قازاقستان مەن قىرعىزستانداعى ءدىني احۋال نەمەسە سالافيتتەردى كىم قارجىلاندىرىپ وتىر؟

سوڭعى ۋاقىتتا ورتالىق ازياداعى، جالپى الەمدەگى ءدىني احۋال ۋشىعىپ تۇرعانى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى بۇگىن ءبىز قازاقستان مەن قىرعىزستانداعى ءدىني فاناتيزم مەن وزگە اعىمدارعا قارسى قانداي جۇمىستار ىستەلىپ جاتقانىن جانە قاي ەلدە ءسالافيزم اعىمى كوبىرەك تارالا باستاعانىن سالىستىرىپ كورۋدى ءجون سانادىق.

قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ جاپپاي دىنگە بەت بۇرۋى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك ءبىر قارقىنمەن العا جىلجىپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە قازاقستان جاستارى دا كورشىلەس وزبەكستان، قىرعىزستان جاستارىنان قالىس قالىپ وتىرعان جوق. دىنگە كەلۋ، اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ دۇرىس اق. بىراق دىنگە ەندى عانا كەلگەن، وڭ-سولىن ەندى تانىپ جاتقان جاستار ءسالافيزم، ۋاحابيزم سىندى جات اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتقانى الاڭداتاتىن جايت. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، قازىرگى تاڭدا قازاقستان اۋماعىندا 15 مىڭنان استام ءسالافيزم اعىمىنىڭ مۇشەلەرى بار. مۇنىڭ رەسمي ستاتيستيكا ەكەنىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا ولاردىڭ سانى ەل اۋماعىندا الدەقايدا كوپ ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

سوناۋ 1998 جىلدان بەرى ورتالىق ازيادا تامىر جايا باستاعان ءسالافيزم اعىمىنىڭ قازاقستان جانە قىرعىزستان ەلدەرىندەگى وكىلدەرىن سول ۋاقىتتان بەرى ساۋد ارابياسى، كۋۆەيت جانە كاتار مەملەكەتتەرى قارجىلاندىرىپ كەلگەن. بۇعان دالەل - 1998 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا اشىلعان «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى» قورى. بۇل قوردى اشىلعان ساتتەن باستاپ كۋۆەيت ەلى قارجىلاندىرعان. نەبارى ءبىر جىل ىشىندە (1999 جىلى) جوعارىدا اتالعان قور ەل اۋماعىندا قازاق-كۋۆەيت ۋنيۆەرسيتەتىن اشۋعا ليتسەنزيا الىپ، «مەرسي» اتتى قىزدار پانسيوناتىن اشقان. كۋۆەيت قارجىسىنا سالىنعان ءبىلىم وردالارىنا يوردانيا، مىسىر، تۋنيس جانە ماروككودان وقىتۋشىلار كەلىپ، ساباق بەرگەن. قازاق-كۋۆەيت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ-قۇرالدارى نەگىزىنەن ساۋد ارابياسىندا شىعارىلعان سالافيلىك ىلىممەن قامتىلعان كىتاپتارمەن جابدىقتالعان. بىراق 2004 جىلى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ  تەكسەرۋى بارىسىندا قوردىڭ مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق نەگىزىنە قارسى شىعۋعا بايلانىستى يدەيالاردى ناسيحاتتاعانى انىقتالىپ، قورعا زاڭ جۇزىندە قازاقستان اۋماعىندا جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالىنعان. ءدال وسى جىلى قوردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن جۇمىس ىستەپ كەلگەن وڭتۇستىك قازاقستان گۋمانيتارلىق اكادەمياسى مەن «مەرسي» قىزدار پانسيوناتى قىزمەتىن توقتاتقان. ال 2005 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 15-ءى كۇنى قر جوعارى سوتى «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى»  قايىرىمدىلىق قورىن زايىرلى مەملەكەتكە قارسى باعىتتالعان دەپ تانىپ، تەررورلىق ۇيىمداردىڭ تىزىمىنە ەنگىزگەن.

قازاقستاندا ءسالافيزم يدەياسىن ناسيحاتتاپ كەلگەن تاعى ءبىر ۇيىم - «يسلام جاستارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك اسسامبلەياسى».  بۇل ۇيىمدى 1972 جىلى ساۋد ارابياسىنىڭ جيددا قالاسىندا «مۇسىلمان باۋىرلار» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى كامال حەلۋابي قۇرعان. اتالمىش ۇيىم اباي اتىنداعى قۇپۋ-دىڭ شىعىس تىلدەرى كافەدراسىنىڭ اراب ءتىلى كابينەتىن ءتيىستى وقۋ-قۇرالدارىمەن جابدىقتاعان. قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ 56 ەلىندە «يسلام جاستارى دۇنيەجۇزىلىك اسسامبلەياسى» ۇيىمىنىڭ بولىمشەلەرى بار.  بۇدان بولەك 1997 جىلدان باستاپ قازاقستان اۋماعىنا «كاۋسار»، «تايب»، «ءال-بابتين»، «كاتار قايىرىمدىلىق قوعامى» سىندى ءتۇرلى قورلار جۇمىس ىستەپ كەلگەن. بىراق قازىرگى تاڭدا جوعارىدا اتالعان شەتەلدىك قورلاردىڭ بارلىعىنىڭ ەل اۋماعىندا جۇمىسى توقتاتىلعان. وسىعان قاراپ تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرگى ۋاقىتتى ەسەپتەيتىن بولساق، وندا قازاقستان اۋماعىنا 26 جىل ىشىندە كىم كىرىپ، كىم شىقپاعانىن ويلاي بەرىڭىز.

جاقىندا قازاقستان ۇلتتىق ارناسىنىڭ بولاشاقتا اشىلاتىن ءبىر باعدارلاماسىنا جۇرگىزۋشى بولىپ مۇحامەدجان تازابەكوۆ كەلۋى مۇمكىن دەگەن اقپارات تارادى.  وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ايگۇل ورىنبەك، ارمان اۋباكىر سىندى جۋرناليست، بلوگەرلەر مەن تازابەكوۆ مىرزا اراسىندا ءسالافيزم اعىمىنا بايلانىستى داۋ تۋدى. بۇل داۋ بۇگىن عانا تۋىنداپ جاتقان داۋ ەمەس ەكەنى بەلگىلى. وتكەن جىلى الماتى تەلەارناسىنىڭ «وتكىر ءتىل» باعدارلاماسىندا مەكەمتاس مىرزاحمەت «مەن تارازدا مۇحامەدجان تازابەكوۆتىڭ ۇيىندە 20 ۋاحابيسپەن كەزدەستىم» دەگەن بولاتىن. ونىڭ ارتىنان تازابەكوۆ مىرزا ءدال سول «وتكىر تىلگە» بارىپ حالىق الدىندا مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ سوزىنە جاۋاپ بەردى. بىراق ءبىر قىزىعى وسىدان كەيىن «وتكىر ءتىل» باعدارلاماسى ءوز جۇمىسىن توقتاتتى. ول كەزدە دە جۋناليستەر مەن بلوگەرلەر قاۋىمى وسى تاقىرىپقا بايلانىستى ۋلاپ-شۋلاپ اقىرى «جابۋلى قازان، جابۋلى كۇيىندە» قالدى. بۇل جولعى داۋ-دامايدا ءدال سول كەزدەگى ستسەناري بويىنشا اياقتالدى. ءجا بۇل قازاقستان اۋماعىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن بولعان جاعدايلار. ال ەندى كورشىلەس قىرعىزستانداعى ءسالافيزم اعىمىنىڭ كۇش الۋى جايىندا ءسوز قوزعايىق.

2011 جىلى قىرعىزستاندا رەسمي تۇردە 1700 مەشىت، ءدىني ءبىلىم بەرەتىن 9 جوعارى وقۋ ورنى جانە 60 مەدرەسسە تىركەلگەن. ال 1000 استام مەشىت ەشقانداي جەردە تىركەۋسىز جۇمىس ىستەپ كەلگەن. بۇل دەگەنىمىز قىرعىزستاندا ءدىن سالاسى مەملەكەتتىڭ باقىلاۋىنان باياعىدا شىعىپ كەتكەن دەگەن ءسوز. قىرعىز ساراپشىلارىنىڭ سوزىنشە، 2005 جىلدان بەرى ەل اۋماعىندا ۋاحابيزم مەن ءسالافيزم اعىمدارىن ۇستاناتىن ازاماتتاردىڭ سانى ارتقان. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى ءبىز وسى ماتەريالدى جازۋ بارىسىندا قىرعىزستان بيلىگى قازاقستانداعىداي شىندىققا جاناسپاسا دا، ەڭ تومەنگى كورسەتكىشپەن بولسا دا ءسالافيزم اعىمىنىڭ وكىلدەرىنىڭ رەسمي سانىن ەشبىر جەردە كورسەتپەيتىنىنە كوزىمىز جەتتى.

بۇدان بولەك قىرعىزستان بيلىگى ءسالافيزمدى جاپپاي ەكستەرميستىك ۇيىم دەپ تانۋعا قاۋقارسىز. ويتكەنى قىرعىزستاندى يسلامنىڭ ءسالافيزم تارماعىن ۇستاناتىن ساۋد ارابياسى، كۋۆەيت سىندى ەلدەر ءتۇرلى قورلار ارقىلى قارجىلاندىرىپ، دەپۋتات، اكىمدەرىن تەگىن قاجىلىققا جىبەرۋدە. سول سەبەپتى قىرعىز بيلىگى سالافيتتەردى قاۋىپسىز جانە ەكسترەميستىك دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا ءماجبۇر. ەكسترەميستىك سالافيتتەرگە نەو-سالافيتتەر ياعني تاكفيرشىل سالافيتتەر مەن جيھادشىل سالافيتتەر كىرەدى. ولارعا «حيزب-ۋت-تاحرير»، «ءال-كايدا»، «يسلام مەملەكەتى» سىندى تەررورلىق ۇيىمدار جاتادى. قازىرگى تاڭدا قىرعىزستان بيلىگى رەسەيلىك ارنايى قىزمەت وكىلدەرىنىڭ كومەگىمەن ەكسترەميستىك باعىتتاعى سالافيتتەردىڭ باسشىلارىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزە باستاعان. بىراق قىرعىزستاندا دا قازاقستانداعىداي سالافيتتەردىڭ باسشىلارى وزدەرىن ءسالافيتپىن دەپ مويىندامايدى. مىسالى حالىقارالىق ىزدەۋدە جۇرگەن قىرعىز ءسالافيزم اعىمىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى شامسۋددين ابدىكالىكوۆ ءوزىن «حانافيزم مازحابىنداعى ءسالافيتپىن» دەپ ايتادى جانە ءابۋ حانيفانى ءسالاف بولعان دەيدى.

قورىتا كەلگەندە قازاقستاندا دا، قىرعىزستاندا دا تاۋەلسىزدىك العان 26 جىل ىشىندە ءسالافيزم اعىمى تەرەڭ تامىر جايعان. ساۋد ارابياسى مەن كۋۆەيت ەلدەرىنەن ءتۇرلى ۇيىمدار ارقىلى كەلىپ جاتقان قىرۋار قارجىنىڭ قايتارىمى 15 مىڭنان استام ازاماتتىڭ ءسالافيزم دەرتىنە شالدىعۋى دەسەك ارتىق ايتپاسپىز. ءسالافيزم شىرماۋىنا وراتىلعان سان مىڭداعان ادامنىڭ ساناسىن قايتىپ ەمدەۋگە بولادى؟ بۇل ارينە ۇلكەن سۇراق جانە ول سۇراقتىڭ ءبىر عانا جاۋابى بار، ول - ەلدە ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋ. 26 جىل بويى ەكونوميكانى ءسوز جۇزىندە ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، حالىق تاربيەسىن ءجۇزىنشى ساتىعا ىسىرىپ تاستاعان ەل بيلىگىنە وسى جايىندا ويلاناتىن كەز كەلگەن سياقتى.

“The Qazaq Times”