شي جينپيڭ قىتايدى ولگەنشە دارا بيلەۋى مۇمكىن

ءبىر جارىم ميلليارد حالقى بار، الەمنىڭ ەكىنشى ءىرى ەكونوميكالىق تۇلعاسىنا اينالعان، سونداي-اق، اسكەري قۋاتى كۇن سايىن ءوسىپ كەلە جاتقان قىتاي ەلىن ەندى ءبىر عانا ادام جەكە بيلەپ-توستەمەك. ول - شي جينپيڭ، دەپ جازدى WSJ باسىلىمى. سارسەنبى كۇنى قىتاي ۇكىمەتى ەندى بيلىككە كەلگەن ەڭ جوعارعى باسشىلاردىڭ ەسىمىن جاريالادى. الايدا ول ءتىزىمنىڭ ىشىندە توراعا ءشيدىڭ ءىزباسارىنىڭ ەسىمى جوق. ماو زىدوڭ ومىردەن وتكەننەن بەرى 40 جىلدان كەيىن، قكپ-دا ءبىر ادام بيلەيتىن ساياسي ساحنا قايتادان قالىپتاسقانداي.

7 ادامنان قۇرام تاپقان قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى حالىق قۇرىلتايى سارايىندا ساپ تۇزەپ، قىزىل كىلەم جايىلعان مىنبەرگە كوتەرىلدى. ءار بەس جىلدا ءبىر رەت اشىلاتىن پارتيانىڭ اسا ماڭىزى قۇرىلتايىنىڭ ەڭ سالتاناتتى ساعاتتارى وسى سانالادى. كەزەكتى قۇرىلتايدا ءشيدىڭ ەسىمى پارتيا جارعىسىنا ماومەن تەڭ دارەجەدە جازىلدى. ءتىپتى ەندى بەس جىلدان كەيىن دە ءدال وسى جاعداي قايتالانۋى مۇمكىن.

شي جينپيڭ ساياساتى مەن ادامدار تاعايىنداۋىنا ەشۋاقىتتا بوگدە پىكىر تۋىندامايدى. وسىنداي تەڭدەسسىز قۇقىقتاردىڭ ءبىر عانا ءشيدىڭ ۋىسىندا بولۋىنان قىتايداعى توپتىق باسشى ءداۋىرىنىڭ تۇبەگەيلى اقىرلاسقانىن، سونداي-اق، تاريحي سيپاتتى تاۋەكەلشىلدىكتى بايقاۋعا بولادى.

ەندەشە ەل مەن جۇرتتى ەلەڭدەتىپ وتىرعان وسى شي قىتاي تاريحىندا ماودان كەيىنگى ورىنعا قالاي كەلدى؟ ونىڭ ولشەۋسىز قۇقىقتاردى ءوز قولىنا الۋى نەدەن دەرەك بەرەدى؟ ول 2022 جىلدان كەيىن تاعى دا ەل باسشىسى بولا الا ما؟

ءشيدىڭ ءوزىنىڭ پىكىرىنشە، قۇدىرەتتى ادام بيلەسە، قىتاي ەلى ءتىپتى دە تەز ارادا الپاۋىت ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. ءارى كۇللى دۇنيە وسى ەلگە كوز تىگەتىن بولادى. شي جينپيڭ ايتقان وسى سوڭعى ءسوز بىرنەشە اپتادان كەيىن قىتايعا كەلەتىن دونالد ترامپتىڭ ساپارى بارىسىندا تاجىريبەدەن وتەتىن بولادى دەيدى ساراپشىلار.

ساياسات جۇرگىزۋدىڭ بۇل ادىسىنەن كەيىن قىتايلىقتار ءتىپتى دە ادالدىققا ءمان بەرەتىن ادەتكە كوشەدى دە، ساياسي مادەنيەتى ۇمتىلىسسىز، ىقىلاسسىز كۇيگە تۇسەدى. مۇنداي جاعداي استىندا باسشىلار كوپتەگەن كۇردەلى ماسەلەلەرگە  قاعىلەزدىكپەن تويتارىس بەرە الماي قالادى.

قىتايدىڭ تاريحشىسى، ساياساتتانۋشى جاڭ ليفان: «مۇنداي ساياسي قۇرىلىمنىڭ ەڭ جامان جەرى - ەشكىم دە ەندىگارى توراعاعا شىن ءسوزىن ايتا المايدى، شي بۇدان كەيىن «پاتشا اعزامنىڭ» عۇمىرىن كەشەدى. الدا-جالدا داعدارىستار تۋىنداي قالسا، توراعا مىرزا ناقتى اقپاراتتاردان حابارسىز قالۋى دا مۇمكىن»، -  دەگەن الاڭداۋشىلىعىن جاسىرمادى.

بۇل وتە قاتەرلى باستاما، سەبەبى قىتاي سولتۇستىك كورەيانىڭ يادرو ماسەلەسىن تىزگىندەۋدە، الەمنىڭ ەكونوميكا جانە قارجى نارىعىنا جەتەكشىلىك ءرول اتقارۋى كەرەك ەدى.

64 جاستاعى شي قازىرگە دەيىن ءوزىنىڭ وسى اسا ءىرى قۇقىقتارى جونىندە تارماقتاپ تۇسىنىك بەرمەي كەلەدى. تەك «مەندە بارلىق مۇمكىندىك بار»  دەيدى تەڭدەسسىز باسشى بايانداماسىندا.

بۇل رەتكى قكپ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ ورىن الماستىرۋ بارىسى قىتايدىڭ وتكەن عاسىرلارىن ەسكە سالادى. پاتشالىق داۋىرلەردە قۇدايدان كەيىنگى اسپان استىنداعى قۇقىقتىڭ ءبارى پاتشانىڭ ۋىسىندا بولاتىن. ال، اشارشىلىق پەن مادەنيەتتىڭ توڭكەرىسى كەزىندە ماونىڭ دارا بيلەپ-توستەۋىنەن ميلليونداعان ادام قىرىلىپ ەدى.

1976 جىلى ماو دۇنيە سالعاننان كەيىن، دىڭ شياۋپيڭ رەفورما جۇرگىزدى. ول «جاسى ەگدەلەگەندەر زەينەتكە شىعىپ، جاستار جۇمىس ىستەسىن» دەدى. ءارى ءبىر جەرگە شوعىرلانعان قۇقىقتى بىتىراتۋدى قولداندى. «قىرعيقاباق سوعىس اياقتالعاننان كەيىن بۇل ءتۇزىم ءتىپتى دە تەرەڭىرەك اتقارىلىپ، «اقباستىلاردىڭ» ەل باسقارۋىنان ساقتاندى جانە بيۋروكراتتىق ينەرتسيانىڭ بارلىققا كەلۋىن شەكتەپ وتىردى. ويتكەنى كەڭەس وداعى وسىندايدان ىدىراعان ەدى»، - دەپ جازدى باسىلىم.

دەگەنمەن، 2012 جىلى شي جينپيڭ ساياسي ساحناعا كەلگەندە ساياساتتا «جۇلدىزعا» اينالعان بو ءشيلايدىڭ ءىسى قكپ-نى ىشكى جاقتان ۇلكەن ابىگەرگە سالعان ەدى. ال، شي كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىن كەمەلدى باسشىلىق، كەمەڭگەر باسشىنىڭ جوقتىعىنان دەپ قارايدى. پارتيا ىشىندەگى جابىق جينالىستارعا قاتىسىپ كورگەن ادامداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ول بيلىككە كەلگەننەن بەرى قاراي، ىشكى كەڭەستەردە ەشكىم جاق اشا المايدى ەكەن.

سارسەنبىدە جاڭا باسشىلار جۇرتقا جاريا ەتىلدى. ولاردىڭ ءبارى 50-دەن اسقاندار. ادامدى تاڭداندىراتىنى، سولاردىڭ ىشىندە كەلەسى كەزەكتە ەل باسشىسى بولادى-اۋ دەيتىن تۇلعالار كورىنبەيدى. بۇدان ءشيدىڭ ولگەنشە ورنىن ەشكىمگە بەرگىسى كەلمەيتىنىن بايقاۋعا بولادى. بەس جىلدا ءبىر رەت ءوتىپ وتىراتىن قۇرىلتايدا قاعيدا بويىنشا، 67 جاستان اسقاندار زەينەتكە شىعىپ، كەلەشەك ەل باسشىسى بولاتىن ادام اتالمىش جەتى ادامنان تۇراتىن تۇراقتى كوميتەتكە كەلىپ، 5 جىلدان كەيىن بيلىكتى رەسمي قولعا الاتىن ەدى. بۇل ءبىر ءتۇرلى وزگەرىسسىز كەلە جاتقان ءتۇزىم سانالاتىن. ال، وسىعان نەگىزدەلسەك، بۇل كەزەكتى قۇرىلتايدا كەلەشەكتە وسى ەلدى بيلەي قوياتىن لايىقتى ادامنىڭ بەينەسى كورىنبەيدى.

حونكونگ تەحنولوگيالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياساتتانۋشىسى ديڭ شۋەلاڭ: «ماو مەن دىڭ نەشە ونداعان جىلداردان كەيىن عانا جەتىستىككە جەتكەن بولاتىن. ال، شي ءوز ەڭبەك جەمىستەرىن كورۋ ءۇشىن وعان تىپتەن دە ۇزاق جىلدار كەرەك»، - دەيدى. قۇقىعى السىرەي تۇسكەن پرەمەر مينيستر لي كيچياڭ  جوعارى بيلىكتەگىلەر قاتارىندا ورنىن ساقتاپ قالدى. باسقا 5 جاڭا مۇشەنىڭ ىشىندە ۇشەۋى شي توراعامەن بايلانىسى وتە جاقسى ادامدار ەكەن.

قازىرگى بەينەدەن الىپ قاراعاندا، شي جاساقتاپ شىققان مۇشەلەردىڭ ىشىندە 25-ءى ورتالىق ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەسى، 376-سى ورتالىق كوميتەت مۇشەسى بولىپ قارالادى. ال، بۇل ادامداردىڭ ءبارى  كوميتەتتەردە، مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردا، اسكەري ىستەردە جانە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەردە توراعانىڭ سەنىمىنە يە بولعاندار.

شي جينپيڭ ەكونوميكانى، اسكەردى مەڭگەرۋ ارقىلى جاڭا مىندەتتەردى دايىنداپ، جوعارى مانساپ يەلەرىنە جانە تۋىستارىنا باسشىلىق قۇقىق بەرىپ، جەمقورلىققا قارسى قوزعالىستى جۇرگىزگەن ەدى. وسى بەس جىلدىق كۇرەس ناتيجەسىندە، اقىرى بارلىق قۇقىقتى قولىنا الدى.سونداي-اق، قارسىلاستارىنىڭ ءۇنىن ءوشىردى.

XXI عاسىرداعى قكپ-نىڭ ساياسي ورنىن ءتىپتى دە بەكەمدەۋ ءۇشىن، ەكىنشى وكىلەتتىك ورنىنا وتىرعان شي جاڭا ءبىر ءداۋىر كەلگەنىن، جاڭا داۋىردە اسا قۋاتى باسشى ەل باسقاراتىنىن، ءتىپتى دە ىركىلىسسىز دامۋ جولىنا تۇسەتىنىن ايتۋدا. وسىعان نازار سالساق ول  دىڭنىڭ قارقىندى دامۋ يدەياسىنا مۇلدە ۇقسامايتىن باستاما كوتەرىپ وتىرعانداي.

قىتايدىڭ ءىرى ءبىلىم وشاقتارىنىڭ ءبىرى حالىق ۋنيۆەرسيتەتى سارسەنبى كۇنى «توراعا ءشيدىڭ جاڭا داۋىردەگى قىتايشا ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزم يدەياسىن  زەرتتەۋ ينستيتۋتىن» اشتى. بۇل ينستيتۋت ەندى عانا قكپ جارعىسىنا ەنگىزىلگەن شي جينپيڭ تەوريالارىن ارنايى زەرتتەيدى.

بۇل تەوريادا بىرقاتار كۇڭگىرت ۇستانىمدار بار. مىسالى، «حالىقتى ورتالىق ەتۋ»، «جاڭا دامۋ تەورياسى»، «حالىقتىڭ ءوز ۇيىندە ءوزى قوجا بولۋىنا تاباندى بولۋ»، «ءسوتسياليزمنىڭ وزەكتى قۇنىنىڭ تارماقتارىنا تاباندى بولۋ» ت.ب.

وسى اسا ۇلكەن تاپسىرمالاردى ءار دارەجەلى ۇكىمەت ادامدارى قارپىن قالتىرماي جاتتاپ بىلۋگە مىندەتتى.

حونكونگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىتايتانۋشى مامانى رايان مانۋەل (Ryan Manuel): «شي ءوز ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇكىمەت جەتەكشىلەرىن پايدالانباقشى. ونىڭ ۇستىنە ول جەمقورلىقپەن كۇرەس جاساۋ بارلىق ساياساتتى اتقارۋدىڭ نەگىزى دەپ قارايدى. ءىس جۇزىندە بۇل وڭاي-وسپاق دۇنيە ەمەس»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى.

“The Qazaq Times”