Älemdi şulatqan Qıtay jazuşısı qaytıs boldı

L'yu Şiyaubo 1955 jılı Qıtayda tuğan. qoğam belsendisi bolğan. 1984 jılı magistrligin tamamdağan soñ, Beyjiñ Pedagogikalıq Universitetinde mwğalim bolıp, tört jıldan keyin, ädebiet jäne körkem öner mamandığı boyınşa doktor atanğan. Jiırmasınşı ğasırdıñ 90 jıldarınan bastap, AQŞ-tıñ Ortalıq barlau mekemesine arqa süyeytin AQŞ memlekettik demokratiyalıq qoğamdıq qorına arqa süyep kelgen «Demokratiyalı Qıtay» kompaniyasınan twraqtı merzimder boyınşa jalaqı alğan. 1995-1999 jıldar arasında eki ret qoğam tärtibin büldirgeni üşin, «Eñbekpen tärbieleu» jazasın öteydi. 

2009 jılı jeltoqsanda Qıtaydıñ memlekettik sayasi qwqıqtıq zañın büldirdi degen ayıppen sottalıp, Qıtaydıñ Ädilet tarapı jağınan on bir jıldıq jazağa kesilgen. Sonday-aq, osı uaqıtta sayasi qwqığınan eki jılğa şettetilgen.

2010 jılı Norvegiya Nobel' sıylığı Komitetiniñ şeşimimen Nobel' beybitşilik sıylığına ie boladı.

Jazasın öteu merziminde rakqa şaldığuına baylanıstı, 10 şildede sırqatı qattı sır berip, 13 şilde küni köz jwmdı.

Halıqaralıq Nobel' beybitşilik sıylığınıñ iegeri retinde moyındalsa da,  sol sıylığı özine bwyırmağan, tipti, özi ğwmır keşken älemdegi alıp elde tınış tirlik ete almağan, yağni ğwmırınıñ soñı sırqatpen küresumen ötken osı jazuşı köz jwmğannan keyin, batıs pen şığıstıñ aqparat közderi jarısa jazuda. Törtkül dünieniñ tiline tiek bolğan L'yu mırzanıñ qwpiyasınıñ qwdireti qayda jatır?

Endeşe,  äñgimeni bwl kisi twtqındalğannan keyin batıstağı birşama elderdiñ, yağni AQŞ, Germaniya, Euroodaq,  Franciya,  Norvegiya qatarlı memleketterdiñ türli aqparlar jariyalap, L'yu mırzanı erkindikke şığaru,  onı qorğau jöninde Qıtay jaqqa köptegen ötinişter jazğanınan bastauğa tura keledi. Bwdan bölek jazuşını bostandıqqa jiberu üşin Gankong twrğındarı ereuilge de şıqqan. Tipti, biılğı mausım ayınan 12 şildege deyin (L'yu ömirden öterden bir kün bwrın) AQŞ jaq Qıtay tarapınan L'yu Şiyaubonı AQŞ-qa emdeluge jiberudi swrağan. YAğni L'yu AQŞ jerine qay uaqıtta kelse de, üldemen büldege orap, em-domdarın jastaytındarın aytqan. Bwl jöninde News.creaders.net saytında «AQŞ-tıñ Memlekettik İster mälimdemeşisi Heather Nauert L'yu mırzanı AQŞ-qa alıp kelu turalı pikir bildirdi» dep jazadı. Sonday-aq, ol Qıtay jaqtıñ şığarmaşılıq adamına osınşama auır jaza kesuin de qatañ ayıptağan. Ol äueli, adam qwqığın şektep, öz-özinen üreylengen Qıtay qoğamınıñ sıyqı osı degen mağınada pikirlerin bildirgen.

Meyli qalay bolmasın, ömiri de ölimi de älemniñ äñgimesine aynalğan jazuşı L'yu şığıstağı alıp otanınıñ şımbayına batıra aytqan aqiqattarı üşin osınday küyde ötetin ğwmır jolın tañdasa kerek. 1986 jıldan bastap, är şığarmasında «Erkindikti» bastı taqırıp ete bilgen qalamgerdiñ negizgi qılmısı – onıñ Qıtaydıñ bes mıñ jıldıq tarihındağı bürkemelengen dünielerdi batıl aytıp, tarihi Wlı Qıtay,  Köne Qıtay mädenieti degen wğımdarğa qarsı mağınada jazbalar jariyalap, batıs elderindegi erkindik pen demokratiyanıñ özi tuğan territoriyasında örken jayuın ümit etui bolğan siyaqtı.

Qıtaydıñ türli BAQ betterindegi saraptamalarğa süyensek, atışulı jazuşınıñ ağat twsı wlt wğımına qarsı keluden, özi tuğan memleketiniñ asa qwndı mwra ispetti mädenietteri men sayasi tüzilisterin joqqa şığaruında eken. Tipti, bir jazbasında «Batıs pen Qıtaydıñ arasındağı ayırmaşılıq- adam men adam emesterdiñ arasındağı ayırmağa wqsaydı» dep qattı ketkeni bar.

Qıtaydıñ «Halıq gazeti» onıñ 1989 jılğı «4 mausım» oqiğasınan keyin Qıtay biligi jağınan «Qara qol» atanğanınan bastap, küni keşe köz jwmğanına deyingi közqarastarına jiñişkelikpen saraptama jazğan bolatın. «Qıtay armanı» attı News.creaders.net saytında jariyalanğan asa kölemdi maqalada L'yu Şiyaubo «Wltqa, memleketke, socialistik tüzimge, partiyağa qarsı ideyadağı tili aştı qılmısker» dep ayıptalğan. Kölemdi maqalada Qıtaydıñ sarapşıları erinbey-jalıqpay onıñ 1989 jılğı Çiñhua universitetinde söylegen lekciyasınan bastap, Nobel' sıylığınıñ iegeri bolğanğa deyingi aralıqta är aytqan sözi men jazğan şığarmalarınan «şekten asqan erkindik» añsağan osı «opasız» twlğanı jan-jaqtı tanıstıruğa tırısqan. Onıñ  «Dogmatizmmen adasu»  şığarmasında: «Qıtaydıñ wzaq tarihı qwldıq tüzimde bolğan, jañaşıldıq pen dästürli mädeniet joqqa tän. Keleşekte eşkim de mwnday örkenietke mwrager bolmaydı» degen. «Jaña däuirdegi ädebiettiñ dağdarısı keldi!»  attı maqalasında Qıtay ädebietiniñ ilgeri baspay twrğan twstarın qatañ sınağan. «Jaña estetika tolqını» attı jazbası arqılı Markstik idelogiyanıñ qaterin aytıp,  onıñ qoğamğa qosar ülesin joqqa şığarğan. Bwdan basqa, Qıtaydıñ aqparat-baspasöz salasın tañ qaldırğan «Qara twlpar», «Oyanudıñ qasıreti», «Oqşaulıq turalı»,t.b.,  şığarmaları tilge tiek etilgen.

Biregey jazuşı o düniege attana salısımen keñ kölemde jazılğan maqalanıñ soñın L'yudı «Socialistik demokratiyalı Qıtay tüzimin audarmaqşı bolğan iri qılmısker» degen «qalpaq kigizip» ayaqtaydı.

Ol ömirden ötken küni jergilikti saqşılar onıñ mäyitin jäne töñiregindegi tuıs-tuğandarın qatañ baqılauğa alğan. Keybir basılımdar "Qıtaydıñ dästürli saltı boyınşa süyek külin örteu, teñizge şaşu nemese mwzdatıp barıp jerleu sındı qağidalarınıñ birin tañdamaqşı bolğan L'yudıñ tuıstarı ükimet tarapınıñ rwqsatın ala almadı" dep jazadı.

Batıstıñ qorğaştauı men qolpaştauına ie bolıp, öz eliniñ qorşauınan şığa almay tar qapasta tirlik jolın tämamdağan äygili jazuşı turalı aytılğan,  jazılğan san mıñ türli jazbalardıñ basın qosu mümkin emes. Ol Qıtaydı «Şığıstağı dimkas el» dep atap, onda «Bügingi tañda oqıp jatqan magistr,  doktorlardıñ 97%-ı adam bolmaydı» degen siyaqtı közqarastarın swhbattarında aşıq aytqan.

Sonday-aq, «Qıñır jolğa tüsken L'yu Şiyaubo «Tayuan' derbestigin», «Tibet derbestigin» qoldağan, eñseli elin «balağattağannan» basqa mardımdı dünie jazbağan adam» dep bağa bergen Cul.china.com.cn sekildi sayttar da jetip artıladı.

Şığıstağı asa iri Qıtay memleketi öz elinde tuğan osı bir qalam şeberin qanşalıq qaralasa, batıstağı köptegen elder jäne ondağı sayasi twlğalar onı «Qaharman» deñgeyinde bağalauda. Aytalıq, News.creaders.net saytındf«Älemdegi är el L'yu Şiyauboğa aza bildirude» degen maqalada jariyalanğan.

AQŞ-tıñ memleket ister hatşısı Tilerson:«L'yu Şiyaubo –Nobel' sıylığınıñ iegerlerinde bolatın ruhtı älemge tanıttı» dese,  AQŞ-tıñ Qıtaydağı elşisi Bulansterd: «Qıtay eli erkindik pen demokratiya üşin küresken wlı twlğadan ayırıldı» dep köñil aytu sözin jazdı. AQŞ memlekettik joğarı keñes müşesi Makkeyn: «Onıñ ölimi – Qıtay kompartiyasınıñ adamdıq qwqıqqa qaratqan qısımınıñ jaña däuirdegi körinisi» dep bağa beredi. Al, AQŞ memlekettik parlament mäjilisiniñ müşesi, demokrattar partiyasınıñ jetekşisi Nancy Pelosi: «ol bizdiñ däuirdegi Wlı moral'dıñ ülgisi» dese, AQŞ respublikaşıldar uäkili Şmis: «L'yudıñ ölimi Qıtay ükimeti bürkey almaytın aqiqattardıñ körinisi» dep jazadı. Tayuan' basşısı Say Iıñuın': «L'yu Şiyaubonıñ armanı – elde demokratiya ornatu edi» deydi. Bww-nıñ adamdıq qwqıq keñesiniñ törağası Seyt Lad Husein: «L'yu Şiyaubo adamzat demokratiyalıq qozğalısınıñ batıl bastauşısı» dep bağa bergen. Al,  Norvegiya Nobel' sıylığı komiteti Qıtay ükimetin, sonday-aq Beyjiñ tarabın ayıptap, «dañqtı jazuşı L'yudıñ qısım astında ötken ömiri men ölimine Beyjiñ kinäli» dep tanitının mälimdedi. Qıtay jaq onıñ kem degende marapat törinen körinuine mümkindik bermegenin eske alıp, sol kezde ol sıylıq alu  räsimine kelmegen bolsa da, onıñ ornına esimin jazğanın, oğan uäkil retinde dayındağan orındıqtıñ üstine endi basqa eşkim de otırmaydı. Ol nağız Nobel' beybitşilik sıylığınıñ iegeri edi deydi.

L'yu Şiyaubo öz zamanına sıymağan zañğar jazuşı ma, joq, şın mäninde öz otanınıñ beybit künin büldirmek bolğan qılmısker me, oğan bağa beru bizdiñ qwzırımızdağı äñgime emes. Qalay degen künde de, jazuşı L'yudıñ jaña däuiri qayta tuındağan siyaqtı.

Osı L'yudıñ tınısı toqtay salısımen tınımsız jazılğan aqparlarğa qarasaq,  bizdiñ öz elimizdegi ğwmırınıñ soñına deyin «qılmısker» bolğan sansız wlt ziyalıları men qalamgerleri eske tüsedi. Bir ğana Qıtay jazuşısı ğana emes, özimizdiñ qandastarımızdan şıqqan  talay ğwlamalar da tar esik tas bosağada ğwmır keşkeni belgili.

“The Qazaq Times”