ورمانبەت – ميفتىك تۇلعا

قازاق تىلىندە “جۇرت”، “ەل”، “حالىق” سوزدەرىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە “ورمان” دەگەن ءسوزدى قولدانۋ ءداستۇرى بار. وسى ءسوزدىڭ تاعى ءبىر رەسمي تۇركتىك ماعىناسى - “اعاشى كوپ وسكەن جەرتاراپ”. مىنە، ءسوز ماماندارى وسى جاعدايلارعا قاراپ “ورمان” – “حالىق” ماعىناسىن تەك اۋىسپالى ماعىنا دەپ تۇسىنەدى. شىندىعىندا ولاي ەمەس.

ور/مان – “وردىڭ” نەمەسە “ۆارانىڭ ادامى” دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل سوزدەگى “مان” ەلەمەنتى كەيىنىرەك پاكتى ەتنونيم رەتىندە (مان، مەڭدى، اق جانە قارا مان-داردى ەسكە ءتۇسىر) قولدانىلا باستاعان جالقى ماعىنا، بارا-بارا تايپا حالىق، جۇرت ماعىناسىنداعى جالپى سوزگە اينالعان. بۇگىنگى ورمان/لەس ماعىنا، كەرىسىنشە تۋىندى ۇعىم. “وراقتان تۋدىم دەگەنشە ورماننان تۋدىم دەسەيشى، ەردەن تۋدىم دەگەنشە، ەزدەن تۋدىم دەسەيشى” دەمەكشى، وسى “ورماننىڭ ۇمبەتى بولۋ” - ءبىر جاعىنان، حالقىنىڭ سەنىم ارتكان ۇمبەتى، ەكىنشى جاعىنان، ميفتىك سيپاتتاعى باسقا ءبىر ۇعىمنىڭ ۇمبەتى بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

ورمان - حالىق بولسا، ورمانبەت تە - حالىق. ماسەلەن، ەر تارعىن جىرىنىڭ ەرتەگىلىك پروزا تۇرىندەگى نۇسقاسىندا “ون سان ورمانبەتتەن تاڭداپ ءبىر سۇلۋ قىز ال” دەگەن جولدار بار. ادەتتە “ون سان نوعاي” تىركەسى تۇرىندەگى فرازاداعى نوعايدىڭ ورنىنا ورمانبەتتىڭ ءوزىنىڭ تۇرۋى ءدال وسى (ورمانبەت - حالىق) ماعىنانىڭ دا بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.

ورمانبەت - ميفتىك-اڭىزدىق جيىنتىق وبراز. ونىڭ ەسىمىندەگى كەيىنگى ءدىني انىقتاما - ۋمماتتى الىپ تاستاساق ورمان نەمەسە ورىم، ۇرىم دەگەن تانىس ۇعىم شىعادى، ياعني ورىم، ۇرىم - ميفتىك-ەپوستىق ء“وز ەلى”، ء“وز جۇرتى”، ء“وز كوسموسى” بولسا، ونىڭ “العاشقى ادامى” جانە “العاشقى ۇيىمداستىرۋشىسى”، “پاتشاسى ءارى ابىزىنىڭ اتى”، جۇرت پەن حالىقتىڭ پەرسونيفيكاتسياسىنىڭ اتاۋى. ور-مان - ۇرىمنىڭ ادامى، ۇرىمنىڭ سەنەر ءۇمىتى، ۇمبەتى - ورمانبەت بولاتىنى تۇسىنىكتى، ياعني ميفتىك ورمانبەت پەن مايقى نەمەسە اسان قايعى ءبىر ترافارەتتىك (ارحەتيپتىك) وبراز بولىپ تابىلادى. دالانىڭ يسلامدانۋ داۋىرىندە ەجەلگى تۇسىنىكتەر مەن ەسىمدەر جاڭا ءدىن مەن يدەولوگيانىڭ تىلەك-تالابىنا ساي وڭدەۋدەن وتكىزىلە باستاعان بولاتىن. كونە ەسىمدەرگە يە وبرازدارعا جاڭا مۇسىلماندىق ات بەرىلىپ وتىرعان. ال، ەجەلگى وبراز بەن ونىڭ ەسىمى تىم تانىمال بولاتىن جاعدايدا بۇل ەسىمدەر يسلام تانىمىنا سيىمدى سىرتتاي ۇقساس اراب-پارسى سوزدەرىنە قاراي بەيىمدەلدى، نە بولماسا، ارتىنا نە الدىنا ءدىني سوزدەر (قوجا، الي، تالي، ت.ب.) جالعانىپ وتىردى. Miنe, ەجەلگى دالالىق ءسىر، كەلىن، اسپان سياقتى ەسىمدەر ەندىگى جەردە سىرىمبەت، كەلىمبەت، اسپەمبەت دەپ اتالا باستاتان. مىنە، سولاردىڭ قاتارىندا ەجەلگى ۇرىم- ورىم نەمەسە ۇرمان-ورمان دا بولعان. ورمانبەت - اڭىزدىق حالىقتىڭ تۇلعالانۋى، ياعني، بۇكىل ءبىر قاۋىمنىڭ ءبىر ادام بەينەسىندە بەينەلەنۋى. سوندىقتان ونى نوعايدىڭ تاريحىنداعى ءرولى بولماشى بولعان، ال قازاققا ءتىپتى قاتىسى جوق مىرزالاردىڭ ءبىرىن وسى ورمانبەتكە اينالدىرا بەرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق. تاريحتا، جەر بەتىندە ورمانبەت دەپ اتالعان قاراپايىم پەندەلەر كوپ بولعان دا شىعار، تەك ونىڭ ولگەنىنە قازاق پەن نوعايدىڭ، باشقۇرت پەن قاراقالپاقتىڭ، ءتىپتى قىرعىزدىڭ قايعىرىپ، ونىڭ ولگەن كۇنىن وسى حالىقتاردىڭ فولكلورى الدەبىر عالامي دەڭگەيدەگى قايعىلى مەزەت رەتىندە ساقتاپ كەلەدى دەگەنگە سەنە قويۋدىڭ ءجونى جوق.

ورمانبەت - تاريحي ەمەس، ول – ميفتىك تۇلعا.

ورمانبەتكە قاتىستى قولدانىلاتىن سانداردىڭ دا تانىمدىق ءمانى بار. الگى ۇزىندىدە بەرىلگەن ورمانبەت - ون ەكى ءبيدىڭ ءبىرى دەگەن ۇعىم دا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت پەن مادەني ورتانىڭ كورسەتكىشى. ال، ون ەكى سانىنىڭ ورنىندا كونە تۇسىنىكتەردە ون سانى بولعاندىعىن ايتا الامىز. ون ەكى مەن ون ساندارىنىڭ اۋىسىمى جونىندە اڭگىمەلەپ كەتتىك. سوندىقتان، ورمانبەت جانە ون تاندەمىن تۇراقتى اكسيوما دەپ قابىلدايمىز.

“اقشاحاننان قاشقان تارعىن مەن اقجۇنىس ەدىلدەگى ورمانبەتتىڭ ون سان نوعايىنا كەلەدى. ول مەزگىلدە نوعايدا ون حان بار ەكەن”. فولكلوردا كەزدەسەتىن ون سان نوعاي، ون حان سياقتى سانداردىڭ سيمۆوليكاسى بەلگىلى. باتىس دەي-تۇركتەر ءۇشىن ون سانى - بولمىستاعى حالىقتىڭ ساندىق كورسەتكىشى (ون وق بۇدۇن) بولىپ تابىلادى. ورمانبەت وسى مودەلگە ساي ون سان نوعايدىڭ (ەجەلگى ۆاريانتتا - ون سان ۇرىمنىڭ), ون باۋلى حالىقتىڭ. ون وق بۇدۇننىڭ ءبيى، ابىزى، حانى، اقىلشىسى بولادى. ءجيى كەزدەسەتىن ون بي - ون ەكى بي، ون حان - ون ەكى جارىم حان كورسەتكىشتەرى دە وسى ون - حالىق، ءتىرى ادامزاتتىڭ ساندىق سيمۆولى دەگەن تۇسىنىكتەن وربىگەن تۋىندى كورسەتكىشتەر.

ون ەكى سانىنىڭ كەيىنگى داۋىرلىك سيپاتتاعى سان-سيمۆول ەكەندىگىن ايتىپ وتتىك. ياعني بۇل سان كەزدەسەتىن تىركەستەردى ون ساندى دەپ وقيمىز. ءسوز سوڭىندا ايتار تاعى ءبىر اڭگىمەمىز - كونە قازاق تىلىندە “ورمان” – “حالىق” دەگەندى بىلدىرگەن، وسىنداي ءماندى تىركەستەر (“قارا ورمانىم قايىرىلدى”، ت.ب.) بار، تەك ول ءسوزدى بۇگىنگى قازاق تىلىندەگى ورمان-توعايدان اجىراتا بىلگەن ءجون.

سەرىكبول قوندىباي. “ەسەن-قازاق”، ء“ۇش قيان” الماتى 2002 جىل

“The Qazaq Times”