قىتاي دسۇ-داعى ىقپالىن پايدالانىپ، الەم ەلدەرىنە ادىلەتسىز ساۋدا جاساۋدا

دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا (World Trade Organization，قىسقاشا WTO نەمەسە دسۇ) قىتايدىڭ مۇشە بولعانىنا 16 جىل بولدى. الەمنىڭ ەكىنشى ءىرى ەكونوميكالىق تۇلعاسى اتالعان قىتاي مەن ەۋروپا ەلدەرى  جانە اقش-تىڭ ساۋدا-ساتتىق بايلانىسى قۇبىلمالى كۇيدە. بۇل قۇبىلىس دسۇ-نىڭ وزىنە دە تونەتىن قاتەرلەردى كۇن ساناپ ارتتىرۋدا. الەم ەكونوميكاسىنداعى جانە ساۋدا-ساتتىقتاعى ورەسكەلدىكتەرى مەن دسۇ-داعى جولسىزدىعى تۋرالى "WSJ" باسىلىمى ساراپتاي وتىرىپ جازدى. 

ساۋدا ۇيىمى قىتايدىڭ باتىس ەلدەرىمەن ساۋدا قاتىناسىندا ەرەجەدەن شىعىپ كەتپەۋىن قاداعالاۋى كەرەك ەدى. الايدا، بۇل قاعيدا تولىق ورىندالمادى. كەرىسىنشە، دسۇ قىتايدى ەركىنسىتىپ، ونىڭ الەم ساۋداسىنا قوجا بولعىسى كەلگەن ويىنا جاردەمدەسىپ، ارزان ونىمدەردىڭ الەمدى كەزىپ كەتۋىنە جول بەرىپ قويدى. بۇدان الەم ەلدەرىنىڭ ىشكى ساۋداسى كەرى اسەرگە ۇشىراپ وتىر.

اقش پرەزيدەنتىنىڭ ساۋدا كەڭەسشىسى پيتەر ناۆاررو (Peter Navarro) اتالعان ماسەلە تۋرالى: «دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى قىتاي قاتارلى ەلدەردىڭ ادىلەتسىزدىكپەن قالىپتاستىرعان پروبلەمالارىن شەشۋگە دارمەنسىز قالىپ وتىر. سونىڭ سالدارىنان اقش تا ىرىقسىز كۇيگە تاپ بولدى. بۇل رەتتە اقش-تىڭ دسۇ-عا جولداعان تالابى ايقىن. ياعني، ءبىز بۇل جاعدايدى وزگەرتۋدى اشىق تالاپ ەتەمىز»، – دەگەن پىكىر بىلدىرگەن.

اقش-تاعى ەكى پارتيا دا بۇل ماسەلەگە اسا ساقتىقپەن نازار اۋدارا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە اقش-تا بۇل ماسەلە ەل مۇددەسىنە تىكەلەي بايلانىستى ءىس رەتىندە قوعام نازارىنا ءىلىندى. ال قۇراما شتاتتىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى ترامپ مۇنداي ەركىن ساۋدا كەلىسىمدەرىنىڭ بارىنە كۇماندى، اسا ساق ساياسات ۇستاندى. سوندىقتان دا بۇل بەيبەرەكەت ساۋدا تىعىرىققا تىرەلگەندەي. ترامپ ۇكىمەتى وسىعان قاتىستى بىرقاتار ارىز-شاعىمدى ساۋدا ۇيىمىنىڭ قاراۋىنا جولداپ ۇلگەردى.

قىتاي ءوزى ايتقانداي بازار ەكونوميكاسىن دامىتا الدى ما؟ قىتاي بيلىگى اقش پەن ەو-نىڭ دسۇ-نا جولداعان ارىزدارىنا قاراتا، وزدەرىنىڭ ساۋدا ەكونوميكاسىنداعى ورىنىن مويىنداۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ەگەر، قىتايدىڭ بازار ەكونوميكاسىنداعى ورنى مويىندالعان بولسا، وزگە ەلدەر قىتاي تاۋارلارىنىڭ اعىلىپ كىرۋىن توسىپ قالا المايدى. قىتاي بيلىگى باتىس ەلدەرىنىڭ بۇل شاعىمىن، ءوزارا بىرىگىپ قىتاي ساۋدا-ساتتىعىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانى دەپ قارايدى. اقش پرەزيدەنتى وسى اپتادا بەيجىڭگە ساپارلاي بارىپ، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ جوعارى لاۋازىمدىلارىمەن كەزدەسەدى. وسى ورايدا دا ترامپ قىتاي باسشىلارىنا اتالعان سۇراقتى قويۋى مۇمكىن.

ەۋروپادا قىتايدىڭ ساۋداداعى ادىلەتسىز ءوندىرىپ تاراتۋىنا قارسىلىق جيىلەي تۇسۋدە. وسىدان بۇرىن بەلگيا مەن گەرمانيانىڭ بولات-تەمىر زاۋىتتارىنىڭ جۇمىسشىلارى ەرەۋىلگە شىعىپ، قىتايدىڭ ادىلەتسىز ساۋداسىنا نارازىلىق بىلدىرگەن. ەۋروپا ماجىلىسىندە 546:28 داۋىس سالىستىرماسىمەن قىتايدىڭ بازار ەكونوميكاسىنداعى ورنى مويىندالمادى. يتاليالىق شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرى:  «قىتايدىڭ بازار ەكونوميكاسىنداعى ورنىن مويىنداۋ – ەۋروپانىڭ بولات-تەمىر ءوندىرىسىن ءوز قولىمىزبەن قۇرتىپ جىبەرگەنمەن بىردەي»، –  دەپ اشىق پىكىر ءبىلدىردى. ال، مۇنداي شاعىمدار مەن پىكىرلەر اقش-تا دا قىزۋ جۇرۋدە. بيىل ماۋسىم ايىندا ترامپ ۇكىمەتىنىڭ ساۋدا وكىلى روبەرت لايتايزەر (Robert Lighthizer)  اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى تيللەرسونعا: «بۇل اقش-تىڭ دسۇ-داعى ەڭ ماڭىزدى شاعىمى. ەگەر بۇل داۋدا قىتاي جەڭەتىن بولسا، وندا دسۇ ادامزاتقا اپات الىپ كەلگەن ۇيىم بولعانى»، – دەگەن ەدى.

WTO وتكەن عاسىردىڭ 90 جىلدارىندا ماراككودا قۇرىلعاندا، «سالىق پەن ساۋدا ىستەرىنىڭ جالپى كەلىسىمى» (General Agreement on Tariffs and Trade, قىسقاشا GATT) دەگەن كولەمى شاعىن ۇيىم بولاتىن. ال اتالعان ۇيىم حالىقارالىق ساۋدانى باقىلاۋشى ماڭىزدى ورگانعا اينالعان كەزدە، قىرعي-قاباق سوعىسى اياقتالىپ، الەمدەگى ەكونوميكالىق ءىرى تۇلعالار سانالاتىن ەلدەردىڭ تەڭدەسسىز ەل سانالعان اقش-تىڭ توڭىرەگىنە توپتاساتىن كەرەمەت وراي بولىپ ەدى.

وتكەن 70 جىلدىڭ ىشىندە GATT پەن WTO ەلارالىق سەلبەستىكتەردى ىلگەرىلەتە ءتۇستى. جەنەۆانىڭ نۇسقاۋىمەن الەمدەگى سالىق 80%-عا دەيىن تومەندەپ،  ساۋدانىڭ الەمدىك نارىقتاعى ۇلەسى ءبىر ەسەدەن اسىپ ءتۇستى. قازىرگى تاڭدا دسۇ-دا 160-تان استام مۇشە مەملەكەت بار. وسى مۇشە ەلدەردىڭ ساۋداسى الەم ساۋدا ءىسىنىڭ 98%-ىن ۇستايدى. ۇيىمعا مۇشە ەمەس ەلدەردىڭ ءوزى دە قازىرگى كۇندە دسۇ-عا كىرۋگە تالپىنۋدا.

دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ شاراپاتىن كورگەن ەلدەردىڭ ءبارى دە اتالمىش ۇيىمعا كىر جۇقتىرعىسى كەلمەيدى. ياعني، ولار دسۇ ءوزىنىڭ الەمدىك ساۋداعا باقىلاۋشىلىق مىندەتىن ادا ەتىپ كەلەدى دەپ قارايدى. دسۇ-نىڭ باس اتقارۋشىسى روبەرتو ازەۆەدونىڭ (Roberto Azevedo) ايتۋىنشا، دسۇ 2008 جىلعى فينانس داعدارىسىن ءبىرجايلى ەتكەننەن كەيىن دە ساۋدا سوعىسى قايتا ءورشي تۇسكەن.  اقش ەكونوميكاسىندا «ۇلى دەپرەسسيا» (Great Depression) تۋىنداعان سوڭ دا، بۇكىل الەمدىك ساۋدا سوعىسى بۇرق ەتە قالعان. ول كەزدە بۇل سوعىس دەپرەسسيانى ودان ارى كۇشەيتپەسە، باسەڭدەتە المايدى. شىن مانىسىندە دە دسۇ بولماعان بولسا،  وندا جاعداي بۇدان دا مۇشكىل ءارى قاسىرەتتى بولار ەدى.

روبەرتو ازەۆەدو سوزىندە: «اقش-تىڭ دسۇ-عا قىتايدى ءبىر جايلى ەتسىن دەگەن تالابى شىندىقتان الشاق. سەبەبى، ۇيىمدا الەمنىڭ 160-تان استام ەلى بار. قىتاي دا سونىڭ ءبىرى، ءارى وزىندىك زاڭ-ءتۇزىمى مەن ساۋدا ءتاسىلى بار ءىرى ەل. دسۇ-نىڭ ءوزى دە وسىنداي كوپ سالالىقتى نەگىز ەتەدى»، – دەدى. دەگەنمەن شاعىم يەسى ەلدەر دسۇ-نىڭ قۇرىلىمىنا، جارعىلارىنا رەفورما جاساۋدى قاتاڭ تالاپ ەتۋدە. حالىقارالىق ساۋدادان بولعان قاقتىعىستاردى شەشۋ ءۇشىن 1999 جىلى وتكىزىلگەن ەكى رەتكى كەڭەيتىلگەن ءماجىلىستىڭ ناتيجەسى 2015 جىلعا كەلگەندە عانا كورىنە باستادى. بۇل بارىستا دسۇ-نىڭ ەرەجەلەرىنىڭ تورتتەن ءبىر بولەگىنە وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار جاسالدى. بۇل دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان كەيىنگى ەڭ ۇزاق كۇرەستىڭ ءبىرى بولىپ تاريحتا قالدى.

بۇل ساتسىزدىكتەن كەيىن ۇيىمنىڭ ەرەجە شىعارۋشى جانە بەكىتۋشى ورىندارى قىراعى بولا ءتۇستى. سەبەبى مۇشە ەلدەر دسۇ-نى ەلدەردىڭ مۇددەسىن ادىلدىكپەن قورعايتىن ارقا سۇيەرى رەتىندە سانايدى. سونىمەن بىرگە، ۇيىم قۇرامىنداعى ەلدەر بارىنشا ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋعا تىرىسادى. ۇيىمدا قالىپتاسقان پروبلەمالاردى شەشىم شىعارۋشى ماماندار توبى بار. دسۇ-نىڭ سوت كەڭەسى وسى ماماندار توبىنىڭ شەشىمىنە جۇگىنەدى. ال، دسۇ سوتى ەرەجە بۇزعان ەلدەرگە سانكتسيا سالا الادى. قىتاي بولسا دسۇ سوت كەڭەسىندە ەڭ بەلسەندى بيلىك ايتا الاتىن ەلدەردىڭ ءبىرى سانالادى.

قىتايدىڭ دسۇ-عا مۇشە بولعان 2001 جىلى ۇيىم ىشىندە اۋقىمدى رەفورمالار جاسالىپ جاتقان.  قىتايدىڭ ۇيىمعا مۇشە مەرزىمى ونشا ۇزاق ەمەستىگىنە قاراماستان، ۇيىم ىشىندە تورەلىك ايتا باستاعانىنا كوپ بولدى. قىتايدىڭ ۇيىمعا مۇشە بولۋىنا قويىلاتىن تالاپتاردا ءبىرشاما كوپ بولدى. سەبەبى، ول كەزدە الەم قىتاي ەكونوميكاسىنا ۇلكەن سەنىم ارتقان.

دسۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ ۇيىمداعى وكىلدەرى مەن جەنەۆاداعى مۇشەلەرى ءبىر قىزمەت توبى سانالىپ كەلدى. بىراق، قىتاي جاعى جەنەۆادا اقىلعا سيىمسىز قىزمەت گرۋپپالارى مەن ورگان قۇرعان. ونى قىتايدىڭ الەمدىك ساۋدانى باسقارۋ وكىلەتتى ۇيىمى (Permanent Mission of the People’s Republic of China to World Trade Organization) دەپ اتاعان.

باستاپقىدا قىتاي ۇكىمەتى دسۇ-داعى سوت كەڭەسىنە مۇشە بولۋدى قالاماعان. ۇيىمعا كىرگەن بەس جىل ىشىندە تەك ءبىر-اق رەت شاعىم كىرگىزگەن. الايدا، ەلدىڭ ەكسپورتى جەدەل ارتىپ،  قىسقا ۋاقىت ىشىندە الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكسپورتتاۋشى ەل اينالدى. وسىدان كەيىن عانا ۇيىم قىتاي ساۋداسىنا قاداعالاۋدى ارتتىرا باستادى.

2007  جىلدان بەرى قىتاي ءوز ەلىنىڭ ونەركاسىبىن قورعاۋدى جانە كوپتەگەن ەلدەردىڭ قىتاي بازارىنا كىرگەنىن جەلەۋ ەتىپ،  دسۇ-داعى كەڭەسشى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. بىرنەشە كۇردەلى داۋ-دامايعا قىتايدىڭ ۇيىمداعى وكىلدەرى بەلسەنە ارالاسىپ، تورەلىك ايتا باستادى. وسىنداي قادامدار ارقىلى ءوز ورنىن بىرتىندەپ بەكەمدەي ءتۇستى.  تىپتى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ادۆوكاتتارى بىرنەشە رەتكى سوت وتىرىستارىندا  اقش-تى دا جەڭىپ كەتەتىن بولدى. بۇل قىتايدىڭ ۇيىمداعى ورىنىن جوعارلاتا ءتۇستى.

2011 جىلدان 2017 جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن اقش ۇكىمەتى قىتايدىڭ ەكسپورتىن قولداۋمەن عانا شەكتەلدى دەپ قارالدى. دەگەنمەن بۇل ءسوزدىڭ نەگىزى جوق. وسى جىلداردا اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدانىڭ بەرەكەسى بولعان جوق.

دسۇ-نىڭ اتقارۋشى ادۆوكاتتارىنىڭ قاراۋىنشا، اقش-تىڭ جەنەۆاعا جولداعان شاعىمىنان كەيىن، ۋاشنيگتون تارابى قوسىمشا شاعىمداردى دا جونەلتىپ، ۇيىمنىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ارقىلى ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتسە عانا ناتيجە شىعارا الۋى مۇمكىن.

ال  قىتايدىڭ اقش-تا تۇراتىن ەلشىسى ءسۇي تيانكاي قىتاي تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ەلدەرىن اقتاي سويلەپ: «دسۇ-عا مۇشە بولعاننان كەيىن، قىتاي وسى ۇيىمنىڭ زاڭدارىنا،  ەرەجەلەرىنە بويسۇنىپ كەلدى. ارينە، ماسەلەلەردە تولىقتاي القاۋ الدى دەي المايمىز. دەگەنمەن، زاڭعا قايشى ءىس بولمادى. ءبىز اقش - تىڭ دا ءبىز سەكىلدى بولۋىن قالايمىز»، – دەگەن.

اقش-تىڭ قىتاي ۇستىنەن شاعىمدانۋى سول ەلدەگى ساۋدا الەمىندە ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋدىردى. دسۇ عاسىرىمىزداعى اسا كۇردەلى ساۋدا قايشىلىقتارى مەن اقش جولداعان شاعىمعا شەشىم شىعارا الا ما؟ دەگەنمەن، الەمدىك تانىمال ساراپشىلار دسۇ-نى ءىرى ەلدەر اراسىنداعى قايشىلىقتى شەشۋگە دارمەنسىز دەپ قارايدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا قىتاي دسۇ-عا مۇشە بولعاننان كەيىن، جىمىسقى ساياسات قولدانىپ، ۇيىمداعى ىقپالىن كەڭەيتتى. ۇيىمداعى ىقپالىنان پايدالانىپ، دسۇ-نىڭ ءوزىن قالقان ەتىپ، ادىلەتسىز ساۋدا مەن مولشەردەن تىس ءونىم شىعارىپ الەمدىك ساۋدا-ساتتىقتى ميشا بىلىقتىرعان. ونىمەن قويماي جاسىل شاردىڭ بەتىندە قۇلاشىن بارعان سايىن كەڭگە سەرمەۋدە. بۇگىنگى كۇندە باتىس ەلدەرىنىڭ نارازىلىعىنا ۇشىراعان قىتاي، وزدەرىنىڭ جاقتاۋشىلارىن كوبەيتۋ ماقساتىندا كوپتەگەن ەلدەرگە ەكونوميكالىق تىعىز بايلانىستاعى، دوس ەل رەتىندە كورىنۋگە تىرىسىپ كەلەدى.

“The Qazaq Times”