Kedey memleketter ne üşin kedey bolıp qala beredi?

Beyresmi statistikağa süyensek, Qazaqstanda mwnay öndirumen 50 mıñnan astam adam aynalısadı. Al mwnayğa qızmet körsetu salasında 1 mwnayşığa 5 adamnan keledi. YAğni osı sektorğa qatıstı jwmıstarğa 300 mıñnan astam adam tartılıp otır degen söz. Qarap twrsaq, bwdan qazaqstandıqtardıñ köpşiligi mwnay salasınan tabıs tauıp otır degen söz. Osınday şikizatı mol el bola twra, bizde qarjı-ekonomikalıq qiındıq bolmauı tiis edi.  Alayda bizdiñ bwl pikirimizdi norvegiyalıq ekonomist Erik S. Raynert "Bay memleketter qalay bay boldı, al kedey elder nege kedey bolıp qala berdi?" degen kitabında joqqa şığaradı. Nelikten? Almatıdağı Halıqaralıq biznes universiteti ökilderi Erik S. Raynert kitabında aytılğan pikirlerdi Qazaqstanmen salıstırıp körgen edi. 

Erik S. Raynerttiñ sözinşe, biz biletin kedey memleketter äli künge deyin kedeyler qatarında. Avtor qarastırğan analiz boyınşa bwl memlekettr aldağı 5-10 jılda damığan elderdiñ qatarına kiruge mümkindigi joq. Olardıñ damığan elder qatarına kire almaytındığı sonau 1945 jılı anıqtalıp qoyğan.

Osı jıldarı Aziyadağı köptegen memleketter özderiniñ täuelsizdigin aldı. Biraq sol uaqıtqa deyin olardıñ bay memleketter qatarına kire almauınıñ mehanizmi qalanıp qoydı. Mısalı sol kedey memleketterdiñ 100-niñ tek 10-ı ğana (Oñtüstik Koreya, Singapur sındı elder) kire aldı. Al bwl memleketter şikizattarı joq memleketter. Olar tek ğılımi tehnikalıq progreske ilese aldı. Mısalı Singapurdı alıp qaraytın bolsaq, olar tek jaña tehnologiyalardı igeru arqılı alğa damıdı.

Ekonomikalıq teoriyalardı eskere otırıp mınaday qorıtındı şığaruğa boladı: Resursı bar memleket öz mümkindigin paydalanıp şikizatın öndirip, öñdep taza önim şığara almasa, ol memleket eşqaşan bay memleket bola almaydı. YAğni avtor pikiri boyınşa biz Qazaqstanğa qatıstı mınaday qorıtındı jasay alamız.  Qazaqstan resurstıq memleket. Bizde Mendeleev kestesindegi ärbir element bar deuge boladı. Qazaqstan uran öndirisi boyınşa birinşi orında. Al biz onı öndirip, taza önim nemese energiya közine aynaldırmayınşa, basqa damığan elder üşin «koloniya» retinde qala beremiz.

Kitapta jazılğanday, kedey memleketterdi anıqtau boyınşa eki terapiya qoldanıladı. Birinşisi Marşal modeli. Ekinşisi Gans Morgentau modeli.

Marşal modeli boyınşa ärbir memleketke Düniejüzilik bank, Halıqaralıq valyuta qorı, amerikalıq USAID (United States Agency for International Development) sındı agenttikter kelip: «Biz sizderge industralizaciya jüru üşin aqşa qwyamız. Sözder özderiñizdiñ memleketteriñizdi damıtasızdar» deydi. Biraq älgi qarjınıñ üsteme payızı 35-40 payız. Al bwl qarjını alğan memleketter onı bir jıldan keyin qaytara bastauı tiis. Osıdan kelip, sol qarajat jwmsalğan öndiris kepildikke beriledi. Tağı basqa memleketten qarjı alınadı. Osı twrğıdan alğanda Marşal modeli damığan elder üşin tiimdiligi joğarı. Sebebi olar qwyğan investiciyasın 5 jıl işinde 5 eseden 10 esege deyin qaytarıp ala aladı. Tipti investiciya salğan öndiristi de özderine aladı. Al qarız alğan memleketterdiñ qarızı köbeye beredi, tiisinşe, öndiris orındarın kepildikke qoyğan soñ olardan da ayırılıp qalu ıqtimaldığı joğarı. Bwğan kitaptağı bir ğana mısaldı keltiruge boladı. Mısalı Dünie jüzilik bank Monğoliya memleketine 1970 jılı kelip, memleketke payızdıq mölşerlememen qarajat beredi. Alayda Dünie jüzilik banktiñ qarjını alğannan keyin Moñğoliyanıñ qalay damitını turalı jasağan tanıstırılımı bwğan deyin Ekvadorda da jasalğan bolıp şığadı. YAğni Dünie jüzilik bank osınday kişi memleketterdiñ damu mehanizmi qanday bolatının bilgendikten birdey prezentaciya jasaydı degen söz. Degenmen osığan qaramastan monğol eli bwl wsınıspen kelisp, bağdarlamanı jüzege asıradı. Al osıdan keyin auıl şaruaşılığı damığan Monğoliya iri qaranı 33 mln basqa deyin köbeytip, saudağa şığadı. Alayda düniejüzilik sauda aşılğan soñ memleket öziniñ işki narığın qamtamasız ala almaydı. Tipti nan şığarudıñ özi 71 payızğa tömendeydi. Osılayşa Moñğoliyanıñ ekonomikası bağdarlama saldarınan 5-10 jılda emes, 3-5 jıldıñ işinde qwldıraydı. Eldiñ ekonomikası da, industralizaciyası da damımay qaladı. Al Dünie jüzilik bank pen BWW «Monğoliya – auıl şaruaşılığı damuğa qolaysız» el degen qorıtındı şığaradı. Tipti «bağdarlama berildi, qarjı qwyıldı, özderi jaña tehnologiyanı damıta almadı» degen oy aytadı. Al kitap avtorı Erik S. Raynert  bolsa «4,2 payızı elektr energiyasımen qamtılğan elde qalay jaña tehnologiya damidı?» degen pikir aytadı. YAğni avtor pikiri boyınşa alıp memleketterdiñ osınday bağdarlamaları osılayşa kedey elderdi qwrtıp jiberedi.

Endi mwnı Qazaqstanmen salıstırıp köreyik. Qazaqstan mwnaylı memleket. Osınday wyımdar mwnay salasına köptegen qarjı qwyıp jatır. Biz de biraz böligin 7-8 payızın alıp otırmız. Al biz mwnday täueldiläkten şığuımız kerek.

Al bwdan şığudıñ jolı – tehnologiyanı damıtu. YAğni osı öndiristi şikizat retinde öndirip qana qoymay, tehnologiyalardıñ kömegimen öñdey alsaq biz täueldilikten şığa alamız. Biraq şeteldik memleketter barlıq tehnologiyalardı patenttep alğan. Mısalı bizge Japoniya, Qıtay, Germaniya sındı elderden keletin dünielerdi qwrastırğanımızben, biz onı özimizde jasap şığuğa qorqamız. Öytkeni onıñ ärbir böligi patenttelgen. Öytkeni onı jasap şığarsaq, memleketter arasında sayasi dau-janjal tuındaydı. Al onı şeşudiñ jolı – kadrlardı dayındau. YAğni kadrlar basqa elden bilim alu arqılı tehnologiyalardıñ jaña türin jasap şığadı.

YAğni kitap avtorınıñ ideyasına süyener bolsaq, Qazaqstan erteñgi küni mülde kedey elderdiñ qatarınan tabılmas üşin tabiği baylıqqa senip qalmau kerek. Bwdan bölek, Erik S. Raynert aytıp ketkendey, auıl şaruaşılığınıñ özi Qazaqstan ekonomikasın jandandıra almauı mümkin. Sebebi tehnologiyası damığan elder bwğan da qısım jasaudıñ jolın oylap tabatını anıq. Sondıqtan Qazaqstan özindegi şikizat öndirisin önimge aynaldıra aluı tiis.

“The Qazaq Times”