اندا-ساندا ات تۇمسىعىنىڭ ارقان بويى الدىنان پىر-پىر بودەنە ۇشادى. باسقا دۇنيە تىپ-تىنىش. ورتالانىپ قالعان موماقان اي سەڭگىردىڭ تاقىمىنداعى شاشاقتى نايزانىڭ كوكاياز جۇزىندە ءدىرىل قاعادى. ساۋ جەلگەن قۇر اتتاردىڭ قۇيرىق ۇشى جەنتەك-جەنتەك توپىراق، جوسىلعان ءىز.

كودەلى جەردىڭ كوبەسىن سوگە دۇبىرلەتكەننىڭ ءبىرى – بايشاعىر. موينىندا سالا قۇلاش ساداق، ارقاسىندا جىلان ءتىلدى جەبە تولى قورامساق. سەڭگىردەن ءبىر ەلى قالماي قاتار كەلەدى.

ەل شەتىنە جاۋ تيگەن حاباردى قيىس وتىرعان بۇلار كەش ەستىدى. اسىعىس شاپقان جاۋشىلار ۇتىق-ۇتىعىمەن قونعان وردالى اۋىلدارعا عانا سۇرەن سالىپ ۇلگەرگەن. جەدەل جينالعان شاعىن جاساق دۇشپان قولىن دەندەتپەۋ ءۇشىن سۋىت شەرۋ تارتتى. ارتتان كەلەر اۋىر قوسىندى كۇتۋگە جاسانعان جاۋ مۇرسات بەرەر ەمەس.

سەڭگىر مەن بايشاعىر جەتكەندە شوعىرى مول ءشۇرشىت جاساعى شىعىس جاقتى سۇرالا شاڭمەن بۇركەپ، ءتونىپ قالعان ەكەن. داڭعىرلاعان داۋىلپاز ءۇنى مەن ىشقىنعان كەرنەي داۋىسىنان كوكپەكتىنىڭ ساي-سالاسى سەلكىلدەپ تۇر. ارباق-سارباق جازۋى بار جالاۋلارىن جەلپىلدەتكەن جاۋ قولى بار ايباتىن سىرتىنا سالعان. قارسىسىنداعى توپانى از قازاق قوسىنىن كورگەندە ءتىپتى ءدۇرديىپ كەتكەندەي. شەپتىڭ الدىنداعى وڭكەي باران اتتى، كوك ساۋىتتى توپتىڭ سۇسى دا تىم بولەك. ولاردىڭ ارتىندا كىسى بويى قالقاندارىن نايزالارىنىڭ سابىمەن سوققىلاعان قارا ءنوپىر جاياۋ شەرىكتىڭ وزانى دا ويعا ۇرەي، بويعا قورقىنىش ۇيالاتادى.

بۇرىن مۇنداي باسىنان باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان جاۋ كورمەگەن جاس بايشاعىر تىكسىنىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە بۇلار ۇيرەنىسكەن جوڭعار ەمەس. شىعىسقا قانات جايا باستاعان قازاق رۋلارىن قانعا باتىرىپ، ورىسقا قاراي ايداپ سالۋعا شىققان قىتاي جاساعى. ساداعىن سىعىمداي قىسقان جاس سارباز وزدەرىنىڭ از عانا قوسىنىن، مانجۋدىڭ ابجىلانداي الىپ قولى وبا سالاتىنداي سەزىندى. قاپەلىمدە جون ارقاسىنان سۋىق تەر «شىپ» ەتكەن ول، قوبالجۋىن جاسىرا الماي سەڭگىرگە جالت بۇرىلعان. بىراق، جانتالاسقان نەبىر شاڭدى جورىقتا، تايتالاسقان تالاي دۇشپانىنا قاندى كوبىك جۇتقىزعان جىرىندى جاۋىنگەر جىلت بىلدىرەر ەمەس. نايزاسىنىڭ شاشاعىن جەلگە ويناتىپ، جايباراقات تۇر.

كەنەت ول: «جانىبەك باتىر، جانەكەم» دەدى العى جاقتى مەڭزەپ. بايشاعىر ەر ۇستىنەن كوتەرىلە، ىلگەرى كوز تىكتى. قازاق قولى جاتاعان بەلدى جيەكتەي شەپ قۇرعان بولاتىن. سەڭگىرلەر جاساقتىڭ ورتاڭعى جاعىنان كەلىپ قوسىلعان. ولار تۇرعان تۇستاعى اق شاعىلدى دومالاق توبەشىككە قاراي قوسىننىڭ الدىنان سۋىرىلا شىعىپ، تايلاق تۇيەدەي تور قاسقا ات مىنگەن باتىر اياڭداپ بارادى ەكەن. شويىننان قۇيعانداي سوم دەنەسىنە شىنجىرلى اق ساۋىت قونا كەتكەن. ءبىر قولىندا جەلكىلدەگەن اق تۋ. ول بيىككە شىقتى دا، شاپشاڭ ارتقا بۇرىلدى. بايشاعىردىڭ جانىبەك باتىردى تۇڭعىش كورۋى. جىعاسى ۇستىڭگى ەرىنگە جەتەقابىل دۋلىعانىڭ استىنان ايالى قوس جانارى شوقتاي جايناعان قولباسىنىڭ جۇزىنەن قاڭتاردىڭ ايازىنداي قاتۋ جوڭكىلەدى. كوكبورىنىڭ جالىنداي قايراتتى مۇرتتارى تال-تال بولىپ شانشىلىپ، جاۋ بىتكەنگە جاسىن بولىپ قادالارداي ەلەستەدى بايشاعىرعا.

باتىر الدىنداعى الاماندارىنا بارلاي قارادى. سوسىن قىنابى ات جامباسىن سوققان الداسپانىن سۋىرىپ، تىك كوتەردى.

«ءبىز جاۋ ىزدەگەن ەل ەمەسپىز، - ول قىران قۇستاي «ساڭق» ەتكەندە قيقۋلاپ تۇرعان قىتاي قولىنىڭ ءۇنى قۇمىعىپ قالدى، - مىناۋ دالا، - دەدى ەر جانىبەك الداسپانىمەن شىعىستى نۇسقاپ، - اتامىزدىڭ ەجەلدەن وشاق قازىپ، انامىزدىڭ باعزىدان وت جاققان مەكەنى. وسى جەردە بابامىزدىڭ سۇيەگى، دانامىزدىڭ كيەسى بار. ءبىز سۇيەگىمىزدى قورلاتىپ، كيەمىزدى تاپتاتپايمىز. وتىمىزدى ءوشىرىپ، كۇلىمىزدى شاشپاق بولعان، ايدارلىمىزدى قۇل، تۇلىمدىمىزدى كۇڭ ەتكىسى كەلگەن جوڭعارعا دا تىزەمىزدى بۇگىپ، باسىمىزدى يگەن ەمەسپىز. سايلانىپ كەلگەن ءشۇرشىت، جايلانىپ جاتقان قازاق جوق ەكەنىن ءبىلىسىن. ەل باسىنا كۇن تۋدى، ەڭسەڭدى كوتەر ەرلەرىم! ءتاڭىر قولداپ، ارۋاق جار بولسىن! ايانباي ايقاسىڭدار! جاتتىڭ جەرىنە كەلگەن جاۋدىڭ ىشكى ۇرەيى بار. داڭعازا، ايقاي-سۇرەن سالىپ جاتقانى دا سول قورقىنىشىن جاسىرىپ، سىرتقا ءجۇنىن قامپايتقان قۇقايى عانا. تابانىمىز ءوز جەرىمىزدى باسىپ تۇرادى ەكەن، ءبىر سۇيەم ارتقا شەگىنبەي اتوي سالامىز. قىتايدىڭ شەرىگى كوپ بولعانىمەن جىگەرى جاسىق، قايراتى كەم. بورىدەي ءتيىپ، شىلداي توزدىرامىز ءشۇرشىتتى. ارۋاق! ارۋاق! اباق! اباق! ابىلاي! ابىلاي» دەپ، كوكتى كۇركىرەتە ۇران سالدى ەر جانىبەك.

باتىردىڭ قان تاسىتار سوزىنە قابىلانداي شيرىعىپ، قارشىعاداي ءتۇيىلىپ تۇرعان قازاق قولى قوسىلا ۇراندادى. وسى ساتتە ايعايعا ءبۇيىرى قىزعان تور قاسقا اۋىزدىعىمەن الىسا تىك شاپشىدى. باتىردىڭ قولىنداعى تولقىندانعان اق تۋ دا ءدۇر سىلكىنىپ، الاۋلاعان اق شوعىر ۇشى تاۋلاردى قاقىراتىپ، جاۋلاردى قالتىراتقان ۇرانمەن بىرگە كوك اسپاندى كەرنەپ كەتكەندەي بولدى، بايشاعىرعا. جاڭا عانا ابجىلانداي كورىنگەن قىتاي قولى ەندى الاۋلاعان اق تۋدىڭ ارجاعىندا شوكىمدەي توبىرعا اينالدى. نايزاسىن بىلەپ، شوقپارىن ۇيىرگەن، قىلىشىن سەرمەپ، ساداعىن كەزەگەن قازاق باتىرلارى ءۇيىرلى كوكجال، داۋىلپاز، كەرنەيىن ىزىڭداتقان ءشۇرشىت جاساعى سولاردان قورقىپ، ەسى شىعا ماڭىراپ تۇرعان ءبىر قورا قويداي سەزىلدى، وعان.

بىراق، ءبارى بايشاعىردىڭ ويلاعانىنداي بولا قويعان جوق. سالدەن كەيىن شۇرشىتتەردىڭ الدىڭعى توبىنان قىزىل شاشاقتى دۋلىعا كيگەن ساردار اتىن جۇلقىندىرا ورتاعا شىقتى. شىقتى دا ۇزىن ساپتى جالپاق قانجارىن جالاقتاتىپ، گۇج-گۇج ەتە قالدى. جەكپە-جەككە شاقىرعانى. جاۋجۇرەك مانجۋ باتىرلارى دا وسال ەمەس. ات ءۇستى سايىستا قۇيىنداي ۇيىتقىپ، ساعىمداي قۇبىلاتىن ونەرلەرى بار. بۇنى جاقسى بىلەتىن جانىبەك باتىر ءشۇرشىت ساردارىنا قاتار ۇمتىلعان بەس-التى جاس نويانىن دەرەۋ توقتاتتى. العاشقى جەكپە-جەكتەگى جەڭىس دۇشپاننىڭ مىسىن باسىپ، قوسىننىڭ ارۋاعىن كوتەرمەك. جورىقتا شىڭدالىپ، ايقاستا ىسىلماعان البىرت باھادۇرلەردىڭ بىرەۋى بارىپ، كانىگى جاۋدىڭ قولىنان جازىم بولسا، جاساقتىڭ ساعىن سىندىرىپ الارى انىق. «ءشۇ» دەگەندە تاۋى شاعىلىپ، تاۋانى قايتقان قولدىڭ ارى قاراي جاۋعا الاپات ايباتپەن اقىرا ءتيسۋى قيىن. قورقاقتاي شاۋىپ، قورعانا سوعىسادى دا، بۇكىل قولدىڭ بەرەكەسى قاشادى. ونىڭ اقىرى - جەڭىلىس.

قاسىنداعى ساقا ساردارلارمەن قىسقا اقىل قۇراعان جانىبەك، جەكپە-جەككە جاس بولسا دا جاۋىنا دەس بەرىپ كورمەگەن قاپساعاي دەنەلى قۋاندىق باتىردى شىعاردى. ەكى نويان ءبىر-بىرىنە وقتاي اتىلدى. ءشۇرشىت شاۋىپ كەلە جاتقان بويى ساداعىن تولعاي تارتقان. اۋانى جارا سۋىلداي ۇشقان جەبەنى قالقانىمەن قاعىپ ۇلگەرگەن قۋاندىق، جۇلدىزداي اعىپ جەتكەن كۇيى قىتاي ساردارىن قورعانۋعا ۇلگەرتپەي، تۋرا وندىرشەكتەن كوك سۇڭگىمەن تۇيرەپ ءوتتى. كەڭىردەگى جىرتىلارداي ايقايلاپ، قالقاندارىن سابالاعان قىتاي قولىنىڭ ءۇنى وشە قالدى. كەرىسىنشە، قازاق جاساعى ءدۇر كوتەرىلدى. قۋاندىق جاۋدىڭ ەكىنشى باتىرىن دا كوپ ايلاندىرعان جوق. ونىڭ ۇيىرە قاداعان نايزاسىنان ات باۋىرىنا تۇسە بۇلت ەتىپ، دارىتپاي وتە بەردى دە، ءوز نايزاسىن قىتاي ساردارىنىڭ بۇيىرىنەن قاداپ، اتىنان تىماقتاي ۇشىردى. قازاق ساربازدارىنىڭ دالانى جاڭعىرتقان ۇرانى جاۋ قولىن جەرگە جاستاپ جىبەرگەندەي ەدى. دەمدە ەكى باتىرى ءولىم قۇشقان دۇشپاننىڭ سۇلكىنى ءتۇسىپ-اق كەتتى.

وسى كەزدە شۇرشىتتەر جاقتان ەسىك پەن توردەي قارا اتقا وڭكيە مىنگەن بىرەۋ شىقتى. سىرتقى ءپىشىنى ءدال ءبىر ات ۇستىنە ۇيە سالعان بالشىق ءتارىزدى ەكەن. قارا قوجىر بەتىندەگى جىلاننىڭ تىسىندەي تۇكتەرى تىكىرەيىپ، قارا قوشقىل قان تولعان كوزدەرى قاراڭعى كوردەي ۇڭىرەيەدى. ورتاعا جەتە توقتاعان ول وزىنە قاراي ۇمتىلا بەرگەن قۋاندىققا قولىن كوتەرىپ، «توقتا» دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى.

بۇكتەتىلگەن ەكى تىزەسى قارا اتتىڭ موينىن سوققان قۇجباننىڭ، قۇداسىنىڭ اۋىلىنا كەلگەندەي بيازى قىلىعى بايشاعىرعا قىزىق كورىندى.

- مىناۋ ءشۇرشىتتىڭ باس باتىرى بولسا كەرەك، ءوزى قورقىپ، بىتىمگە شاقىرىپ تۇرعاننان ساۋ ما؟ – دەدى سەڭگىرگە اڭتارىلا قاراپ.

ول ۇندەگەن جوق. ميىعىنان جىميا «مىرس» ەتتى دە، ۇزەڭگىسىنە شىرەنە وتىردى.

الايدا بۇل جولعى ءىستىڭ اۋانى دا بايشاعىر كۇتكەندەي بولمادى. قارا اتتى ءشۇرشىت تۋرا جانىبەك باتىردى نۇسقاپ اقىرا ايقايلادى. ءوزىن الىمسىنباي، باتىرعا ايبارلانىپ تۇرعان ءداۋدىڭ استام كەۋدەسىن ەندى اڭعارعان قۋاندىق وعان قايتا ۇمتىلعان ەدى، ارت جاقتان داۋىلپاز ۇرىلىپ، ونى كەرى شاقىردى.

- باتىر، جەكپە-جەككە مەنى جىبەرىڭىز، - دەدى ءوڭى تۇتىگىپ، قانجىعاسىندا ەكى باس سالاڭ-سالاڭ ەتە قايتا شاۋىپ جەتكەن قۋاندىق.

- ونىڭ ات-تۇيەدەي قالاپ، تىكە نۇسقاپ شاقىرعانى مەن ەكەنمىن، ءوزىم بارماسام، قورقىپ شىقپاي قويدى دەپ ويلار.

جانىبەك باتىر تور قاسقانىڭ تىزگىنىن قاعىپ قالدى دا، ۇكىلى قارا تاماق نايزاسىن تىك ۇستاپ، قارا اتتى داۋگە قاسقايا تارتتى. وزىنە بەتالعان قازاق باتىرىن كورگەندە ءشۇرشىت نويانى قۇتىرىنىپ سالا بەردى. جالپاقتىعى تۋلاقتاي قوس ايبالتاسىن ءبىر-بىرىنە جانىپ-جانىپ جىبەرگەندە وتاۋداي-وتاۋداي وت ۇشقىنداپ، شاقىرلاعان دىبىستان تاۋ شايقالىپ كەتكەندەي بولدى.

ارىنداپ كەلىپ، العاشقى ەكپىنمەن نايزا سالماق بولعان جانىبەك جارتاستاي دەنەسى ات بەلىن جانشىپ، قاۋعاداي قابا ساقالى كەۋدەسىن جاپقان قارسىلاسىنىڭ الىپ كۇش پەن الىمدى ايلانى تەڭ قولداناتىن قاتەرلى دۇشپان ەكەنىن اڭدادى. ايبالتالارىن وڭدى-سولدى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ، سەرپە قاققاندا، سىلتەگەن نايزاسىنىڭ سابىن سىندىرىپ، قولىن سىرقىراتىپ جىبەردى. قارا ات تا ايقاسقا ابدەن توسەلگەن سىرالعى جىلقى ۇقسايدى. تىزگىننىڭ بوس جاتقانىنا قاراماي، يەسىنىڭ اۋانىنا توڭكەرىلىپ، ىڭعايىنا قاراي شىر كوبەلەك اينالادى. جازىقتى شاڭعا بوكتىرىپ، جەردى سولقىلداتا سايىسقان باتىرلاردىڭ شايقاسى شاي قايناتىمعا سوزىلدى. قىتاي شەرىگىنىڭ ەرەۋىلدەي شاپتىققان ايقايى مەن قازاق قولىنىڭ ءور ۇراندارى انداعايلاي ەرەۋىلدەپ، ايقاس مايدانىنىڭ توبەسىندە شاق-شاق ءسۇزىسىپ تۇردى.

ءبىر مەزەتتە ءشۇرشىت ساردارىنىڭ وڭ قولىمەن ەكپىندەتە ۇرعان ايبالتاسى جانىبەك باتىردىڭ ءتورت قابات ءسىرى قالقانىن جارىپ ءوتىپ، قادالىپ قالدى. الماس ءجۇزدى الداسپانىمەن ەكىنشى بالتانى توسىپ ۇلگەرگەن باتىر، قالقاندى كوتەرە تارتقاندا، بالتانى جاۋىنىڭ قولىنان جۇلىپ الدى. وسى ءسات قۇلاعىنا كوكجالدىڭ ۇلىعان ءۇنى جەتىپ، كوكبورىسى ويناپ شىعا كەلگەن ەر جانىبەك كەۋدەسى شاڭىراقتاي تور قاسقانى تەبىنىپ قالدى دا، بالتالى قالقانمەن قابا ساقالدىڭ باسىنان قۇلاشتاي سوقتى. «گۇرس» ەتكەن سوققى مەن بىرگە، «بۇرق» ەتكەن شاڭنىڭ استىندا الپامساداي ءشۇرشىت ات-ماتىمەن وماقاسا قۇلادى. باسىنان دۋلىعاسى سىپىرىلىپ، وراۋلى ايدارى دودىراعان دۇشپان تۇرۋعا ۇمسىنىپ ەدى، شاماسى جەتپەدى. مالجىرەگەن كۇيى وتىرىپ قالدى. قايتا ايلانعان جانىبەك كوپ كىدىرگەن جوق، الداسپانى كۇنگە شاعىلىسا «جارق» ەتكەندە، ساپسيعان ساقالى قانعا بويالعان ءشۇرشىتتىڭ باسى «دۇڭك» ەتىپ جەرگە دومالادى.

سول-اق ەكەن، قازاق ساربازدارى تاۋدان توڭكەرىلگەن سەلدەي جاۋ شەبىنە «دۇرك» بەردى. قىتاي قولىنىڭ كوپتىگىن شامالاعان جانىبەك باتىر ولارعا قارسى باسقاشا سوعىس ءتاسىلىن قولدانۋدى ۇسىنعان. سانى كوپ جاۋمەن سالىسا سوعىسىپ، بەتپە-بەت ايقاسۋ زور شىعىن اكەلەدى. ساردارلارمەن شۇعىل كەڭەسكەن ەر جانىبەك ءشۇرشىت جاساعىنىڭ ءبىر شەتىنەن ءتيىپ، الدىمەن اتتى جاۋدى ويسىراتۋدى ءجون كورگەن.

بەتكە ۇستار باتىرلارى جەر قۇشىپ، قۇتى قاشقان ءشۇرشىت قولى تۋ-تالاقاي بولدى. اق تۋى دۇرىلدەگەن قازاق قوسىنى جانىبەك باتىر باستاپ، جاۋدىڭ ءبىر شەتىن جاپىرىپ وتە شىقتى. ولارعا تاپ بەرگەن قىتايدىڭ اتتى جاساعى جاياۋ شەرىكتەرىنەن الىستاپ، اۋاشادا قىرعيداي تيگەن قازاق باتىرلارى ولاردى قاسقىر تاماقتاعان قويداي قىردى. بەسىن اۋا ءشۇرشىت قولى قوتارىلا شەگىندى. قارا قورىم جاۋمەن اياۋسىز قيدالاسقان قازاق جاساعى دا قالجىراپ، قاتارىنان تالاي سارباز قازا تاپقان. جاۋدىڭ بەتى قايتقان سوڭ باتىرلارمەن باس قوسقان جانىبەك، شەگىنگەن دۇشپاندى قۋماۋعا ءامىر بەردى. شەيىت بولعان بوزداقتاردىڭ بەتىن جاسىرىپ، وسىندا تىنىعۋعا بۇيرىق العان قوسىن، جاۋ سوڭىنان شولعىنشى اتتاندىردى.

* * * * * * * * * * * * *

اۋىلدارى وسى ماڭعا جاقىن، جەر سىرىن بىلەتىن سايلاۋىت شولعىنشىلاردى سەڭگىر باستادى. قاسىنا بايشاعىر مەن تاعى ەكى سارباز ەرتتى. العاشقى ۇلكەن ايقاستا قالاي امان قالعانىنا بايشاعىر اڭ-تاڭ. جەتى اتاسىنان بەرى اۋلەتتەرىنەن مەرگەن ۇزىلمەگەن ول كوبىنە قۋسىرما جاق ساداعىنا سۇيەنگەن بولاتىن. قايتپاس مايدانگەر سەڭگىردىڭ قاتارىنان قالماي سوعىسقاندىقتان، ۇرىستاعى كوپ قاتەردەن سول قۇتقاردى. ەندى مىنە سوقپاعى كۇدىر، سىناعى اۋىر شولعىنعا كەتىپ بارادى.

تاڭ ەندى سىزىپ كەلە جاتقاندا اتتانعان ولار ساسكە تۇسكە دەيىن كوپ جەر شولدى. ءشۇرشىت اسكەرى توقتاۋسىز جۇرگەن ۇقسايدى. تىنىعىپ قازان اسقان، وت جاققان بەلگىلەرى بايقالمايدى. اسپان شايداي اشىق. تامىلجىعان كۇن نۇرىنا ساۋىرىن سيپاتقان بايسال دالا بالبىراپ جاتىر. اقسەلەۋ مەن بوز كودە، قارا ولەڭ مەن شي، قياعى تومىرىلىپ، ءسۇت بەتىندەگى قايماقتاي تۇنعان تۇڭكەلى جەر، تاڭدايعا ۇيىعان ءتاتتى اۋا كورگەن كوزدى قۋانتىپ، كوڭىلدى ماس قىلارداي. كوكجيەككە يەك ارتقان كوكپەكتىنىڭ ساي-سالا، بەل-بەلەسى قۇندىزداي قۇلپىرىپ، قىردىڭ قىزىلىنداي قىلاڭ ۇرادى. بايشاعىر بۇل وڭىرگە سەڭگىرمەن بىرگە اڭ قاراپ نەشە رەت كەلگەن. بۇل جەرلەر قازىر بوس. جىل سايىن ىرگە كەڭەيتىپ، ءوز اتامەكەندەىنە كەرەگە جايا باستاعان قازاق اۋىلدارى، وسى ماڭدى يەمدەنىپ جۇرگەن ۇراڭقاي، ءدوربىت، قالقا، كوكمونشاق جانە تاعى باسقا جوڭعار تايپالارى مەن رۋلارىن ىعىستىرا باستاعان. بىراق جولبارىستىڭ تىرناعىنان بوساعان جەرگە ەندى قىتاي پاتشاسى سۇعىن قاداعانى مىناۋ.

تۇرعى-تۇرعىدان باسپالاي بارلاپ، ىلگەرى جىلجىعان سايىن ساقتانىپ كەلە جاتقان سايلاۋىتتار ەندى قايتۋعا بەت العاندا، قاپتالداعى يرەك جىلعادان دۇركىرەي دالاقتاپ، ءبىر توپ ءشۇرشىت شەرىگى شىعا كەلدى. بۇرىن كورىپ، اڭدىپ جاتقان سەكىلدى. وڭمەڭدەگەن الدىڭعى ەكى-ۇشەۋىن بايشاعىردىڭ جىلان ءتىل جەبەلەرى مۇرتتاي ۇشىرعانىمەن، سانى كوپ جاۋ تايسالار ەمەس. سەڭگىر مەن ەكى سارباز دا ساداق تارتتى. بىراق، قىتاي شولعىنشىلارى شاشىراي قورشاپ، ولاردى قۇتقارماۋعا اينالدى. تىرىدەي ۇستاۋعا نيەتتەنگەنى بايقالادى.

«قورشاۋدى بۇزىپ شىعامىز، قاتارلارىڭدى جازباي، تاۋعا قاراي تارتىڭدار» دەپ، قىسقا ءتىل قاتقان سەڭگىر قارسى كەلىپ قالعان ءبىر ءشۇرشىتتى نايزانىڭ ۇشىنا ءىلىپ، ات ساۋىرىنا ءتۇسىرىپ كەتتى. الايدا ۇزاقتى كۇن جورتۋىلدان اتتارى قارلىققان ولاردى جاۋ جاساعى ۇزاتقان جوق. تاۋعا سۇعىنا كىرگەن تار سايدا الاساتا ارپالىسقان تورتەۋ ولىسپەي بەرىسپەي كەسكىلەستى. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ كوپ ءشۇرشىت بايشاعىر مەن ەكى سايلاۋىتتى تۇس-تۇستان جابىلا نايزالاپ، اتتان قۇلاتتى. قارا تۇياقتارىنان حال كەتكەنشە قارسىلاسقان ولار قولعا ءتىرى ءتۇسىپ، جاۋىنىڭ الدىندا ىنجىقتىق تانىتقان جوق. ال، استىنداعى «سۇر كوجەك» دەپ اتالاتىن كەسىك قۇلاق قارا سۇر تۇلپاردىڭ كۇشىنە سۇيەنگەن سەڭگىر نويان جارالى كۇيى سىتىلا قاشتى. تاۋدىڭ بۇلىڭ-پۇشپاعىنا قانىق ول، قاتارى سيرەگەن قىتاي شەرىكتەرىن اداستىرىپ، جاڭاعى تار سايعا قايتا ورالدى. بىرەۋى الدەنەشە جاۋىن جاستىق ەتكەن ءۇش وعلان قىزىل قانعا مالىنىپ، ءۇش جەردە قالىپتى. بايشاعىردىڭ قاسىنا جەتە بەرە اتتان قۇلاعان سەڭگىر، قاندى كويلەك سەرىگىنىڭ باسىن قۇشىپ ءۇنسىز ەگىلدى. كوزىنە قان ارالاس جاس تولىپ، كەۋدەسىن كەكتىڭ ۋى مەن كۇيىكتىڭ شوعى قارىپ بارا جاتتى.

ءشۇرشىت قاراۋىلدارىنىڭ قايتا سوعۋىنان قاۋىپتەنگەن ول كۇيزەلىپ وتىراتىن كەز ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ورنىنان شيراق تۇرەگەلدى. ءۇش شەيىتتىڭ دەنەسىن سول ماڭعا جاقىن، توبەسى اق ورقاش جارتاسپەن كومكەرىلگەن بۇرگەندى تاۋدىڭ توسكەيىندەگى ءوزى عانا بىلەتىن، اڭ اۋلاعاندا بىرەر مارتە كەلىپ تۇنەگەن ۇڭگىرگە اپارىپ جاسىردى. ءىشى قورالى قوي سىياتىنداي ۇڭگىردىڭ، كولەمى كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىندەي اۋزىن بالاپان قايىڭدارمەن ايقاستىرا جاۋىپ، سىرتىن جالپاق تاستارمەن باستىردى. «ءشۇرشىتتى ءبىر جولا قۋعان سوڭ، قايتا كەلىپ جەرلەپ، باستارىنا قورعان جينايمىن» دەپ، ويلادى. كۇن دە ەڭكەيىپ، كەش باتتى. سۇر كوجەكپەن سۋىت جۇرگەن ول ءبىر جىقپىلدان بايشاعىردىڭ قوڭىر توبەلى مەن ەكى سەرىگىنىڭ اتتارىن تاۋىپ الدى. «جىلقى كىسىنەسكەنشە دەگەن راس-اۋ، جانۋارلادىڭ از ۋاقىت بىرگە جۇرگەنگە ۇيىرسەك تارتىپ، ءبىر-بىرىنەن بولىنبەۋىن قاراشى. امال بار ما! سەندەر يەلەرىڭنەن، مەن باۋىرلارىمنان ايىرىلدىم، وي جالعان دۇنيە-اي!» دەپ، كۇڭىرەنە كۇرسىنگەن سەڭگىر ءۇش اتتى جەتەكتەي، جەتى قاراقشىنى بەتكە الا تارتىپ كەتتى.

قارا كوك اسپان باياعىسىنداي تۇپ-تۇنىق. جۇلدىزدار دا جەردەگى تىرشىلىكپەن ساعىنا كورىسكەندەي «جىمىڭ» قاعادى. تەك ءتۇن قاراڭعىلىعىندا ورقاش تاستى اق باسى بوزالاڭ تارتقان بۇرگەندى تاۋ عانا قايعىنىڭ ۋىن ءتىلسىز جۇتىپ، ۋاقسىز شاشى اعارعان شەر-شەمەن اناداي، مەزگىلسىز قىرشىنىنان قيىلعان ءۇش بەيباقتى قاسىرەتتەنە باۋىرىنا قىسىپ قالا بەردى...

* * * * * * * * *

سەڭگىر قوسىن جايعاسقان جەرگە كەلەسى تاڭ بوزىندا ورالدى. ۇزەڭگىسىن قايىرا بايلاپ، تىزگىنىن باسىنا تۇرگەن ەرتوقىمدى ءۇش اتتى بوس جەتەلەگەن شولعىنشىنى، بارماق باتىر باستاعان قاراۋىلدار توسىپ الدى. بارماق ساردار ونى بىردەن جانىبەك باتىردىڭ قوسىنا باستاعان. ولار جەتكەندە كۇن شاپاعى ەندى جايىلىپ كەلە جاتتى. قولباسى ۋىقتارىن الشايتا تىككەن قوسىنىڭ جانىندا، قىلىشتاسىپ جاتقان جاس باھادۇرلەر تاۋاسار مەن بارلىبايعا قاراپ تۇر ەكەن. باسىنا ءۇشبۇرىشتاپ اق شىت تارتقان باتىر، ءوڭىرى جارتىلاي اشىق اق جەيدەسىنىڭ سىرتىنان جەڭىل عانا ەلتىرى كۇرمەسىن كيە سالىپتى. كەۋدەسىن تاڭعى سامالعا توسەپ، اقسۇڭقارداي تۇلەگەن ەر جانىبەك القىزىل كۇن شۇعىلاسى استىندا ءبىر بولەكشە ايباتتىڭ بولمىسىن تانىتادى.

سەڭگىردىڭ جاداعان ءتۇرىن، جارالى قالپىن كورگەن باتىر ونى قوسىنا باستادى. شولعىنشىلاردىڭ كەشىككەنىنەن ءوزى دە الاڭداي باستاعان. بىراق، جاۋىنگەردىڭ جايىنان جاعدايدىڭ اۋجايىن ايتقىزباي تۇيگەن سەزىمتال باتىر اۋەلى وعان اس بەرۋگە ءامىر ەتتى. باقىرشى جىگىت قايىڭ استاۋعا قۇنان قويدىڭ قىرتىستى سەمىز قابىرعاسىن جاپىراقتاي تۋرادى. توڭازىعان ەتتەن قاربىتا اساپ، بۋىرقانا الدىعا كەلگەن بەستى قىمىزدان ەكى توستاعاندى باسىنا كوتەرگەن سەڭگىر شابىتى كەلگەن قىرانداي شامىرقانىپ شىعا كەلدى.

- سويلە نويانىم، شولعىننىڭ جايى نە بولدى، ءشۇرشىتتىڭ بەتالىسى قالاي؟

- كۇنام اۋىر باتىر. الدى-ارتىمدى ابدەن بارلاپ الماي، اڭعالدىقپەن بارىپ ورعا جولىقتىم. ءۇش سەرىگىم كەلمەسكە كەتىپ، جاۋ توسقاۋىلىنان مەرت بولدى. ءشۇرشىت قولىنىڭ ءجۇرىسى جەدەل، باتالىسى تارباعاتاي، ءۇش بيىك پەن سىزعانتاس جاعى.

ۇرتىن «ساق» ەتكىزىپ قىرشىعان سەڭگىر ءۇنسىز قالدى. قولباسىنىڭ شارالى كوزى «جارق» ەتتى. قابىلان تەرىسىنىڭ ۇستىندە قىرانداي قومدانعان باتىر قىسقا قايىردى.

- قاپ! بەلگە سوققان جىلانداي بۇراتىلا قاشقانىمەن، ۋىتىن ىشىنە جيناپ كەتكەن ەكەن. زاھارلى باسىن اياۋسىز جانشىپ تاساماسا، ايىر ءتىلىن جالاڭداتىپ، قايتا شابادى ولار.

ءسوز وسى، بەكىم شورت، بۇيرىق وقتاي بولدى. شاپشاڭ جينالعان جاساق، ارتتان نەگىزگى قول كەلەدى دەپ، سوزىلىپ جاتقان جوق. تەك كومەككە جاقىننان جەتكەن ءۇش قوسىندى قوسىپ الىپ، مۇز باۋىر بۇلتتاي تۇيدەكتەلە تارتتى. ۇزاپ بارىپ ەس جيعان قىتاي جاساعىنىڭ راسىندا ءبىر جولا شەگىنۋ نيەتى جوق ەكەن. ارتىندا باس باعىپ جاتقان ءشۇرشىت پاتشاسى ءۋازىرىنىڭ ۇلى بار بولىپ شىقتى. بەگزاداعا ارقالانعان اپەرباقان ساردارلار قولدى قايتا توڭكەردى. بىراق، تاڭىن تارتقان تايداي تالتىرەكتەتكەن ءشۇرشىت قولى قازاق باتىرلارىنا ەندى قورقىنىشتى ەمەس ەدى. باسىندا-اق، ويسىراتا جەڭىپ، ويپىل-تويپىلىن شىعارعان شۇيەبورى كەيىپتەس شەرىكتى، كوكبورى تەكتى ءدۇر نوياندار ازۋعا قايتا باسارىنا كۇماندانعان جوق.

اقساۋىتى جاۋدىڭ كوزىن ارباپ، الداسپانىنىڭ جارقىلى دۇشپاندى اقىلىنان اداستىرعان ارۋاقتى باتىر ەر جانىبەكتىڭ دە ۇرىس ايلاسى جىلدام جاسالدى. «قاشا سوعىسامىز، قايتا قايىرىلىپ قاسقايا قارسى توسامىز. ەكى بۇيىردەن بۋىندىرا كىرىپ، قاقپانشا قىسامىز. سوسىن، جەكەلەي ءبولىپ جەلكەسىن قيامىز دا، بولار جەرىندە باسىن جانشيمىز».

امىرگە ساي ابجىلدىك تانىتقان ساردارلار قولدى تەز ارادا تورتكە جىكتەدى. قۋا كەلگەن جاۋدى قاق ماڭدايدان ۇرۋعا جانىبەك باتىردىڭ ءوزى قالدى دا، قاشا شىرعالاۋعا جوبالاي باتىردىڭ جاساعى جونەلدى. وڭ قاپتالدان قادالۋعا قۋاندىق قوسىنى، سول بۇيىردەن تيسۋگە قوتىراق باتىردىڭ ساربازدارى سايلاندى. كوپ وتكەن جوق. جەكپە-جەكتە جاس ءبورى بارلىباي جاۋدىڭ ءبىر ساردارىن سۇلاتقان سوڭ، كوپتىگىنە سۇيەنگەن ءشۇرشىت قولى وشىگە لاپ قويدى. شىن سوعىستا توبىردىڭ توپالاڭى ەمەس، الىمدىنىڭ ءادىس-امالى ۇستەم بولاتىنىن كەۋدەمسوق قىتاي بەگزاداسى بايىپتاي المادى. ساربازدارىن ادەيى اندىزداتا قاشقان جوبالاي قولىنىڭ ارتىنان شەرىكتەرىن شۇباتىپ سالدى دا جىبەردى. ەكى بەل اسقان سوڭ ەسەرلەنە قۋىپ، جىنىگە شاۋىپ كەلە جاتقان جاۋدىڭ كوزى ءدۇر سىلكىنىپ تۇرعان اق تۋعا، اق تۋدىڭ استىندا ساعاعىنا قان قاتقان نايزالارىن ۇزەڭگىلەرىنە جانىپ تۇرعان باتىرلارعا ءتۇستى. بىراق، ءبارى كەش ەدى. بۇل كەزدە قوس بۇيىردەن قۇيعىتا كىرگەن قازاق قولى، شۋلاپ-شۇرقىراي، شاڭ قابا شۇبىرعان جاياۋ شەرىكتى تۇيە تارپىعانداي ءتۇتىپ جاتقان.

«جانىبەك! جانىبەك!». جاس ءباھادۇر تاۋاساردىڭ جاڭعىرتا ۇران سالعانى سول ەدى، سامالاداي سامساپ تۇرعان قازاق ساربازدارى قارسى كەلە جاتقان اتتى شۇرشىتتەرگە ساقپاننىڭ تاسىنداي اتىلدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ باران اتتى جاۋ جاساعىن، قازان اتتى قازاق باتىرلارى باۋداي وردى. ەت اسىم ۋاقىتتان كەيىن ەسى شىققان دۇشپان تەلىم-تەلىم بولىپ، تەنتىرەي قاشتى. وسى ۇرىستا بايشاعىردىڭ قاۋسىرما جاق ساداعىن قارىنا ءىلىپ، قورامساعىن جانعا بيلاعان سەڭگىر نويان، ءۇش بوزداقتىڭ كەگىنە سۋارعان جەبەلەردى قۇر جىبەرگەن جوق. كىرىستى كەرگەن اقبوران جەبەلەر سان شەرىكتىڭ كوكىرەگىن تەسىپ، كوزىن قۇرتتى.

ەكپىنىنەن داۋىل ەسكەن وڭكەي وعلان توز-توز بولعان جاۋدى تىرسەكتەي قۋىپ، ات تۇياعىنا تاپتادى. ءبىر جەردە كۇمىسپەن اپتاعان كۇيمەسى اۋدارىلىپ، اياعى سىنعان ءشۇرشىت بەگزاداسى قولعا ءتىرى ءتۇستى. مايدانعا شىقپاي-اق مايىپ بولعان مىسكىن جانىبەك باتىردىڭ ەتىگىن ءسۇيىپ ەڭىرەپ، جانىن قالدىرۋدى وتىنگەن. بىراق، ولىمنەن قورىققان ەزدى ەر ازاماتتىڭ قورى سانايتىن باتىردى ونىڭ قىلىعى قاتتى جيىركەندىردى. يەگىمەن يشارات ەتكەنى سول، تەرىسىنە سىيماي تۇرعان سەڭگىردىڭ قارا تەڭبىل قانجارى بۇرالقى نەمەنىڭ باسىن قاعىپ ءتۇسىردى...

* * * * * * * * * *

مايدا شۋاعى بويدى ماناۋراتقان مامىراجاي كۇز. جاڭا جينالعان تاس زيراتتار، بوزداقتاردان قالعان سوڭعى بەلگىدەي سەلەۋلى توبەنىڭ بەلىن قايىستىرىپ تۇر. اۋىلداس جىگىتتەرىن اتتاندىرىپ جىبەرگەن سەڭگىر مارقۇمدارعا ارناپ تاعى ايات وقىدى. سوسىن، قولىنداعى قاۋسىرما جاق ساداق پەن ءۇش تال جەبەنى بايشاعىردىڭ زيراتىنىڭ باسىنا قويدى.

جات تابانى تاپتاي الماعان كەربەز دالا كوسىلىپ جاتىر. قۇشاعىنداعى شەيىتتەردىڭ قىرشىن كەتكەنىنە قينالاتىن دا سەكىلدى. بىراق، اناۋ قوڭىر بەلدەردەن بەرى قۇلديلاعان قوڭىراۋلى كوشتىڭ بەيبىت قالپى كوڭىلىن ەلجىرەتەدى. كوش قاتارىندا قۇلدىراڭداي ويناقتاعان جەتىم قۇلىننىڭ تيتىمدەي تۇياقتارى ءتوسىن قىتىقتاپ، كەۋدەسىن يىتەتىندەي...

اۋدەم جەر بارعان سەڭگىر نويان ارتىنا بۇرىلدى. بۇرگەندى تاۋدى جاستانعان ءۇش بەيىت بيىكتەي ءتۇسىپتى...

مۇرات الماسبەك

“The Qazaq Times”