالاعان ازاماتتار قىتايداعى قارجى كوزدەرىن وسى ەلگە الىپ كەلىپ، كاسىپورىندار اشىپ ەكونوميكاعا قوسقان ۇلەسى تاعى بار. وعان قوسا ەلىمىزدەگى ورىستانىپ وتىرعان، ورىستانا باستاعان نەمەسە شەت جۇرت كوزىن تىگىپ وتىرعان شەكارالى ايماقتارىمىزدىڭ جىرتىعىن جاماۋعا دا كوپتەگەن مۇمكىندىگىمىزدىڭ بار ەكەنىن ەسكەرسەك، قىتايداعى قازاقتاردى كوشىرىپ اكەلۋ وتە ماڭىزدى.

قىتايداعى قانداستارىمىز جاساپ وتىرعان شىنجاڭ جەرى – تۇتاس تۇركى دالاسىنىڭ شىعىس پۇشپاعى. سوندىقتان دا بۇل ايماق تاريحتان بەرى داۋلى، دۇربەلەڭگە تولى بولىپ كەلەدى.

شىنجاڭداعى گەوساياسي جاعداي قانداي كۇيدە؟

سەرىك مۇراتحان، بلوگەر:

سەرىك مۇراتحانۇلى.

شىنجاڭداعى بۇل جاعداي تەك سونداعى قازاقتاردىڭ عانا باسىنا تونگەن ءىس ەمەس. شىنجاڭدى مەكەن ەتكەن از ۇلتتارعا، سونىڭ ىشىندە شىنجاڭنىڭ نەگىزگى تۇرعىنى سانالاتىن ۇيعىر مەن قازاققا ەرەكشە ءجۇرىلىپ جاتقان ۇلتتى جويۋ ساياساتى. بۇگىن عانا باستالعان ساياسات ەمەس، بۇل قىتايدىڭ ياعني بۇگىنگى شارتتى تۇردە اتالىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ ەجەلدەن بەرى ۇستانعان ساياساتى. قىتايدى ءمانجۋ پاتشاسى بيلەپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە پاتشالىق رەسەيمەن شەكارانى ايقىنداۋ ءۇشىن ىشكى قىتايدان كوپتەگەن ۇلتتاردى كوشىرىپ اكەلىپ قونىستاندىردى. قىتاي ۇلتتىق توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ۇكىمەتتەر دە بۇل ايماققا قاتاڭ ساياسات جۇرگىزدى.

بۇرىنعى ۇكىمەت تۇسىندا دا قازاقتاردى جاپپاي تۇتقىنداۋ، اتۋ، تۇرمەدە قيناپ ءولتىرۋ ىستەرى از بولعان جوق. وعان شىداماعان جەرگىلىكتى حالىق سان مارتە ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە شىقتى. بىراق ونىڭ ءبارى اياۋسىز جانىشتالدى. توڭكەرىسكە قاتىسقاندار سۇرگىنگە ايدالدى، اتىلدى، قامالدى.  قازىرگى قىتاي ۇكىمەتى دە ولاردان كەم بولعان جوق. سوندىقتان بۇگىنگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن الدىنعىلاردىڭ جالعاسى دەۋگە بولادى. مەنىڭشە بۇل ەشقانداي كەزدەيسوق نەمەسە ۋاقىتتىڭ ءىسى ەمەس. جۇيەلى تۇردە اتقارىلىپ وتىرعان جويۋ ساياساتى. بۇل ءتىپتى الداعى ۋاقىتتا بۇدان دا كۇشتى ءجۇرىلۋى مۇمكىن.

ءجادي شاكەن:

شىنجاڭ تاريحىندا بۇنداي وقيعالار كوپ بولعان. شىنجاڭدا ءار 12 نەمەسە 25 جىلدا ءبىر رەت ساياسي قوزعالىستىڭ بولاتىنى تاريحتان بەلگىلى.  1952 جىلى دا جازىقسىز قاماۋ، اتۋ وقيعالارى بولعان كەزدە دە، شىنجاڭدى باسقارىپ تۇرعان ۋاڭ جىننىڭ ۇستىنەن بەيجىڭدەگى قىتاي ورتالىق ۇكىمەتىنە ارىز بەرىلگەن. قحر ورتالىق پارتكومى بۇل ءىستى «ۋاڭ جىننىڭ جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋدەگى سولشىلدىق قاتەلىگى» دەپ سىن تەزىنە العان بولاتىن. مىنە وسىدان الىپ قاراعاندا شىنجاڭداعى وڭدى-وڭسىز كەي ىستەردى بەيجىڭ بيلىگىنە جەتكىزۋ ارقىلى اق-قاراسىن ايىرۋدى سۇراۋعا بولادى.

ال تۇتاس قىتاي تاريحىندا 1958-59 جىلدارى ۇلتشىلدار مەن وڭشىلدارعا قارسى كۇرەسى باستالسا، 1966 جىلى «مادەنيەت توڭكەرىس» دەپ اتالاتىن تاپتىق كۇرەس بولعان. 1978 جىلى دەن ءسياوميننىڭ رەفورماسى باستالدى. 1984 جىلدان باستاپ ۇلتتىق تەرريتوريا، اۆتونوميا زاڭىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. ونىمەن قاتار «جوسپارلى تۋ» ساياساتى جولعا قويىلدى. 2001-2002 جىلداردان كەيىن شاعىن ۇلتتاردى باسقارۋ ساياساتىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. وسىنىڭ بارىندە دە بولعان قاتەلىكتەر كەلەسى ءبىر باسشىنىڭ وڭاۋ داۋىرىندە قايتا قارالىپ وتىردى. وسىلاردى مىسال ەتەتىن بولساق، قازىرگى كەزدە شاعىن ۇلتتاردىڭ دىنىنە، تىلىنە، ازاماتتىق قۇقىقتارىنا شەكتەۋلەر ءبىر عانا جەكە تۇلعانىڭ قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋى  ەمەس، قحر زاڭىنىڭ بۇزىلۋى سونداي-اق، حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىنا جاسالعان قيانات بولماق. سوندىقتان دا بۇنداي ماسەلەنىڭ قالايدا سۇراۋى بولادى. وعان قىتايدىڭ زاڭىن قورعاۋشى ورىندار دا، ۇلتىنىڭ كىم بولۋىنا قاراماستان جەكە ادامدار دا ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. ەگەر ولار شەشىم ەتپەسە حالىقارالىق ۇيىمدارعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى.

قۇل-كەرىم ەلەمەس، اقىن:

فوتو: Abai.kz.

جالپى ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ باسىنداعى جاعدايدى اقىن قۇل-كەرىم ەلەمەس ءوزىنىڭ پرەزيدەنتكە جازعان «قىتايداعى قازاق بىزگە شىنىمەن-اق كەرەك بولماي قالدى ما؟» اتتى اشىق حاتىندا ورتاعا سالعان ماسەلەلەرىن بىلاي وربىتەدى:

باسقا مەملەكەتتەگى قازاقتارعا ءدال قىتايداعى ساياسات ءجۇرىپ وتىرعان جوق. بۇل كۇللى الەم جۇرتىنا بەلگىلى جايت. قىتايدا «جوسپارلى تۋ» ساياساتىن بىلاي قويعاندا، حالىقتىڭ ءدىني ەركىندىگىنە اشىق توسقاۋىل قويۋدان تارتىپ، ونداعى قازاقتاردىڭ نەگىزگى ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى سانالاتىن مال شارۋاشىلىق كاسىبىنىڭ جۇيەسىن وزگەرتىپ، جاپپاي وتىرىقتاندىرۋ ساياساتىن دا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىپ كەلەدى. ەڭ سوراقىسى قازاق بولاشاعى بالالارىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋىنا اشىق توسقاۋىل قويدى. سوڭعى 15 جىلدان بەرى ادەبيەت پەن تاريحتان باسقا ساباقتار تازا قىتاي تىلىندە ءجۇرىلىپ كەلەدى. جاقىندا وتكەن قۇرىلتايىنان كەيىن بارلىق ساباق تولىقتاي قىتاي تىلىندە وتىلمەك.

شىنجاڭداعى قازاق قانداستارعا باعىتتالعان كەزەكتى ساياسي قىسىم وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ولكەنىڭ بيلىگىنە چىن چۋانگونىڭ كەلۋىمەن باستالدى. چىن چۋانگو قىتايدىڭ حىنان پروۆينتسياسىنىڭ ادامى. وسىدان بۇرىن تيبەت اۆتونوميالى ايماعىنداعى ۇلتتىق جانىشتاۋ ساياساتىمەن كوزگە تۇسكەن قحر كومپارتياسىنىڭ كادرى. وسى ارالىقتا قىتايداعى قازاقتارعا جاسالعان قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى سايتىمىزدا جانە وزگە دە كوپتەگەن قازاق ءتىلدى باق-تا سان رەت كوتەرىلدى. باق-تىڭ جان ايعايى ۇكىمەت قۇلاعىنا، ودان اسىپ پرەزيدەنتىمىزدىڭ نازارىنا ىلىنبەگەنىن V دۇنيەجۇزىلىك قازاق قۇرىلتايى كەزىندە (قىتاي قازاقتارىنا ساياسي قىسىمنىڭ باستالعانىنا جارتى جىل وتكەننەن كەيىن) عانا بىلدىك. قۇرىلتاي دەلەگاتى، گەرمانيا قازاقتارىنىڭ وكىلى ءومىرحان التىننىڭ قۇلاققاعىس ەتۋىنەن كەيىن عانا پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ اتالعان ماسەلەدەن حابارسىز ەكەنىن ايتىپ، ۇكىمەتكە سونىڭ ىشىندە قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە ارنايى تاپسىرما بەردى. الايدا قاناعاتتانارلىق ناتيجەنى كورە الماي وتىرمىز. ول جاقتاعى جالپى جاعداي بۇگىندە كوپكە تانىس بولا تۇرا، ەل رەتىندە اراشا بولا الماعانىمىز قالاي؟

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى:

فوتو: Arhar.kz.

ءار ۋاقىتتا مەملەكەتتىڭ ءبارى ۇلتتىڭ مەملەكەتى. قىتاي قىتاي ۇلتىنىڭ، فرانتسيا فرانتسۋزدىڭ،  قازاقستان قازاقتىڭ مەملەكەتى. بىراق ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وسىلاي دەپ ايتۋعا باتىلىمىز بارماي وتىر عوي. الەمدە بىردەن ءبىر ءبىز عانا – ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتىمىز دەپ ايتۋدان قورقاتىن. سوندىقتان بولسا كەرەك، ءبىزدىڭ وسىنداي شەتتەگى ۇلتتاس، قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ جاعدايىنان الاڭداۋشىلىق بىلدىرگىمىز نەمەسە كومەكتەسكىمىز كەلگەن ۋاقىتتا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز قاشاندا قاۋقارسىز بولىپ قالادى.

ءبىز قازاق ەلى بولعاننان كەيىن شەتەلدەگى دياسپورالارىمىزدىڭ جاعدايىن ءبىلىپ، ولارعا جاسالىپ جاتقان زاڭسىزدىقتار بولسا ءوزىمىزدىڭ كوزقاراسىمىزدى ءبىلدىرىپ، شامامىزدىڭ كەلىسىنشە سۇراۋ سالامىز. بۇل ەندى گۋمانيتارلىق باعىت رەتىندە بارلىق ەلدەردىڭ جاسايتىن ءىسى. ماسەلە ارينە، قىتاي ەلىنىڭ ازاماتتارىنىڭ ءىسى بولعاننان كەيىن ءبىز تەك قانا الاڭداۋشىلىق بىلدىرە الامىز. ولاردىڭ زاڭىن وزگەرتۋگە ارەكەتتەنە المايمىز، بىلايشا ايتقاندا ىشكى ىستەرىنە ارالاسا المايمىز. ەگەر قىتاي ۇكىمەتى وسى جاساپ جاتقان قادامدارى تۋرالى اشىق اقپارات بەرىپ جاتقان بولسا، بۇل رەسمي ورگاندار ارقىلى عانا سۇرالادى. ەشقانداي ءبىر قوعامدىق ۇيىمدار ارالاسا المايدى.

مەنىڭشە، اتالعان وسى ماسەلەدە دە اراشا بولا الماي وتىرعانىمىز سول – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ، اسىرەسە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قاۋقارسىزدىعى. اڭگىمە، ءبىز ولاردى قورعاپ قال دەپ وتىرعان جوقپىز. بار بولعانى بولىپ جاتقان جاعدايعا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەنىن جەتكىزۋى كەرەك. جەتكىزگەندە دە الەۋمەتتىك جەلىلەردە نەمەسە قوعامدىق ۇيىمداردا وسىنداي نارازىلىق بولىپ جاتىر دەپ ەمەس، ءبىزدىڭ ءسىم، سول ەلدەگى ەلشىلىكتەر بۇل ماسەلەنى زەرتتەپ ءبىلۋى كەرەك. ناقتى انىقتاپ ءمان-جايدى اشىپ كورسەتۋى كەرەك، مىنا ايتىلعاندار شىن، مىنا ايتىلعاندار جالعان دەگەندەي. مەيلى، ءسىم-نەن، مەيلى قىتايداعى ەلشىلىكتەن وسى ءسوزدى ەستىگەن جوقپىن ءالى. 4-5 ايدىڭ ىشىندە بۇنداي ءسوزدى ەستي الماۋىمىز ەندى ميعا كىرمەيتىن ءىس. وسى قادامداردى جاساعان كەزدە، قىتاي ۇكىمەتى جاۋاپ بەرەر ەدى، ارينە ءبىزدىڭ ىشكى ىسىمىزگە ارالاستىڭ دەپ جاۋاپ بەرمەيدى. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ سول دەڭگەيدە جۇمىس جاساماعانىمىزدىڭ كورىنىسى. ءبىز جەتكىلىكتى دەڭگەيدە جۇمىس جاساعانىمىزدا ولاردىڭ دا جاۋابى باسقاشا بولار ەدى. شىندىعىندا بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ الىدە ۇلتتىق مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماي وتىرعانىن كورسەتىپ وتىر.

باسىنا كۇن تۋعان اعايىن ءۇشىن نە ىستەدىك، نە ىستەۋ كەرەك، نە ىستەي الامىز؟

 راسۋل جۇمالى:

قىتايداعى جانە وزگە ەلدەردەگى قانداستار ۇلتتىق بولمىسى جاعىنان قازاق بولعانىمەن سول ەلدەردىڭ تولقۇجاتىنداعى ازاماتتارى ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. حالىقارالىق قاتىناستار، ءبىر ەلدىڭ ىشكى ساياساتى وسىنىڭ ءبارى وتە سەزىمتال ماسەلەلەر. بۇل جاعدايلار اسىرا سىلتەۋشىلىكتى كوتەرمەيدى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ تۋرالى ۇكىمەتكە دە، ەلباسىعا دا قۇلاققاعىس ەتىلدى. ەلباسى ارنايى تاپسىر ما دا بەردى. مەن عانا ەمەس، بىرقاتار ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل تىكەلەي قىتاي ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ پارمەنىمەن ەمەس، «شاش ال دەسە، باس الاتىن» جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ بىلىعى بولۋى مۇمكىن. ال، ءبىزدىڭ وسى ماسەلەنى رەسمي بەيجىڭگە جەتكىزۋدىڭ ءوزى تىم باياۋ ءجۇرىلىپ جاتىر. ءسىم-گە تاپسىرما بەرىلگەنىنە تالاي ۋاقىت وتسە دە ماسەلەنىڭ ءالى دە شەشىم تاپپاۋى وسىنى كورسەتىپ تۇر.

مەنىڭشە، مىنا بىرنەشە جولمەن ماسەلەنى شەشۋگە ارەكەت ەتۋگە بولادى. ەڭ اۋەلى بەلسەندى ديپلوماتيالىق حالىقارالىق قاتىناستار ارقىلى شەشۋ. ايتالىق، ديپلوماتيالىق ساياسي تەتىكتەردى پايدالانا وتىرىپ ماسەلەنى قىتاي ورتالىق ۇكىمەتىنە اشىق جەتكىزۋ، ونداعى باسىم كوبى ەگىنشى-مالشى قاراپايىم قازاقتاردىڭ قىتايدىڭ تۇتاستىعىنا قاتەر ءتوندىردى دەپ ايىپتاۋدىڭ اقىلعا سيمايتىنىن اشىق ايتۋ كەرەك. قىتايداعى قازاقتارعا جاسالىپ وتىرعان بۇل قىسىمنىڭ ەكى ەلباسى ءجيى ايتاتىن قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ءوز-ارا تۇسىنىستىك، دوستىق نەگىزىندە دامىپ وتىرعان قارىم-قاتىناستىڭ، ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ، سەنىمدى تاتۋ كورشى ەل دەگەن رۋحىنا قايشى ەكەنىن العا تارتىپ، رەسمي ديپلوماتيالىق جولمەن شەشىم تالاپ ەتۋگە بولادى.

ال ەندى، قىتايداعى 2 ملن-عا جۋىق قانداسىمىز زاڭدى تۇردە سول ەلدىڭ ازاماتى بولعاننان كەيىن، ولاردىڭ قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ ىسىنە، ىشكى ساياساتىنا ارالاسۋ قيىن ەكەنى راس. بىراق، قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءبىر نارسە – قازاق كوشىن جانداندىرۋ. ەندىگى جەردە قىتاي جەرىنەن كوشىپ كەلەم، قۋعىن-سۇرگىن كورمەيمىن دەۋشىلەرگە قۇجاتتى جەڭىلدەتۋ، ازاماتتىقتى بەرۋدى جەڭىلدەتۋ. مىسالى، ۋكرايناداعى جاعدايعا بايلانىستى رەسەي جاق ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىن ءبىر اپتاعا دەيىن قىسقارتىپ تاستادى. ال، بىزدە جارتى جىل، ءبىر جىل بويى ازاماتتىق الا الماي جۇرگەن قانشاما قانداستارىمىز بار. ەندى ءبىر بەس-ون جىلدان كەيىن قىتاي ساياساتىنا بايلانىستى ول جاقتان كەلەتىن كوش مۇلدە توقتاپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، وزگە ەلسىز ءوزىمىزدىڭ قولدان كەلەتىن وسى ءىستى تەزدەتىپ قولعا الۋعا تۋرا كەلەدى.

ەندى ءبىر ماسەلە، بۇل ءبىزدىڭ ۇلكەن ءبىر قاسىرەتىمىز، وسىعان دەيىن وتانىنا ورالعان قانداستارعا لايىقتى جاعدايدىڭ جاسالماۋى. قۇجات، ازاماتتىق الۋ ءوز الدىنا، ولاردىڭ وسىنداعى ءبىلىم الۋى، قونىس الۋى، باسپانامەن قامتىلۋى، باستاپقى قارجىلىق كومەك جاقتارى اقساپ جاتقان جاعدايى بار. قىتاي، اعىلشىن تىلدەرىن بىلگەنىمەن ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن جۇمىسقا، مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتىلماۋى سەكىلدى كوپتەگەن كەدەرگىلەردىڭ بولۋى. مىنە ەلىمىزگە ورالعان قانداستاردىڭ سانى ميلليونعا جەتسە دە ولاردان بىردە ءبىر دەپۋتات نەمەسە اكىم جوق. بۇل كادىمگىدەي ديسكريميناتسيا، ءبىر ميلليون حالىقپەن ءادىل قاتىناس جاساماۋ. وسى ماسەلەلەر تىكەلەي قازاق كوشىنە اسەر ەتتى. وتانعا ورالعان اعايىنعا شارت-جاعداي جاسالىپ جاتسا، كەيىنگى كوشكە قۋات بەرگەن بولار ەدى. مىنە بۇل قىتايعا قاتىستى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ ىشكى بىلىعىمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا وسى سىندى ءوزىمىزدىڭ قولداعى دۇنيەنى جاساعانىمىزدا دا قالىپتاسقان جاعدايعا وڭدى اسەرىن بەرەر ەدى.  

ءجادي شاكەن:

قىتايداعى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىنە قر ەشقاشان تىكەلەي اسەر ەتە المايدى. تەك مىنا بىرنەشە جولمەن عانا كىرىسۋگە بولادى: بىرىنشىدەن، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى قىتاي ءسىم-ىنە ارنايى حات جولداپ، حاتتا كورسەتىلگەن قر ازاماتتارىنىڭ تۋىستارىنىڭ سول ەلدە قالىپ قويعانىن نەمەسە قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلىپ وتىرعانىن ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتىپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ نازار اۋدارۋىن سۇراۋ. ەكىنشىدەن، ول جاقتا زارداپ شەگۋشىنىڭ وسىنداعى تۋىسى ارقىلى استانا، الماتىداعى قىتاي ەلشىلىكتەرىنە شاعىمدانۋعا بولادى. بىراق، بۇل سۇراۋلارعا قحر ءسىم-ءى مەن قۇقىق قورعاۋ ورىندارى قانداي جاۋاپ قايتارۋ سولاردىڭ قۇزىرىندا. ۇشىنشىدەن،  ءبىز اۋىزشا ايتقاننان كورى، اقپارات قۇرالدارىندا شۋلاتقاننان كورى قر-نىڭ قۇزىرەتتى ورىندارىنا ناقتى دايەكتى دالەلدەر ارقىلى اعايىندارىمىزدىڭ ارىز تىلەگىن جەتكىزۋىمىز كەرەك. سوسىن بۇل ارىزدار توپتالعان كۇيدە قحر ءسىم-ءىنىڭ قولىنا جەتكىزىلەدى. قىتايعا جازىلعان ارىزدار كەلىسىم بويىنشا ورىس، قىتاي تىلدەرىندە جازىلادى. ولاردان ناتيجە بولماي جاتسا، وسى شاعىمداردىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسىن اعىلشىن تىلىندە بۇۇ-عا نەمەسە حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارىنا بەرۋگە بولادى. 

سەرىك مۇراتحان:

مەنىڭشە، قر ازاماتى بولعان كەز كەلگەن تۇلعانىڭ قىتايدىڭ بۇل ساياساتىنا قارسى ارقانداي ءبىر قيمىلى، نارازىلىعى ول جاقتاعى اعايىننىڭ جاعدايىن اۋىرلاتپاسا جەڭىلدەتپەيدى. قىتاي بيلىگى الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا دا، قوعامدىق نارازىلىق پىكىر الدىندا دا اقتالىپ جاتپايتىن ءبىر پارتياعا تابىنعان ديكتاتورلىق بيلىك. شەتەلدە قازاقتاردىڭ نارازىلىعى مەن راديكال قيمىلدارعا بارعان سايىن، ول قىتاي ساياساتىنىڭ ودان ارى قاراي تەرەڭدەي تۇسۋىنە نەگىز بولادى. ويتكەنى قىتاي بيلىگى ءوز ەلىندەگى قازاقتارىنا دەگەن سەنىمدى ەلدەن كوشىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ساياسي قيمىلدارىمەن باعالاپ وتىر. سوندىقتان ەلدە اتتانداپ جۇرگەن، ءتىپتى كەيدە اسىرا سىلتەپ اقپارات تاراتىپ جۇرگەن «ايعايشىلدار» قىتاي قازاقتارىنا كومەك ەمەس، كەسىر بولىپ جاتىر. بۇنى ايشىق ايتۋ كەرەك.

نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراققا، ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق جولدى پايدالانۋ كوپتەپ ايتىلىپ جاتىر. مەنىڭشە، وعان قوسىمشا مىنا بىرنەشە جولدى پايدالانۋعا بولادى. ەڭ اۋەلى سول جاقتاعى اعايىننىڭ ىستەيتىنى،  جاعدايدى باعامداي وتىرىپ، جاپپاي قازاق ەلىنە كوشۋگە ارەكەت ەتۋى ءتيىس. بۇل ەڭ نەگىزگى شىعار جول دەسەك تە بولاتىنداي. ءتىپتى ونداعى زيالى قاۋىم ەلدى وسىعان ۇگىتتەۋى كەرەك. ارينە بۇل راديكال تۇرىندە ايعاي-سۇرەن سالۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ەكىنشىدەن، قۇقىقتىق ساۋاتتارىن جوعارلاتىپ، جازىقسىز قامالعان تۋىستارىن ءۇشىن ءادىل ۇكىم تالاپ ەتۋى، كەرەك بولسا حانزۋ ۇلتىنان اقتاۋشىلاردىڭ زاڭدىق كومەگىنە جۇگىنۋ كەرەك.  ال، بۇل جاقتاعى اعايىن ءوزىنىڭ تۋىسىن كوشىرىپ اكەلۋگە ارەكەت ەتسە، ولاردىڭ كوشىپ كەلىپ ورنالاسۋىنا كومەكتەسسە، وسىنىڭ ءوزى ۇلتىنا جاساعان قايىرىمدىلىعى بولار ەدى. ال، ۇكىمەت جاعىنان قۇجاتتىق جەڭىلدىكتەر جاساۋى ءتيىس.

بۇگىنگى بيلىك قازاققا قانشالىقتى كۇيىنىپ وتىر؟ تاياۋ ارادا ءوز حالقىنا كۇيىنەتىن، ۇلتتىق نامىسى جوعارى دەموكراتيالىق كۇش قر بيلىگىندە بولمايتىن كورىنەدى. ءسىم-دە قازاقتىڭ جوعىن جوقتاۋدى بىلاي قويىپ، قازاق ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ءوزى شامالى. سوندىقتان بيلىكتەن ءۇمىت كۇتىپ وتىرعاننان، قازاقتى قازاقتىڭ، باۋىردى باۋىر، اعايىندى اعايىننىڭ ءوزى قۇتقارۋى كەرەك.

قازاقستاندى قوسا العاندا الەمنىڭ 55 ەلىندە جاسايتىن شامامەن 17 ملن 500 مىڭنان اسا قازاق بار. بۇل سان كوپپىز دەپ ماقتانۋعا كەلمەيدى. مىنە وسى قازاقتىڭ الەمدە بىردەن ءبىر ءوزىنىڭ قازاق اتىمەن اتالعان ءبىر عانا مەملەكەت، قازاقستان دەيتىن ءتۇپ قازىعى بار. ال، بۇگىنگى قىتاي قازاقتارىنىڭ جاعدايىنان الىپ قاراعاندا، ەندى ون-جيىرما جىلدان كەيىن قۇجات جۇزىندە وسى سان بىردەن ەكى ميلليونعا كەمىپ كەتكەلى تۇر. وتكەن عاسىردا اشتىق پەن سوعىس جالماعان 3 ملن قازاق ءبىزدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى شەر-كۇيىگىمىز بولىپ كەلە جاتقان جوق پا ەدى. بۇگىنگى ۇرپاق تاعى 2 ملن قازاقتىڭ جوعالۋىنا تاريحي كۋاگەر بولماق پا؟ شەتتەگى اعايىندى اتا مەكەنگە توپتاستىرۋ ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىندە، شەكارامىزدىڭ بەكەمدىگى مەن ەكونوميكامىزدىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قازاق بيلىگى قازاققا قاشان كۇيىنبەك؟ قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاعدىرى نە بولماق؟

“The Qazaq Times”