كەدەي مەملەكەتتەر نە ءۇشىن كەدەي بولىپ قالا بەرەدى؟

بەيرەسمي ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، قازاقستاندا مۇناي وندىرۋمەن 50 مىڭنان استام ادام اينالىسادى. ال مۇنايعا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا 1 مۇنايشىعا 5 ادامنان كەلەدى. ياعني وسى سەكتورعا قاتىستى جۇمىستارعا 300 مىڭنان استام ادام تارتىلىپ وتىر دەگەن ءسوز. قاراپ تۇرساق، بۇدان قازاقستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى مۇناي سالاسىنان تابىس تاۋىپ وتىر دەگەن ءسوز. وسىنداي شيكىزاتى مول ەل بولا تۇرا، بىزدە قارجى-ەكونوميكالىق قيىندىق بولماۋى ءتيىس ەدى.  الايدا ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزدى نورۆەگيالىق ەكونوميست ەريك س. راينەرت "باي مەملەكەتتەر قالاي باي بولدى، ال كەدەي ەلدەر نەگە كەدەي بولىپ قالا بەردى؟" دەگەن كىتابىندا جوققا شىعارادى. نەلىكتەن؟ الماتىداعى حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتى وكىلدەرى ەريك س. راينەرت كىتابىندا ايتىلعان پىكىرلەردى قازاقستانمەن سالىستىرىپ كورگەن ەدى. 

ەريك س. راينەرتتىڭ سوزىنشە، ءبىز بىلەتىن كەدەي مەملەكەتتەر ءالى كۇنگە دەيىن كەدەيلەر قاتارىندا. اۆتور قاراستىرعان اناليز بويىنشا بۇل مەملەكەتتر الداعى 5-10 جىلدا دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرۋگە مۇمكىندىگى جوق. ولاردىڭ دامىعان ەلدەر قاتارىنا كىرە المايتىندىعى سوناۋ 1945 جىلى انىقتالىپ قويعان.

وسى جىلدارى ازياداعى كوپتەگەن مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الدى. بىراق سول ۋاقىتقا دەيىن ولاردىڭ باي مەملەكەتتەر قاتارىنا كىرە الماۋىنىڭ مەحانيزمى قالانىپ قويدى. مىسالى سول كەدەي مەملەكەتتەردىڭ 100-ءنىڭ تەك 10-ى عانا (وڭتۇستىك كورەيا، سينگاپۋر سىندى ەلدەر) كىرە الدى. ال بۇل مەملەكەتتەر شيكىزاتتارى جوق مەملەكەتتەر. ولار تەك عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەسكە ىلەسە الدى. مىسالى سينگاپۋردى الىپ قارايتىن بولساق، ولار تەك جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرۋ ارقىلى العا دامىدى.

ەكونوميكالىق تەوريالاردى ەسكەرە وتىرىپ مىناداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى: رەسۋرسى بار مەملەكەت ءوز مۇمكىندىگىن پايدالانىپ شيكىزاتىن ءوندىرىپ، وڭدەپ تازا ءونىم شىعارا الماسا، ول مەملەكەت ەشقاشان باي مەملەكەت بولا المايدى. ياعني اۆتور پىكىرى بويىنشا ءبىز قازاقستانعا قاتىستى مىناداي قورىتىندى جاساي الامىز.  قازاقستان رەسۋرستىق مەملەكەت. بىزدە مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى ءاربىر ەلەمەنت بار دەۋگە بولادى. قازاقستان ۋران ءوندىرىسى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا. ال ءبىز ونى ءوندىرىپ، تازا ءونىم نەمەسە ەنەرگيا كوزىنە اينالدىرمايىنشا، باسقا دامىعان ەلدەر ءۇشىن «كولونيا» رەتىندە قالا بەرەمىز.

كىتاپتا جازىلعانداي، كەدەي مەملەكەتتەردى انىقتاۋ بويىنشا ەكى تەراپيا قولدانىلادى. ءبىرىنشىسى مارشال مودەلى. ەكىنشىسى گانس مورگەنتاۋ مودەلى.

مارشال مودەلى بويىنشا ءاربىر مەملەكەتكە دۇنيەجۇزىلىك بانك، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، امەريكالىق USAID (United States Agency for International Development) سىندى اگەنتتىكتەر كەلىپ: «ءبىز سىزدەرگە يندۋستراليزاتسيا ءجۇرۋ ءۇشىن اقشا قۇيامىز. سوزدەر وزدەرىڭىزدىڭ مەملەكەتتەرىڭىزدى دامىتاسىزدار» دەيدى. بىراق الگى قارجىنىڭ ۇستەمە پايىزى 35-40 پايىز. ال بۇل قارجىنى العان مەملەكەتتەر ونى ءبىر جىلدان كەيىن قايتارا باستاۋى ءتيىس. وسىدان كەلىپ، سول قاراجات جۇمسالعان ءوندىرىس كەپىلدىككە بەرىلەدى. تاعى باسقا مەملەكەتتەن قارجى الىنادى. وسى تۇرعىدان العاندا مارشال مودەلى دامىعان ەلدەر ءۇشىن تيىمدىلىگى جوعارى. سەبەبى ولار قۇيعان ينۆەستيتسياسىن 5 جىل ىشىندە 5 ەسەدەن 10 ەسەگە دەيىن قايتارىپ الا الادى. ءتىپتى ينۆەستيتسيا سالعان ءوندىرىستى دە وزدەرىنە الادى. ال قارىز العان مەملەكەتتەردىڭ قارىزى كوبەيە بەرەدى، تيىسىنشە، ءوندىرىس ورىندارىن كەپىلدىككە قويعان سوڭ ولاردان دا ايىرىلىپ قالۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. بۇعان كىتاپتاعى ءبىر عانا مىسالدى كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى دۇنيە جۇزىلىك بانك مونعوليا مەملەكەتىنە 1970 جىلى كەلىپ، مەملەكەتكە پايىزدىق مولشەرلەمەمەن قاراجات بەرەدى. الايدا دۇنيە جۇزىلىك بانكتىڭ قارجىنى العاننان كەيىن موڭعوليانىڭ قالاي داميتىنى تۋرالى جاساعان تانىستىرىلىمى بۇعان دەيىن ەكۆادوردا دا جاسالعان بولىپ شىعادى. ياعني دۇنيە جۇزىلىك بانك وسىنداي كىشى مەملەكەتتەردىڭ دامۋ مەحانيزمى قانداي بولاتىنىن بىلگەندىكتەن بىردەي پرەزەنتاتسيا جاسايدى دەگەن ءسوز. دەگەنمەن وسىعان قاراماستان مونعول ەلى بۇل ۇسىنىسپەن كەلىسپ، باعدارلامانى جۇزەگە اسىرادى. ال وسىدان كەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى دامىعان مونعوليا ءىرى قارانى 33 ملن باسقا دەيىن كوبەيتىپ، ساۋداعا شىعادى. الايدا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا اشىلعان سوڭ مەملەكەت ءوزىنىڭ ىشكى نارىعىن قامتاماسىز الا المايدى. ءتىپتى نان شىعارۋدىڭ ءوزى 71 پايىزعا تومەندەيدى. وسىلايشا موڭعوليانىڭ ەكونوميكاسى باعدارلاما سالدارىنان 5-10 جىلدا ەمەس، 3-5 جىلدىڭ ىشىندە قۇلدىرايدى. ەلدىڭ ەكونوميكاسى دا، يندۋستراليزاتسياسى دا دامىماي قالادى. ال دۇنيە جۇزىلىك بانك پەن بۇۇ «مونعوليا – اۋىل شارۋاشىلىعى دامۋعا قولايسىز» ەل دەگەن قورىتىندى شىعارادى. ءتىپتى «باعدارلاما بەرىلدى، قارجى قۇيىلدى، وزدەرى جاڭا تەحنولوگيانى دامىتا المادى» دەگەن وي ايتادى. ال كىتاپ اۆتورى ەريك س. راينەرت  بولسا «4,2 پايىزى ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتىلعان ەلدە قالاي جاڭا تەحنولوگيا داميدى؟» دەگەن پىكىر ايتادى. ياعني اۆتور پىكىرى بويىنشا الىپ مەملەكەتتەردىڭ وسىنداي باعدارلامالارى وسىلايشا كەدەي ەلدەردى قۇرتىپ جىبەرەدى.

ەندى مۇنى قازاقستانمەن سالىستىرىپ كورەيىك. قازاقستان مۇنايلى مەملەكەت. وسىنداي ۇيىمدار مۇناي سالاسىنا كوپتەگەن قارجى قۇيىپ جاتىر. ءبىز دە ءبىراز بولىگىن 7-8 پايىزىن الىپ وتىرمىز. ال ءبىز مۇنداي تاۋەلدىلاكتەن شىعۋىمىز كەرەك.

ال بۇدان شىعۋدىڭ جولى – تەحنولوگيانى دامىتۋ. ياعني وسى ءوندىرىستى شيكىزات رەتىندە ءوندىرىپ قانا قويماي، تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن وڭدەي الساق ءبىز تاۋەلدىلىكتەن شىعا الامىز. بىراق شەتەلدىك مەملەكەتتەر بارلىق تەحنولوگيالاردى پاتەنتتەپ العان. مىسالى بىزگە جاپونيا، قىتاي، گەرمانيا سىندى ەلدەردەن كەلەتىن دۇنيەلەردى قۇراستىرعانىمىزبەن، ءبىز ونى وزىمىزدە جاساپ شىعۋعا قورقامىز. ويتكەنى ونىڭ ءاربىر بولىگى پاتەنتتەلگەن. ويتكەنى ونى جاساپ شىعارساق، مەملەكەتتەر اراسىندا ساياسي داۋ-جانجال تۋىندايدى. ال ونى شەشۋدىڭ جولى – كادرلاردى دايىنداۋ. ياعني كادرلار باسقا ەلدەن ءبىلىم الۋ ارقىلى تەحنولوگيالاردىڭ جاڭا ءتۇرىن جاساپ شىعادى.

ياعني كىتاپ اۆتورىنىڭ يدەياسىنا سۇيەنەر بولساق، قازاقستان ەرتەڭگى كۇنى مۇلدە كەدەي ەلدەردىڭ قاتارىنان تابىلماس ءۇشىن تابيعي بايلىققا سەنىپ قالماۋ كەرەك. بۇدان بولەك، ەريك س. راينەرت ايتىپ كەتكەندەي، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءوزى قازاقستان ەكونوميكاسىن جانداندىرا الماۋى مۇمكىن. سەبەبى تەحنولوگياسى دامىعان ەلدەر بۇعان دا قىسىم جاساۋدىڭ جولىن ويلاپ تاباتىنى انىق. سوندىقتان قازاقستان وزىندەگى شيكىزات ءوندىرىسىن ونىمگە اينالدىرا الۋى ءتيىس.

“The Qazaq Times”