الەمدى شۋلاتقان قىتاي جازۋشىسى قايتىس بولدى

ليۋ شياۋبو 1955 جىلى قىتايدا تۋعان. قوعام بەلسەندىسى بولعان. 1984 جىلى ماگيسترلىگىن تامامداعان سوڭ، بەيجىڭ پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە مۇعالىم بولىپ، ءتورت جىلدان كەيىن، ادەبيەت جانە كوركەم ونەر ماماندىعى بويىنشا دوكتور اتانعان. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 90 جىلدارىنان باستاپ، اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ مەكەمەسىنە ارقا سۇيەيتىن اقش مەملەكەتتىك دەموكراتيالىق قوعامدىق قورىنا ارقا سۇيەپ كەلگەن «دەموكراتيالى قىتاي» كومپانياسىنان تۇراقتى مەرزىمدەر بويىنشا جالاقى العان. 1995-1999 جىلدار اراسىندا ەكى رەت قوعام ءتارتىبىن بۇلدىرگەنى ءۇشىن، «ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ» جازاسىن وتەيدى. 

2009 جىلى جەلتوقساندا قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ساياسي قۇقىقتىق زاڭىن ءبۇلدىردى دەگەن ايىپپەن سوتتالىپ، قىتايدىڭ ادىلەت تاراپى جاعىنان ون ءبىر جىلدىق جازاعا كەسىلگەن. سونداي-اق، وسى ۋاقىتتا ساياسي قۇقىعىنان ەكى جىلعا شەتتەتىلگەن.

2010 جىلى نورۆەگيا نوبەل سىيلىعى كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن نوبەل بەيبىتشىلىك سىيلىعىنا يە بولادى.

جازاسىن وتەۋ مەرزىمىندە راكقا شالدىعۋىنا بايلانىستى، 10 شىلدەدە سىرقاتى قاتتى سىر بەرىپ، 13 شىلدە كۇنى كوز جۇمدى.

حالىقارالىق نوبەل بەيبىتشىلىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى رەتىندە مويىندالسا دا،  سول سىيلىعى وزىنە بۇيىرماعان، ءتىپتى، ءوزى عۇمىر كەشكەن الەمدەگى الىپ ەلدە تىنىش تىرلىك ەتە الماعان، ياعني عۇمىرىنىڭ سوڭى سىرقاتپەن كۇرەسۋمەن وتكەن وسى جازۋشى كوز جۇمعاننان كەيىن، باتىس پەن شىعىستىڭ اقپارات كوزدەرى جارىسا جازۋدا. تورتكۇل دۇنيەنىڭ تىلىنە تيەك بولعان ليۋ مىرزانىڭ قۇپياسىنىڭ قۇدىرەتى قايدا جاتىر؟

ەندەشە،  اڭگىمەنى بۇل كىسى تۇتقىندالعاننان كەيىن باتىستاعى ءبىرشاما ەلدەردىڭ، ياعني اقش، گەرمانيا، ەۋرووداق،  فرانتسيا،  نورۆەگيا قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ ءتۇرلى اقپارلار جاريالاپ، ليۋ مىرزانى ەركىندىككە شىعارۋ،  ونى قورعاۋ جونىندە قىتاي جاققا كوپتەگەن وتىنىشتەر جازعانىنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى. بۇدان بولەك جازۋشىنى بوستاندىققا جىبەرۋ ءۇشىن گانكونگ تۇرعىندارى ەرەۋىلگە دە شىققان. ءتىپتى، بيىلعى ماۋسىم ايىنان 12 شىلدەگە دەيىن (ليۋ ومىردەن وتەردەن ءبىر كۇن بۇرىن) اقش جاق قىتاي تاراپىنان ليۋ شياۋبونى اقش-قا ەمدەلۋگە جىبەرۋدى سۇراعان. ياعني ليۋ اقش جەرىنە قاي ۋاقىتتا كەلسە دە، ۇلدەمەن بۇلدەگە وراپ، ەم-دومدارىن جاستايتىندارىن ايتقان. بۇل جونىندە News.creaders.net سايتىندا «اقش-تىڭ مەملەكەتتىك ىستەر مالىمدەمەشىسى Heather Nauert ليۋ مىرزانى اقش-قا الىپ كەلۋ تۋرالى پىكىر ءبىلدىردى» دەپ جازادى. سونداي-اق، ول قىتاي جاقتىڭ شىعارماشىلىق ادامىنا وسىنشاما اۋىر جازا كەسۋىن دە قاتاڭ ايىپتاعان. ول اۋەلى، ادام قۇقىعىن شەكتەپ، ءوز-وزىنەن ۇرەيلەنگەن قىتاي قوعامىنىڭ سىيقى وسى دەگەن ماعىنادا پىكىرلەرىن بىلدىرگەن.

مەيلى قالاي بولماسىن، ءومىرى دە ءولىمى دە الەمنىڭ اڭگىمەسىنە اينالعان جازۋشى ليۋ شىعىستاعى الىپ وتانىنىڭ شىمبايىنا باتىرا ايتقان اقيقاتتارى ءۇشىن وسىنداي كۇيدە وتەتىن عۇمىر جولىن تاڭداسا كەرەك. 1986 جىلدان باستاپ، ءار شىعارماسىندا «ەركىندىكتى» باستى تاقىرىپ ەتە بىلگەن قالامگەردىڭ نەگىزگى قىلمىسى – ونىڭ قىتايدىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحىنداعى بۇركەمەلەنگەن دۇنيەلەردى باتىل ايتىپ، تاريحي ۇلى قىتاي،  كونە قىتاي مادەنيەتى دەگەن ۇعىمدارعا قارسى ماعىنادا جازبالار جاريالاپ، باتىس ەلدەرىندەگى ەركىندىك پەن دەموكراتيانىڭ ءوزى تۋعان تەرريتورياسىندا وركەن جايۋىن ءۇمىت ەتۋى بولعان سياقتى.

قىتايدىڭ ءتۇرلى باق بەتتەرىندەگى ساراپتامالارعا سۇيەنسەك، اتىشۋلى جازۋشىنىڭ اعات تۇسى ۇلت ۇعىمىنا قارسى كەلۋدەن، ءوزى تۋعان مەملەكەتىنىڭ اسا قۇندى مۇرا ىسپەتتى مادەنيەتتەرى مەن ساياسي تۇزىلىستەرىن جوققا شىعارۋىندا ەكەن. ءتىپتى، ءبىر جازباسىندا «باتىس پەن قىتايدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق- ادام مەن ادام ەمەستەردىڭ اراسىنداعى ايىرماعا ۇقسايدى» دەپ قاتتى كەتكەنى بار.

قىتايدىڭ «حالىق گازەتى» ونىڭ 1989 جىلعى «4 ماۋسىم» وقيعاسىنان كەيىن قىتاي بيلىگى جاعىنان «قارا قول» اتانعانىنان باستاپ، كۇنى كەشە كوز جۇمعانىنا دەيىنگى كوزقاراستارىنا جىڭىشكەلىكپەن ساراپتاما جازعان بولاتىن. «قىتاي ارمانى» اتتى News.creaders.net سايتىندا جاريالانعان اسا كولەمدى ماقالادا ليۋ شياۋبو «ۇلتقا، مەملەكەتكە، سوتسياليستىك تۇزىمگە، پارتياعا قارسى يدەياداعى ءتىلى اشتى قىلمىسكەر» دەپ ايىپتالعان. كولەمدى ماقالادا قىتايدىڭ ساراپشىلارى ەرىنبەي-جالىقپاي ونىڭ 1989 جىلعى چيڭحۋا ۋنيۆەرسيتەتىندە سويلەگەن لەكتسياسىنان باستاپ، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى بولعانعا دەيىنگى ارالىقتا ءار ايتقان ءسوزى مەن جازعان شىعارمالارىنان «شەكتەن اسقان ەركىندىك» اڭساعان وسى «وپاسىز» تۇلعانى جان-جاقتى تانىستىرۋعا تىرىسقان. ونىڭ  «دوگماتيزممەن اداسۋ»  شىعارماسىندا: «قىتايدىڭ ۇزاق تاريحى قۇلدىق تۇزىمدە بولعان، جاڭاشىلدىق پەن ءداستۇرلى مادەنيەت جوققا ءتان. كەلەشەكتە ەشكىم دە مۇنداي وركەنيەتكە مۇراگەر بولمايدى» دەگەن. «جاڭا داۋىردەگى ادەبيەتتىڭ داعدارىسى كەلدى!»  اتتى ماقالاسىندا قىتاي ادەبيەتىنىڭ ىلگەرى باسپاي تۇرعان تۇستارىن قاتاڭ سىناعان. «جاڭا ەستەتيكا تولقىنى» اتتى جازباسى ارقىلى ماركستىك يدەلوگيانىڭ قاتەرىن ايتىپ،  ونىڭ قوعامعا قوسار ۇلەسىن جوققا شىعارعان. بۇدان باسقا، قىتايدىڭ اقپارات-ءباسپاسوز سالاسىن تاڭ قالدىرعان «قارا تۇلپار»، «ويانۋدىڭ قاسىرەتى»، «وقشاۋلىق تۋرالى»،ت.ب.،  شىعارمالارى تىلگە تيەك ەتىلگەن.

بىرەگەي جازۋشى و دۇنيەگە اتتانا سالىسىمەن كەڭ كولەمدە جازىلعان ماقالانىڭ سوڭىن ليۋدى «سوتسياليستىك دەموكراتيالى قىتاي ءتۇزىمىن اۋدارماقشى بولعان ءىرى قىلمىسكەر» دەگەن «قالپاق كيگىزىپ» اياقتايدى.

ول ومىردەن وتكەن كۇنى جەرگىلىكتى ساقشىلار ونىڭ ءمايىتىن جانە توڭىرەگىندەگى تۋىس-تۋعاندارىن قاتاڭ باقىلاۋعا العان. كەيبىر باسىلىمدار "قىتايدىڭ ءداستۇرلى سالتى بويىنشا سۇيەك كۇلىن ورتەۋ، تەڭىزگە شاشۋ نەمەسە مۇزداتىپ بارىپ جەرلەۋ سىندى قاعيدالارىنىڭ ءبىرىن تاڭداماقشى بولعان ليۋدىڭ تۋىستارى ۇكىمەت تاراپىنىڭ رۇقساتىن الا المادى" دەپ جازادى.

باتىستىڭ قورعاشتاۋى مەن قولپاشتاۋىنا يە بولىپ، ءوز ەلىنىڭ قورشاۋىنان شىعا الماي تار قاپاستا تىرلىك جولىن تامامداعان ايگىلى جازۋشى تۋرالى ايتىلعان،  جازىلعان سان مىڭ ءتۇرلى جازبالاردىڭ باسىن قوسۋ مۇمكىن ەمەس. ول قىتايدى «شىعىستاعى دىمكاس ەل» دەپ اتاپ، وندا «بۇگىنگى تاڭدا وقىپ جاتقان ماگيستر،  دوكتورلاردىڭ 97%-ى ادام بولمايدى» دەگەن سياقتى كوزقاراستارىن سۇحباتتارىندا اشىق ايتقان.

سونداي-اق، «قىڭىر جولعا تۇسكەن ليۋ شياۋبو «تايۋان دەربەستىگىن»، «تيبەت دەربەستىگىن» قولداعان، ەڭسەلى ەلىن «بالاعاتتاعاننان» باسقا ماردىمدى دۇنيە جازباعان ادام» دەپ باعا بەرگەن Cul.china.com.cn سەكىلدى سايتتار دا جەتىپ ارتىلادى.

شىعىستاعى اسا ءىرى قىتاي مەملەكەتى ءوز ەلىندە تۋعان وسى ءبىر قالام شەبەرىن قانشالىق قارالاسا، باتىستاعى كوپتەگەن ەلدەر جانە ونداعى ساياسي تۇلعالار ونى «قاھارمان» دەڭگەيىندە باعالاۋدا. ايتالىق، News.creaders.net سايتىندf«الەمدەگى ءار ەل ليۋ شياۋبوعا ازا بىلدىرۋدە» دەگەن ماقالادا جاريالانعان.

اقش-تىڭ مەملەكەت ىستەر حاتشىسى تيلەرسون:«ليۋ شياۋبو –نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرىندە بولاتىن رۋحتى الەمگە تانىتتى» دەسە،  اقش-تىڭ قىتايداعى ەلشىسى بۋلانستەرد: «قىتاي ەلى ەركىندىك پەن دەموكراتيا ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى تۇلعادان ايىرىلدى» دەپ كوڭىل ايتۋ ءسوزىن جازدى. اقش مەملەكەتتىك جوعارى كەڭەس مۇشەسى ماككەين: «ونىڭ ءولىمى – قىتاي كومپارتياسىنىڭ ادامدىق قۇقىققا قاراتقان قىسىمىنىڭ جاڭا داۋىردەگى كورىنىسى» دەپ باعا بەرەدى. ال، اقش مەملەكەتتىك پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ مۇشەسى، دەموكراتتار پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى Nancy Pelosi: «ول ءبىزدىڭ داۋىردەگى ۇلى مورالدىڭ ۇلگىسى» دەسە، اقش رەسپۋبليكاشىلدار ۋاكىلى شميس: «ليۋدىڭ ءولىمى قىتاي ۇكىمەتى بۇركەي المايتىن اقيقاتتاردىڭ كورىنىسى» دەپ جازادى. تايۋان باسشىسى ساي يىڭۋىن: «ليۋ شياۋبونىڭ ارمانى – ەلدە دەموكراتيا ورناتۋ ەدى» دەيدى. بۇۇ-نىڭ ادامدىق قۇقىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى سەيت لاد حۋسەين: «ليۋ شياۋبو ادامزات دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ باتىل باستاۋشىسى» دەپ باعا بەرگەن. ال،  نورۆەگيا نوبەل سىيلىعى كوميتەتى قىتاي ۇكىمەتىن، سونداي-اق بەيجىڭ تارابىن ايىپتاپ، «داڭقتى جازۋشى ليۋدىڭ قىسىم استىندا وتكەن ءومىرى مەن ولىمىنە بەيجىڭ كىنالى» دەپ تانيتىنىن مالىمدەدى. قىتاي جاق ونىڭ كەم دەگەندە ماراپات تورىنەن كورىنۋىنە مۇمكىندىك بەرمەگەنىن ەسكە الىپ، سول كەزدە ول سىيلىق الۋ  راسىمىنە كەلمەگەن بولسا دا، ونىڭ ورنىنا ەسىمىن جازعانىن، وعان ۋاكىل رەتىندە دايىنداعان ورىندىقتىڭ ۇستىنە ەندى باسقا ەشكىم دە وتىرمايدى. ول ناعىز نوبەل بەيبىتشىلىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ەدى دەيدى.

ليۋ شياۋبو ءوز زامانىنا سىيماعان زاڭعار جازۋشى ما، جوق، شىن مانىندە ءوز وتانىنىڭ بەيبىت كۇنىن بۇلدىرمەك بولعان قىلمىسكەر مە، وعان باعا بەرۋ ءبىزدىڭ قۇزىرىمىزداعى اڭگىمە ەمەس. قالاي دەگەن كۇندە دە، جازۋشى ليۋدىڭ جاڭا ءداۋىرى قايتا تۋىنداعان سياقتى.

وسى ليۋدىڭ تىنىسى توقتاي سالىسىمەن تىنىمسىز جازىلعان اقپارلارعا قاراساق،  بىزدىڭ ءوز ەلىمىزدەگى عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن «قىلمىسكەر» بولعان سانسىز ۇلت زيالىلارى مەن قالامگەرلەرى ەسكە تۇسەدى. ءبىر عانا قىتاي جازۋشىسى عانا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىزدان شىققان  تالاي عۇلامالار دا تار ەسىك تاس بوساعادا عۇمىر كەشكەنى بەلگىلى.

“The Qazaq Times”